Cep Telefonu ve Baz ‹stasyonlar›n›n Nöropsikolojik
Etkileri
Murat Kulo¤lu*, Sevda Korkmaz**
* Prof. Dr. F›rat Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal›, Elâz›¤ ** Arfl. Gör. Dr. F›rat Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal›, Elâz›¤ Yaz›flma Adresi:
Prof. Dr. Murat KULO⁄LU
F›rat Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal›, ELAZI⁄ Tel: +904242333555 / 2964
E-posta: kuloglum@yahoo.com
ÖZET
Cep Telefonu ve Baz ‹stasyonlar›n›n Nöropsikolojik Etkileri
Cep telefonlar›, 20. Yüzy›l’›n bafllar›ndan bu yana geliflmekte olan ve h›zla yayg›nlaflan, adeta haya-t›m›z›n vazgeçilmezleri aras›nda sayd›¤›m›z, önemli birer iletiflim araçlar›d›r. Son zamanlarda ki tek-nolojik geliflmelere paralel olarak cep telefonlar› arac›l›¤›yla verilen hizmet alanlar› da oldukça ge-nifllemifltir. Daha iyi bir hizmet sunabilmek ve bu hizmetlere ba¤l› olarak artan talebi karfl›lamak, yi-ne ticari kayg›lardan dolay› kapsama alanlar›n› artt›rmak amac›yla, cep telefonu ve baz istasyonlar› say›s› oldukça artm›flt›r. Bu art›flla birlikte cep telefonlar› ve baz istasyonlar›ndan yay›lan elektroman-yetik radyasyona mâruziyetin, insan sa¤l›¤› üzerinde yapabilece¤i zararl› etkiler daha fazla tart›fl›l-maya bafllanm›flt›r. Radyasyonun organizmada tüm alanlarda oldu¤u gibi, nöropsikolojik alanlar üzerine olas› tehlikeli etkileri de toplumda genel bir endifle uyand›rmaktad›r. Bu durum, birçok kli-nik araflt›rmayla, radyofrekans dalgalar›n›n k›sa ve uzun dönem içerisinde oluflturabilece¤i nöropsi-kolojik etkilerin detayl› bir flekilde incelenmesine neden olmufltur. Çal›flmalarda, cep telefonu ve baz istasyonlar›ndan yay›lan elektromanyetik dalgalar›n biliflsel ifllevler, bafl a¤r›s›, uyku bozuklu¤u ve anksiyete semptomlar› baflta olmak üzere k›sa süreli etkileri gösterilmifltir. Ancak bu de¤iflimlerin nöropsikolojik bozukluklarla uzun süreli iliflkisini gösteren k›s›tl› say›da araflt›rma mevcuttur. Yap›-lan çal›flmalar›n ço¤unda birbiriyle çeliflkili ve farkl› sonuçlar bildirilmifl ve bu nedenle konu üzerin-de henüz tam olarak fikir birli¤ine var›lamam›flt›r. Amac›m›z, literatürüzerin-deki son veriler ›fl›¤›nda elekt-romanyetik radyasyonun kimyasal ve termal etkileri sonucu geliflebilecek bâz› nöropsikolojik etkile-ri irdeleyerek bu konunun toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan önemine dikkat çekmektir.
Anahtar Kelimeler: cep telefonu, baz istasyonu, elektromanyetik dalga, radyasyon ABSTRACT
Neuropsychological Effects of Mobile Phones and Base Stations
The mobile phones which are evolving and becoming increasingly common since the beginning of twentieth century and almost indispensable in our lives are important communication tools. Mo-bile phones have been greatly extended the service area by the recent technological develop-ments. The number of base stations has increased quite to offer this service better, depending on the service to meet increasing demand and to extend the coverage area due to commercial con-cerns. With this increase, the possible dangerous effects on the human health of the exposure to electromagnetic radiation emitted from mobile phones and base stations, especially neuropsycho-logical effects, raises a general worry in the community. This situation has resulted in a detailed examination to explore the short and long term effects of radiofrequency waves in many clinical studies. Electromagnetic waves emitted from mobile phones and base stations has been shown short-term effects on cognitive function and mainly headaches, sleep disorders and anxiety symp-toms. There is a limited number of studies which are showing the long-term relationships betwe-en neuropsychological disturbances and these changes. Most of the studies reported differbetwe-ent
re-G‹R‹fi
Cep telefonlar› elektromanyetik dalga spektrumu-nun içinde, radyo dalgalar› grubunda yer alan, düflük güçlü radyoaktif sinyaller gönderen ve alan cihazlar-d›r. H›zla yay›lan ve adeta yaflam›m›z›n bir parças› haline gelen birbirleriyle do¤rudan iletiflim kurama-yan cep telefonlar› bir çeflit tafl›nabilir “radyo verici ve al›c›s›” gibidir. Artan fonksiyonlar›yla yaflam› oldukça kolaylaflt›ran bu teknoloji harikas› ürünün önümüz-deki y›llarda insan sa¤l›¤›na ne gibi zararl› etkileri olaca¤› konusu toplumda henüz yeteri kadar aç›kl›¤a kavuflmufl de¤ildir. Yapt›¤›m›z bu literatür taramas›n-da hem cep telefonlar›n›n hemde bu iletiflim aletleri-nin artmas› ile say›lar› oldukça ço¤alan baz istasyon-lar›n›n insan sa¤l›¤›na, özellikle de bafl bölgesine olan yak›nl›¤›ndan dolay› nöropsikolojik yönden yapabile-ce¤i bâz› zararl› etkileri güncel bilgiler ›fl›¤›nda sun-may› amaçlad›k.
