ı ı r a y v e B aı Ib o HIII ra il mı Bç y ö z ö ı
Yazan : SÜLEYMAN KÂN! ÎRTEM
— Tercüme iktibas hakkı mahfuzdur —Tefrka No. 698
S u riy e ve Irakta A lm a n kolonileri teşkili
te ş e b b ü s ü ,A lm a n y a n ın tâkib ettiği g a y e
Bundan seksen beş sene evvel bir Alman seyyahı, Hal üniversitesi pro fesörlerinden Ludwig Ross Anadolu- nun Almanlar için pek münasip bir mühaceret sahası olacağım ilk olarak söylemişti. Şimdi Almanya bu fikrin tahakkukuna doğru yürüyecekti. İm tiyazı Almanlara Anadolu ve Irakta kırk kilometre genişliğinde ve 2500 küometre uzunluğunda bir saha işga line hak kazandıran Bagdad hattının inşası diğer bütün Osmanlı demiryol larına el atmak için Almanları pek müsait bir mevkide bulunduracaktı.
Pek mütevazı bir surette OsmanlI işlerine sokulmuş olan Doyçe Bank bu. imtiyazdan sonra Osmanlı banka- siie boy ölçüşecek bir iktidar kazan mıştı. Şimdi Berimdeki büyük Bleich- : öder müessesesi Osmanlı ve Alman imparatorlukları arasındaki samimi yetten azamî istifadeyi temin edebi lecekti.
Irakm 24 milyon hektar tahmin edilen münbit arazisini doldurmak için on, on beş milyon Alman muhaci rine ve bu araziyi işletmek için de milyonlar ve milyonlarca sermayeye ihtiyaç vardı ^
Ne Alman milleti bu kadar muha ciri, ne Alman müesseseleri bu kadar sermayeyi birden bulamazdı; bu öyle hemen oluverecek bir iş değildi. Zaten Osmanlı devletinin istilâyı andıracak böyle bir Alman kolonizasyonuna müsaade etmiyeceği pek aşikârdı. Bu sebeple bu işe vakit bırakılmak lâzım dı.
Anadoluda ve Irakta kolonizasyon şimdilik bir kemmiyet işi değil, keyfi yet meselesi olarak düşünülmeli idi; buraya getirilecek Almanlar adetleri nin çokluğile değil, yarıyacakları ve yaratacakları işlerle ölçülmeli idi.
Anadolunun ve Irakm muhtelif ser vet kaynaklan için imtiyazlı işletme şirketleri yapılabilecekti. Alman mü hendisler, memurlar, iş müteahhitle ri, ustalar ve ameleler zaman ile ve tedricen buralarda yayılacaklardı. Bu gruplar bu sahalarda Almanlığın, Alman nüfuzunun alemleri gibi yerleşeceklerdi. Buraları bu vası talar ile ana Alman vatam mahsulât ve mamulatına en emin bir mahreç olacaktı.
Almanlar takibine karar verdik leri bu «tedricen ve mütekâmilen ko lonizasyon» usulünü bu suretle başa rabileceklerini kuvvetle umuyorlardı.
Almanlar (bugün olmazsa yarın!) si yasetini ve bir istedikleri olmazsa bu nu başka bir istediklerinin olmasına sebep tutmayı iyi bilirlerdi. Onlar Anadoluyu ve Irakı Alman sanayiinin pek muhtaç olduğu iptidaî madde ler kaynağı olan bir «Cermen Hindis- tanı» saymakta idiler. İdare masrafı na iştirak etmiyeeekleri böyle bir «müstemleke» den istikbalde iktisa- den temin edecekleri büyük menfaat leri uzun, uzun hesab ediyorlardı. Bu hesaplan risaleler, kitaplar, konfe ranslar, nutuklar ile izah ve neşredi-
urlardı.
Osmanlı ülkesi Alman halkına gı- ia, Alman sanayiine iptidaî madde temin eden bir müteahhid durumun da kalacaktı,
1868 denberi Yafa ve Hayfa taraf larında Alman kolonizasyonu başla mıştı. Bunu tedricen daha içerilere ileriletmek için hiç bir engel olamaz dı. Bagdad demiryolunun geçeceği yer lerde, etrafında teşkil edilecek büyük şirketler bu kolonizasyonun ilk müte şebbisleri olacaktı. Osmanlı devletile bü muahede aktolunarak bu devlet başkalarının taarruzundan masun bulundurulacak, buna mukabil kolo nizasyon için müsaadeler alınacaktı. Hattâ Osmanlı devleti ile bir gün bir gümrük ittihadı vücude getirmek dü şünülebilirdi!
Bu suretle Avrupa nihayet Osman
lI devleti üzerinde Alman himayesini
tanımağa mecbur kalacaktı!
Hamburg'u Bağdada, şimal denizi ni Basra körfezine bağlıyan imtiyaz fermanı ile «büyük simsar seyyah*
• Qİt.ın^a Alman
adı-mı Boğaziçini aşarak Anadoluya gir mişti.