Elektromanyetik dalgalar›n genel özellikleri
Maddenin yap› tafl› olan atom, proton ve nötron-lardan oluflan bir çekirdek ve ve bu çekirde¤in etraf›n-da dönen elektronlaretraf›n-dan oluflmaktad›r. E¤er çekirdek-te karars›zl›k oluflursa fazla nötronlar parçalan›r. Bu parçalanma s›ras›nda ortaya ç›kan elektromanyetik dalga veya parçac›k fleklinde enerji yay›lmas›na “rad-yasyon” (›fl›n›m) denir. Radyasyon iyonlaflt›r›c› ve iyonlaflt›r›c› olmayan radyasyon olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‹yonlaflt›r›c› radyasyon; X ve gama ›fl›nlar› ile alfa ve beta ›fl›nlar› gibi girdi¤i ortamda iyonlar› ayr›fl-t›ran radyasyonlara denir. ‹yonlaflt›r›c› radyasyon do-zu, kütlesi ve yar›lanma süresi ile iliflkili olarak insan sa¤l›¤› üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir. Yete-rince enerjisi olmayan, bu nedenle ortamdaki atomla-r› iyonlaflt›ramayan radyasyona ise iyonlaflt›atomla-r›c› olma-yan radyasyon ad› verilir. Ultraviyole ›fl›nlar› ve elekt-romanyetik rezonans nitelikli radyasyonlar (radyo dalgalar›, mikrodalgalar, mobil ve cep telefonlar›, rad-yo FM ve TV vericileri, radar sistemleri, uydu iletiflim sistemleri, bilgisayarlar, t›pta kullan›lan bâz› cihazlar vb.) iyonlaflt›r›c› olmayan radyasyon içermektedirler. ‹yonlaflt›r›c› olmayan radyasyon kaynaklar›n›n insan ve çevre üzerindeki etkileri yo¤unlu¤u ve frekans›na
göre de¤ifliklik gösterebilir (Ahlbom 2004).
Elektromanyetik ›fl›n›mlar insan›n saç telini hava-land›rmak gibi yüzeysel etkilere neden olabilecek de-recede düflük frekansta (0 Hz-10 kHz) veya deriden emilerek k›smi miktarda alttaki dokulara absorbe ola-bilecek kadar yüksek frekansl› ›fl›n›mlar (10 kHz-300 GHz) fleklinde olabilirler (Ocaktan ve Akdur 2008). Yüksek frekansl› ›fl›n›mlarda bölgesel olarak veya tüm vücutta ›s› art›fl› oluflur (Yürekli ve ark. 2006). Nitekim 10 GHz üzerinde radyofrekans (RF) alan, 1000 Watt üzerinde güç dansitesi mâruziyeti sonucu katarakt ya da deri yan›klar› oluflabilir (Electromagnetic fields and public health 1993). Bu zararl› etkileri azaltmak için elektromanyetik ›fl›man›n belli bir de¤erde olmas›n› öngören standartlar gelifltirilmifltir. Günümüzde kulla-n›lan cep telefonlar› 800-1900 MHz frekans aral›¤›nda çal›flmaktad›r. Cep telefonundan radyasyona hedef ol-ma miktar› cep telefonunun iletti¤i sinyalin gücüne ba¤l› olarak de¤iflmektedir (Ocaktan ve Aktur 2008).
Baz istasyonlar› “Hücresel ‹letiflim Sistemi” denen birçok merkeze yerlefltirilmifl, al›c› ve verici antenli sistemlerden oluflan bir mekanizma taraf›ndan kont-rol edilmektedir. Bu istasyonlar, konuflmay›, sâbit bir kablo üzerinden veya yönlendirilmifl elektromanyetik dalga demeti hâlinde mobil anahtarlama merkezleri-ne ulaflt›r›r ve konuflma oradan, cep telefon sistem su-nucusunun ana bilgisayar›na iletilir. Ana istasyondan uzaklaflt›kça veya da¤, tepe, bina gibi engeller artt›kça telefonun güç düzeyi artmaktad›r. Baz istasyonundan uzaklafl›ld›kça RF alan› fliddeti önce artar, belirli bir uzakl›ktan sonra giderek azal›r (Ahlbom ve ark. 2004).
RADYOFREKANS DALGALARININ NÖROPS‹KOLOJ‹K ETK‹LER‹
Baz istasyonlar› ve cep telefonundan yay›lan elekt-romanyetik dalgalar insan sa¤l›¤›na hem biyolojik hemde ruhsal yönden zarar verebilir. Cep telefonla-r›ndan kaynaklanan RF dalgalar› frekansa ba¤l› ola-rak 1 cm derinli¤e dek ulaflabilir ve vücudumuzdaki dokulara çarpt›¤›nda, bunlar›n bir miktar›, elektro-manyetik alan›n fliddetine ve dokunun özelliklerine ba¤l› olarak, hücrelerdeki bâz› moleküllere enerjileri-ni aktararak termal ve kimyasal olmak üzere iki temel sults with each other, and contradictory, and therefore there is no consensus on this issue. Our go-al, in light of recent data in the literature, is to draw attention to the importance of this issue on the public health by examining the neuropsychological effects that may develop as a result of che-mical and thermal effects of electromagnetic radiation.
mekanizma ile organizmay› etkiler. Hayvanlar üze-rinde yap›lan deneylerde, herhangi bir nedenle, tüm vücut ve dokulardaki 1ºC’ yi aflan s›cakl›k art›m› so-nucu vücutta bâz› bozukluklar›n ortaya ç›kabilece¤i gösterilmifltir (Yürekli ve ark. 2006). Bu bulgu termal etkinin organizmaya verebilece¤i zararlar aç›s›ndan oldukça önemlidir. Tüm vücut ›s›s› art›fl› özellikle be-bekleri, çocuklar›, yafll›lar› etkileyebilir. Is›y› da¤›tma kapasitesi s›n›rl› organlar olan göz, testis ve sinir sis-temi lokal olarak etkilenmeye daha yatk›nd›r (Blettner ve Berg 2000).
Mikrodalgalar›n özellikle hücrelerin kimyas›n› bo-zarak oluflturdu¤u etki insan sa¤l›¤› aç›s›ndan olduk-ça önem tafl›maktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda hücrele-rin kimyasal etkiye mâruz kalmas› ile büyük molekül-lerin (proteinler vb.) deforme oluflu, hücre zarlar›n›n birbirine yap›fl›p delikler aç›lmas›, Ca-ATPaz ve Na-K-ATPaz enzimlerinin bozulmas› sonucu hücre d›fl›na Ca, Na ve K kaç›fl› ile DNA tahribi gibi hücresel dü-zeyde çok say›da de¤ifliklik oldu¤u gösterilmifltir (Al-lis ve Sinsa-Robinson 1987). Bu de¤ifliklikler beyin tü-mörlerinin oluflumu (Hardell ve ark. 2001), katarakt (Özgüner ve ark 2006), ba¤›fl›kl›k sisteminin zay›fla-mas› (Hrycek 2002), spontan düflüklerin meydana gel-mesi (Talamanca 2006) ve bâz› nöropsikolojik semp-tomlar›n (Yamaguchi ve ark. 2003) ortaya ç›k›fl› ile de iliflkilendirilmifltir.
Beyin morfolojisi üzerine olan etkileri
Radyoaktif dalgalar gerek hücresel gerekse mole-küler düzeyde hücre zar› ve organellerine zarar vere-rek beyin yap›s› ve fizyolojisi üzerine olumsuz etkiler-de bulunabilirler. Daniel ve arkadafllar›, elektroman-yetik rezonans dalgalar›na mâruz kalan s›çan beyinle-rinde lokomotor aktivitede azalma, bazal kortikoste-ron seviyelerinde artma, nökortikoste-ronal hasar ile anormal be-yin iflleyifli ortaya ç›kt›¤›n› bildirmifllerdir (2009). Wi-len ve arkadafllar› ise elektromanyetik dalgalara mâ-ruz kalma ile sempatik aktivitenin artt›¤›n› göstermifl-lerdir (2006). Shirmacher ve arkadafllar›, 1.86GHz dü-zeyindeki elektromanyetik alana mâruz b›rak›lan s›-çan astrositleri ve domuz beynindeki kapiller endotel hücrelerin incelenmesinde; kan beyin bariyeri geçir-genli¤indeki art›fl›n elektromanyetik alana mâruz b›-rak›lan hücrelerde, kontrol grubuna oranla anlaml› derecede yüksek bulundu¤unu tesbit etmifllerdir (2000). Di¤er yandan ratlar›n beyin kesitlerinin incele-nerek yap›ld›¤› bir çal›flmada ise kan beyin bariyeri geçirgenli¤inin de¤iflmedi¤i yönünde sonuçlar da bil-dirilmifltir (Fritze ve ark. 1997).
Elektromanyetik dalgalar›n etkisiyle hücrede
nö-rotransmitterlerin konsantrasyonlar›nda herhangi bir de¤ifliklik olup olmad›¤› önemli bir araflt›rma konusu-dur. Bu amaçla yap›lan bir çal›flmada; 10 haftal›k Spra-gue-Dawley s›çanlar› günde 8 saat ve 8 ay boyunca, 50 Hz frekans›nda, 5 ?T ve 100 ?T fliddetlerinde iki farkl› manyetik alan›n etkisine mâruz b›rak›ld›¤›nda pineal gland ve beynin farkl› bölgelerinde noradrenalin, do-pamin, serotonin gibi nörotransmitterlerin ve ?-opioid reseptörlerinin konsantrasyonlar›n›n her iki fliddet de-¤erinde de artt›¤› gözlenmifltir (Zecca ve ark. 1991).