Şimdi Basra körfezine inecekti. Bu suretle Anadoluya, Iraka tedricen el konacaktı.
Abdülhamidin siyasî mesleği buna pek müsait görülüyordu. Daha sonra kimbilir nerelere kadar ilerlenebile- cekti...
İngilterenin Cebelüttarıktan, Sü veyş kanalından, Babülmendepten ge çen bir Hindistan yolu vardı.
Umumî harbin devirici müthiş darbesi olmasaydı belki Almanlar da Boğaziçinden, Basra körfezinden Çin- de Kiyaüçeüye kadar kendileri için bir yol arıyacaklardı...
İmtiyaznameye göre kilometre ba şına temin edilen 12000 frank hasılat tan maada işletme masarifi olarak şirkete 4500 frank verilecekti. Bu su retle kilometre başına teminat 16500 frangı buluyordu.
Said paşanın altıncı sadareti (6 Şa ban 1319 - 16 Şevval 1320) iptidala rında bir kaç İngiliz şirketi namına hareket eden M. Kotar Babıâliye mum caatle Basraya kadar bir demiryolu nun hiç teminat akçesi istenilmeden inşası teklifinde bulunmuştu. Kendi sini tevkil eden şirketlerin geniş malî kudretlerini ispata hazır olduğunu da bildirmişti.
Fakat İngilizler pek geç kalmışlar dı. Kotarın verdiği mektup iradei se- niye ile mabeyin başkitabetinden ya zılan bir tezkere ile hükümsüz bıra kıldı.
Osmanlı hükümeti şimdiye kadar imtiyazını verdiği hatlara kilometre başına şu teminatı göstermişti:
Selânik - İstanbul iltisak hattına 15500 frank; Haydarpaşa - İzmit hat tına 10300 frank; İzmit - Ankara hat tına 15000 frank; Eskişehir - Konya hattına 13892 frank; Alaşehir - Afyon- karahisar hattına 18900 frank; Ra- yak - Hama hattına 15000 frank.
Devlet hâzinesi bu hatlar için se nevi vasati olarak 17 milyon frank tahsis eylemek mecburiyetinde kalı yordu.
Bağdad hattı için gösterilen (16500) frank teminat - hat Konyadan itibar edilmek suretile - 2800 kilometre üze rinden 46 milyon frangı geçecekti. Bu hattan ilk senelerde on bir milyon frank hasılat alınacağı tahmin edili yordu. Buna göre hâzinenin her sene 35 müyon frank yani diğer hatlara tahsis edilen miktarın iki misli tahsi sat göstermesi lâzım gelecekti. (1)
Bu kadar paranın müzayikası sene den seneye artan devlet hâzinesine ait varidattan ayrılması ne kadar müşkülâtı davet edeceği, hattâ ne kadar ince düşünülse ve yapılsa hâ zinenin mevcut taahhütleri ve zarurî masrafları çıkınca buna hiç imkân olamıyacağı kendi kendisine anlaşılır. İnşaata başlanacağı sırada bir (tevhi di düyun) meselesinin ortaya çıkması
l l ll■ IH^HI^Hf^î---—
---işte bu zaruretle olmuştur.
1903 senesinde Bellinde otuz bin aksiyon ve on beş milyon frank ile Bağdad demiryolu şirketi tesis olun du.
Bu aksiyonlardan üç bini Osmanlı devletine, üç bini Anadolu demiryol ları şirketine, yirmi dört bini de arsı ulusal bir finans grupuna aitti.
İmtiyazname mucibince inşaat ted ricî surette hep ikişer yüz kilometre lik kısımlara ayrılmıştı.
Almanlar daha ilk iki yüz kilomet relik Konya Bulgurlu kısmı inşaatı için bile lâzım olan parayı bulmakta müşkülâta uğrayc rdı. FraçşsJbü- kûmeti eshamı Paris borsasma kabul etmiyordu. Fakat Doyçe Bank gayet mahirane müzakerelerle el altından Fransız bankalarını yüzde kırk, belki daha ziyade nisbette işe alâkadar et meğe muvaffak olmuş, nihayet inşa ata başlanmıştır.
Bağdad hattı inşaatına, bu inşaat için muktazi paraya, teminat olarak tahsis olunacak varidata dair gerek Sa id, gerek Ferid paşalar sadaretlerinde bir çok defa müzakereler cereyan etmiş,
kararlaşan maddeler hakkında muka veleler imzalanmıştır.
(Meşrutiyet devrinde hattın Bağ- daddan Basraya temdidi İngilizlerin katî itirazlarını celbeylemesi üzerine bu meseleye dair siyasî, malî müşkü- I lâtın iktihamı ile pek ziyade uğraşıl mıştır.) (Arkası var) ( 1 ) C h e ra d a m e : Le ehem in d e fer de B ağdad. ııııaııtıııım ııııııııııuıııtıiH