Nörobiliflsel ifllevler üzerine olan etkileri
Stres hormonlar›n›n fazla salg›lanmas› kemik ili¤i ve ba¤›fl›kl›k sistemini bask›layabilir. Sonuçta vücu-dun hastal›klarla mücadele eden gücü zay›flam›fl olur ve böylece gizli tümör hücreleri harekete geçebilir (Hrycek ve ark. 2002). Bu azalma Alzheimer hastal›¤›-n›n oluflmas›, uyku düzenini bozulmas›, haf›zahastal›¤›-n›n za-y›flamas› ile de iliflkili olabilmektedir (Vasquez ve ark. 1988). Di¤er yandan normal ve geneti¤i de¤ifltirilmifl olan fareler üzerinde yap›lan bir çal›flmada ise elektro-manyetik alan mâruziyetin biliflsel fonksiyonlarda dü-zelme meydana getirerek, Alzheimer hastal›¤›n›n iyi-leflmesine katk›da bulunabilece¤i de öngörülmüfltür (Arendash ve ark. 2010). Deney hayvanlar› üzerinde yap›lan di¤er bir çal›flmada da, düflük yo¤unluklu elektromanyetik frekans dalgalar› kullan›ld›¤›nda, Alzheimer hastal›¤›n›n biliflsel performans belirteçle-rinde iyileflme ve hastalar›n enerji düzeyinde art›fl ola-bilece¤i belirtilmifltir (Sandyk 1994). Alg›lama fonksi-yonlar›n›n de¤erlendirildi¤i di¤er bir çal›flmada, 2.45 GHz CW (sürekli dalga)'ya mâruz kalan farelerde ha-f›za ve ö¤renme gibi parametrelerde anlams›z gürültü d›fl›nda herhangi bir de¤ifliklik gözlenmemifltir (Lai 2004). Yine hayvan deneylerinde ›s›sal olmayan RF se-viyelerinin haf›za ve ö¤renme üzerinde olumsuz etki-lerinin olmad›¤› baflka çal›flmalarla da desteklenmifltir (Dubreuil ve Jay 2003).
Elektromanyetik dalgalara mâruziyetin multipl skleroz ve amiyotrofik lateral skleroz gibi nörodejene-ratif hastal›klar›n etiyolojisinde de rol oynayabilece¤i öne sürülmüfltür (Hakansson 2003). Ancak di¤er bir çal›flmada, multipl skleroz ortaya ç›k›fl› ile radyasyona mâruziyet aras›nda anlaml› bir iliflki tesbit edilmemifl-tir (Anane ve ark. 2003). Di¤er yandan, düflük doz elektromanyetik radyasyonun multipl skleroz tedavi-sinde fayda sa¤layabilece¤i de öne sürülmüfltür (Lap-pin ve ark. 2003).
Cep telefonlar› özellikle bafl ve kulakla yak›n temas içinde oldu¤undan daha çok bu bölgede yer alan motor ve duyu innervasyonundan sorumlu sinirler
radyasyon-dan olumsuz flekilde etkilenmektedir (Hocking ve Wes-terman 2001). Cep telefonu mâruziyeti sonras›nda sace sempatik ve parasempatik sinir sistemi bulgular› de-¤il, uyku-uyan›kl›k, dikkat ve bellek gibi biliflsel yetiler-le ilgili bulgular ortaya ç›kabilmektedir. Eliyahu ve arka-dafllar›, cep telefonlar›ndan yay›lan RF dalgalar›n›n bey-nin bâz› bölgelerine olan mâruziyetle biliflsel ifllevleri olumsuz etkileyebilece¤ini tesbit etmifllerdir (2006). Baz istasyonuna yak›n yerlerdeki 37 bina sakini ile yap›lan anket çal›flmas›nda ise hasta grubunda uyku bozuklu¤u, haf›za bozukluklar›, konsantrasyon bozuklu¤u, apati gi-bi nörolojik yak›nmalar kontrol grubuna oranla anlaml› derecede daha yüksek bulunmufl ve baz istasyonu etra-f›nda yaflayanlarda problem çözme testindeki perfor-mans de¤erleri di¤er testlerden anlaml› olarak daha dü-flük bulunmufltur (Bortkiewicz ve ark. 2004).
Cep telefonu kullan›m› sonucu, dolayl› yoldan olu-flabilecek zararl› etkilerin incelendi¤i bir çal›flmada, cep telefonundan yay›lan RF dalgalar›n›n etkisi ile dikkat da¤›n›kl›¤›na ba¤l› kazalar olabilece¤i belirtil-mifltir. Bu çal›flmada 17 yafl ve üzerinde olup, cep tele-fonu kulland›¤› kay›tlar›ndan do¤rulanan ve trafik ka-zas› geçirerek hastaneye baflvuran 456 sürücü ile görü-flülmüfl. Sonuçta kazadan önce cep telefonu kullan›m›-n›n 4 kat artm›fl risk ile iliflkili oldu¤u tespit edilmifltir (McEvoy ve ark. 2005). Bu çal›flmalara ra¤men baz is-tasyonlar›ndan yay›lan elektromanyetik sinyallere k›-sa süreli mâruz kalan kiflilerde biliflsel fonksiyonlar›n bozulmad›¤›n› bildiren bâz› çal›flmalarda mevcuttur (Eltiti ve ark. 2009, Fritzer ve ark. 2007).
Uyku ve EEG üzerine olan etkileri
Deney hayvanlar›yla yap›lan bir çal›flmada; RF dal-galar›na mâruziyet sonras› düflük özgül so¤urma ora-n›’nda ve EEG aktivitesinde de¤iflimler gözlemlenmifl-tir (Sienkiewicz ve ark. 2005). ‹nsanlarda da uyku ve biliflsel ifllevler de¤erlendirildi¤inde ise EEG’de geçici, küçük ve önemli say›lmayan sinyal de¤ifliklikleri tesbit edilmifltir (Mann ve Röschke 1996, Preece ve ark. 1999, Huber ve ark. 2000, Koivosto ve ark. 2000, Krause ve ark. 2000). Hung ve arkadafllar›n›n 10 sa¤l›kl› genç ile haftal›k aral›klarla görüflerek yapt›klar› bir çal›flmada ise; kat›l›mc›larda uykuya dalma güçlü¤ü ve EEG’de paroksismal pik ve dalga de¤ifliklikleri (alfa dalgala-r›nda art›fl gibi) bildirilmifltir (2007). Ancak bu gözlem-lerden bâz›lar› tekrar edilmemifl, hatta RF’nin EEG üzerinde herhangi bir etkisinin gözlenmedi¤i bir çal›fl-ma da yay›nlanm›flt›r (Röschke ve Mann 1997).
Stres hormonlar› üzerine olan etkileri
Elektromanyetik dalgalar›n etkisiyle hipofiz
bezi-nin çal›flmas› bozularak, seks hormonlar› azal›rken, stres hormonlar›n›n salg›lanmas› artabilir. Lotz ve Podgorski, 1.29 GHz frekansl› mikrodalga radyasyo-nuna mâruz b›rak›lan maymunlarda plazma tiroksin ve büyüme hormonu seviyelerinde bir de¤ifliklik ol-mad›¤›n›, plazma kortizol seviyesinde ise anlaml› de-recede art›fl oldu¤unu tespit etmifllerdir (1982). Di¤er bir çal›flmada ise cep telefonlar›ndan yay›lan 1800 MHz elektromanyetik alan›n s›çanlarda serum T3, T4 ve kortizol hormonlar›n› art›rd›¤›n›, ancak TSH ve tes-tosteron hormon düzeylerini de¤ifltirmedi¤i bildiril-mifltir (Koyu ve ark. 2005).
Melatonin zihin ifllevleri, hâf›za, bilgi ifllemi, cin-sellik, stres hormonlar›n›n salg›lanmas›, uykuda beyin onar›m› gibi ifllevlerde önemli bir role sahip olan bir hormondur. Lipofilik oldu¤u için tüm dokulara kolay-l›kla geçebilir ve merkezi sinir sistemindeki oksidatif stresi azaltabilir (Reiter 1995). Do¤al uyku sa¤lay›c› olarak t›pta kullan›labilen melatoninin ultraviyole ›fl›nlar›n cilt üzerindeki zararl› etkilerinin giderilme-sinde kullan›labilece¤i (Reiter 1998) ve yafllanmayla birlikte azald›¤› bildirilmifltir (Özgüner ve ark. 2000). Özellikle çok düflük frekansl› manyetik alan baflta ol-mak üzere RF dalgalar›na mâruz kalma sonucunda pi-neal bezden melatonin salg›s› bask›lanabilmektedir. Martinez ve arkadafllar›, erkek Wistar ratlar›nda gün-de 30 dakika boyunca 1 ila 21 gün süreyle 50 Hz/5,2 mT manyetik alana mâruz kalman›n, serum melato-nin seviyelerini 15 gün süreyle azaltmas› yan›nda pi-neal sinaptik dü¤üm say›lar›n› da azaltt›¤›n› tesbit et-mifllerdir (Martinez ve ark. 1992). Yüksek frekansl› manyetik alan›n melatonin sentezi üzerine etkilerini araflt›r›ld›¤› bir çal›flmada ise erkek ve difli rat ve hamsterlerine 15 dakikadan 6 saate kadar de¤iflen sü-relerle 0,1 ila 0,6 mW/cm2 fliddetinde 900 MHz fre-kansl› sürekli ve/veya 217 Hz pulslu elektromanyetik alan uygulanmas›n›n gündüz ve gece pineal melato-nin sentezini anlaml› bir flekilde etkilemedi¤i bulun-mufltur (Vollrath ve ark. 1997). Sonuçta düflük frekans-l› manyetik alanlar organizman›n derin dokular›na kadar etki gösterirken, yüksek frekansl› manyetik alanlar›n zararl› etkileri yüzeyel dokularla s›n›rl› kal-maktad›r (Özgüner ve Mollao¤lu 2006).
Psikososyal etkileri
Cep telefonunda radyasyon, ba¤lant› aflamas›nda en üst seviyeye ç›kar ve ba¤lant› sa¤lan›nca azal›r. Aç›k olan bir cep telefonu belirli aral›klarla içinde bu-lundu¤u hücrenin baz istasyonuna sinyal gönderir. Bu yüzden çok s›k olarak cep telefonu kullananlar›n RF ile etkileflimi baz istasyonu yak›n›nda yaflayanlara
gö-re çok yüksektir. RF alan fliddeti, cep telefonlar›na uzakl›k artt›kça düflüfl göstermektedir (Ocaktan ve Akdur 2008).
Cep telefonunu yo¤un kullananlarda yorgunluk, bafl a¤r›s›, kulak üzerinde ve arkas›nda yanma, bulan›k görme, iflitme kayb› ve vertigo gibi semptomlar ortaya ç›kabilmektedir; Suudi Arabistan’da yürütülen bir ça-l›flmada, cep telefonu kullanmakta olan 437 kat›l›mc›da bafl a¤r›s› en s›k olmak üzere uyku bozuklu¤u, gergin-lik, yorgunluk ve bafl dönmesi semptomlar›na rastlan-m›flt›r (Al-Khlaiwi ve Meo 2004). Di¤er bir çal›flmada ‹sveç ve Norveç’li cep telefonu kullan›c›lar›nda haftada en az bir semptom yaflad›¤›n› belirtme oran› s›ras›yla %13 ve %31 bulunmufl, en yayg›n semptomun kulak çevresinde ›s›nma oldu¤u ortaya konmufltur (Oftedal ve ark. 2000). Dijital ve analog cep telefonu kullan›m› ile ortaya ç›kabilecek semptomlar›n karfl›laflt›r›ld›¤› bir çal›flmada ise, her iki sistemde de herhangi bir semp-tom için artm›fl risk görülmemifl, yaln›z görüflme süre-lerinin uzamas› ile haftada en az bir kez yorgunluk, bafl a¤r›s›, yanma hissi, s›cakl›k art›fl›, gerginlik gibi semp-tomlar için olas›l›k oran› artm›fl olarak bulunmufltur (Sandstrom ve ark. 2001). Yine semptomlar›n sorgulan-d›¤› bâz› çal›flmalarda da, cep telefonu kullanma süresi ile bafla¤r›s› prevalans› aras›nda pozitif iliflki bulun-mufltur (Chia ve ark. 2000, Röösli ve ark. 2004). Ancak bu subjektif semptomlar›n cep telefonu ile anlaml› bir iliflkisinin olmad›¤›n› bildiren bir çal›flman›n sonuçlar› da yay›nlanm›flt›r (Koivosto ve ark. 2001).
Cep telefonlar› konuflma süresince ve aç›k durum-da belli aral›klarla radyasyon yayarken, baz istasyon-lar› sürekli olarak radyasyon yaymaktad›r. Bu nedenle baz istasyonu yak›nlar›nda oturan insanlarda oluflabi-lecek psikososyal etkilerin de¤erlendirilebilmesi ama-c›yla çeflitli çal›flmalar yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda baz istasyonu yak›nlar›nda yaflayan insanlarda bafla¤r›s›, haf›za bozukluklar›, bulant›, bafl dönmesi, tremor, dep-resif semptomlar ve uyku bozukluklar› gibi subjektif semptomlar kontrol grubundan anlaml› düzeyde daha fazla gözlenmifltir (Bortkiewicz ve ark. 2004, Abdel-Rassoul ve ark. 2007). Baz istasyonuna yak›n yerlerde yaflayan 270 erkek ve 260 kad›ndan oluflan bir grup ile yap›lan bir anket çal›flmas›nda, baz istasyonuna 300m’den uzakta yaflayanlarda herhangi bir semptom gözlenmezken, 100m’ye ye kadar olan yerlerde yafla-yanlarda ise irritabilite, depresif belirtiler, haf›za bo-zukluklar›, bafl dönmesi, libido azalmas› gibi non spe-sifik semptomlar tesbit edilmifltir (Santini ve ark. 2002). Hutter ve arkadafllar› baz istasyonuna flehir merkezin-de 24-600m. k›rsal alanda ise 20-250m’ye kadar olan uzakl›ktaki yerlerde yaflayanlarda, bâz› belirtilerin güç
yo¤unlu¤u ile iliflkili oldu¤unu ve bu durumun en faz-la bafl a¤r›s› semptomu ile seyretti¤ini, ayr›ca uyku ka-litesinde de bozukluklar görülebilece¤ini bildirilmifl-lerdir (Hutter ve ark. 2006). Di¤er yandan stres, anksi-yete ve uyku bozuklu¤unun radyasyonun etkisi olarak ortaya ç›kabilece¤i, hatta cep telefonu ile aranan kifli ulafl›lamaz oldu¤unda, stres ve kayg› gibi psikolojik et-kilerin meydana gelebilece¤inin belirtildi¤i bir çal›flma da mevcuttur (Röösli ve ark. 2004).
Elektromanyetik frekans dalgalar›na yönelik tu-tumlar›n de¤erlendirildi¤i ve 1015 kiflinin dahil edil-di¤i anket çal›flmas›nda, kat›l›mc›lar›n cep telefonlar› ve baz istasyonlar›ndan yay›lan radyasyonun ruh ve beden sa¤l›¤› üzerine olabilecek zararl› etkilerinin çok önemli olmad›¤›n› düflündükleri gözlemlenmifltir. Ka-t›l›mc›lara göre yüksek gerilim hatlar› RF dalgalar›n›n en riskli kayna¤› olarak görülürken, cep telefonlar› ve baz istasyonlar› daha düflük riskli grup olarak de¤er-lendirilmifltir. S›k telefon kullananlar, cep telefonlar›-n›n yararlar›telefonlar›-n›n yüksek, risklerinin az oldu¤unu dü-flünenlerden oluflurken, bu kifliler günlük hayatta kul-lan›lan birçok kimyasal maddenin, elektromanyetik dalgalardan kanser oluflumu ile daha fazla iliflkili ol-du¤unu bildirmifllerdir (Siegrist ve ark. 2005).
SONUÇ VE ÖNER‹LER
Cep telefonu ve baz istasyonlar›n›n yayd›¤› elekt-romanyetik radyasyonun sa¤l›k üzerine etkileri konu-sunda henüz tam olarak bilinmeyen birçok nokta bu-lunmaktad›r. Yap›lan çal›flmalarda cep telefonlar›ndan yay›lan elektromanyetik dalgalar›n beyin fonksiyonla-r› üzerine k›sa süreli etkileri gösterilmifltir. Ancak, bu de¤iflimlerin nöropsikolojik bozukluklarla uzun süreli iliflkisini gösteren k›s›tl› say›da araflt›rma mevcuttur.
Konunun sa¤l›k aç›s›ndan önemi dikkate al›nd›¤›n-da, baz istasyonu ve cep telefonlar› standartlara uygun olarak imal edilmeli, baz istasyonlar›n›n anten yerleflim yerleri yaflam alanlar› gözönüne al›narak planlanmal›, periyodik kontrolleri yap›lmal›d›r. Özellikle çocuklar, hamileler, yafll›lar ve immün sistemi zay›f olan hastalar gibi radyasyondan etkilenebilme olas›l›¤› daha fazla olan bireyler baflta olmak üzere tüm cep telefonu kulla-n›c›lar›n›n dikkat etmesi gereken bâz› kurallar vard›r. Cep telefonlar›n›n kullan›lmad›¤› sürece kapal› tutul-mas›, telefonun aç›k bir flekildeyken vücut üzerinde bulundurulmamas›, konuflman›n mikrofon ya da ku-lakl›k arac›l›¤› ile yap›lmas›, vücuttan en az bir metre uzakta bulundurulmas› uyulmas› gereken basit ama koruyucu önlemlerden bâz›lar›d›r. Yine mümkünse ko-nuflman›n k›sa tutulmas›, telefon görüflmelerinde mo-bil telefonlar yerine kablolu sabit hatlar›n tercih
edil-mesi, s›k s›k konuflma yapmak yerine k›sa mesaj gön-derilerek iletiflim sa¤lanmas› radyasyonun zararl› etki-lerinden korunmada oldukça önemlidir. Elektroman-yetik radyasyonu yaflamdan tümüyle ç›karmak müm-kün olmad›¤›ndan her yeni teknolojide oldu¤u gibi bu alanda da dikkatli davranmak, kullan›mla ilgili öneri-lere uymak, bilim ve teknolojinin bu zararlar› en aza in-dirmek için gelifltirdi¤i her türlü yenili¤e (kulakl›k vb.) aç›k olmak en sa¤l›kl› yol olarak görünmektedir.
KAYNAKLAR
Abdel-Rassoul G, El-Fateh OA, Salem MA, Michael A, Farahat F, El-Batanouny M, et al. (2007) Neurobehavioral effects among inhabitants around mobile phone base stations. Ne-urotoxicology; 28: 434-440.
Ahlbom A, Gren A, Kheifets L, Savitz D, Swerdlow A (2004) Epi-demiology of health effects of radiofrequency exposure. En-viron Health Perspect; 112: 1741-1754.
Al-Khlaiwi T, Meo SA (2004) Association of mobile phone radi-ation with fatigue, headache, dizziness, tension and sleep disturbance in Saudi population. Saudi Med J; 25: 732-736. Allis JW, Sinha-Robinson BL (1987) Temperature-specific
inhibi-tion of human cell Na+/K+ ATPase by 2450 MHz microwa-ve radiation. Bioelectromagnetics; 8: 203-212.
Anane R, Geffard M, Taxile M, Bodet D, Billaudel B, Dulou PE, et al. (2003) Effects of GSM-900 microwaves on the experi-mental allergic encephalomyelitis (EAE) rat model of mul-tiple sclerosis. Bioelectromagnetics; 24: 211-213.
Arendash GW, Sanchez-Ramos J, Mori T, Mamcarz M, Lin X, Runfeldt M, et al. (2010) Electromagnetic field treatment pro-tects against and reverses cognitive impairment in alzhe-imer's disease mice. J Alzheimers Dis; 19: 191-210
Blettner M, Berg G (2000) Are mobil phones harmful? Acta On-col; 39: 927-930.
Bortkiewicz A, Zmy?lony M, Szyjkowska A, Gadzicka E (2004) Subjective symptoms reported by people living in the vici-nity of cellular phone base stations: review. Med Pr; 55: 345-351.
Cassel JC, Cosquer B, Galani R, Kuster N (2004) Whole-body ex-posure to 2.45 GHz electromagnetic fields does not alter ra-dial-maze performance in rats. Behav Brain Res; 155: 37-43. Chia SE, Chia HP, Tan JS (2000) Prevalence of headache among
handheld cellular telephone users in Singapore: a commu-nity study. Environ Health Perspect; 108: 1059-1062. Cobb B, Jauchem J, Adair E (2004) Radial arm maze
performan-ce of rats following repeated low level micro wawes radiati-on exposure. Bioelectromagnetics; 25: 49-57.
Daniels WM, Pitout IL, Afullo TJ, Mabandla MV (2009) The ef-fect of electromagnetic radiation in the mobile phone range on the behaviour of the rat. Metab Brain Dis; 24: 629-6241. Dubreuil D, Jay T, Edeline JM (2003) Head only exposure to GSM
900 MHz EMF does not alter rats memory in spatial and non spatial tasks. Behav Brain Res; 145: 51-61.
Electromagnetic fields and public health (1996) Geneva 1993, and the report of the Scientific Review under the auspices of the international EMF Project of the WHO, Germany, 1-3. Eliyahu I, Luria R, Hareuveny R, Margaliot M, Meiran N, Shani
G (2006) Effects of radiofrequency radiation emitted by cel-lular telephones on the cognitive functions of humans. Bioe-lectromagnetics; 27: 119- 126.
Eltiti S, Wallace D, Ridgewell A, Zougkou K, Russo R, Sepulve-da F, et al. (2009) Short-term exposure to mobile phone base station signals does not affect cognitive functioning or physiological measures in individuals who report sensitivity to electromagnetic fields and controls. Bioelectromagnetics; 30: 556-563.
Fritze K, Sommer C, Schmitz B, Mies G, Hossmann KA, Kiess-ling, et al. (1997) Effect of global system for mobile commu-nication (GSM) microwave exposure on blood-brain barier permeability in rat Acta. Neuropathol; 94: 465-470. Fritzer G, Göder R, Friege L, Wachter J, Hansen V, Hinze-Selch
D, et al. (2007) Effects of short- and long-term pulsed radiof-requency electromagnetic fields on night sleep and cogniti-ve functions in healthy subjects. Bioelectromagnetics; 28: 316-325.
Hakansson N, Gustavsson P, Johansen C, Floderus B (2003) Ne-urodegenerative diseases in welders and other workers ex-posed to high levels of magnetic fields. Epidemiology; 14: 420-428.
Hardell L, Mild KH, Pahlson A, Hallquist A (2001) Ionizing radi-ation, cellular telephones and the risk for brain tumors. Eur J Cancer Prev; 10: 523-529.
Hocking B, Westerman R (2001) Neurological abnormalities as-sociated with CDMA exposure. Occup Med; 51: 410-413. Hrycek A, Micinska AC, Klucinski P, Badowski R (2002)
Periphe-ral blood lymphocytes and selected serum interleukins in workers operating X-ray equipment. Toxicol Lett; 132: 101-107.
Huber R, Graf T, Cote KA, Wittmann L, Gallmann E, Matter D, et al. (2000) Exposure to pulsed high-frequency electromag-netic field during waking affects human sleep EEG. Neuro-report; 11: 3321-3325.
Hung CS, Anderson C, Horne JA, McEvoy P (2007) Mobile pho-ne 'talk-mode' signal delays EEG-determipho-ned sleep onset. Neurosci Lett; 421: 82-86.
Hutter HP, Moshammer H, Wallner P, Kundi M (2006) Subjecti-ve symptoms, sleeping problems, and cognitiSubjecti-ve performan-ce in subjects living near mobile phone base stations. Occup Environ Med; 63: 298-299.
Koivisto M, Haarala C, Krause CM, Revonsuo A, Laine M, Hamalainen H (2001) GSM phone signal does not produce subjective symptoms. Bioelectromagnetics; 22: 212-215. Koivisto M, Krause CM, Revonsuo A, Laine M, Hamalainen H
(2000) The effects of electromagnetic field emitted by GSM phones on working memory. Neuroreport; 11: 1641-1643. Koyu A, Gökalp O, Özgüner F, Cesur G, Mollao¤lu H, Özer
M.K, et al. (2005) The effects of subchronic 1800 MHz elect-romagnetic field exposure on the levels of TSH, T3, T4 cor-tisol and testosterone hormones. Genel T›p Derg; 15: 101-105.
Krause CM, Sillanmaki L, Koivisto M, Haggqvist A, Saarela C, Revonsuo A, et al. (2000) Effects of electromagnetic field emitted by cellular phones on the EEG during a memory task. Neuroreport; 11: 761-764.
Lai H (2004) Interactions of MW and temporally incoherent magnetic field on spatial learning in rat. Physiol and Behav;
82: 785-789.
Lappin MS, Lawrie FW, Richards TL, Kramer ED (2003) Effects of a pulsed electromagnetic therapy on multiple sclerosis fatigue and quality of life: a double-blind, placebo controlled trial. Altern Ther Health Med; 9: 38-48.
Lotz WG, Podgorski P (1982) Temperature and adrenocortical responses in rhesus monkeys exposed to microwaves. J Appl Physiol; 53: 1565-1571.
Mann K, Roschke J (1996) Effects of pulsed high-frequency elect-romagnetic fields on human sleep. Neuropsychobiology; 33: 41-47.
Martinez Soriano F, GimenezGonzalez M, Armanazas E, Ruiz-Torner A (1992) Pineal synaptic ribbons. and serum mela-tonin levels in the rat following the pulse action of 52-Gs (50-Hz) magnetic fields: an evaluative analysis over 21 days. Ac-ta Anat; 143: 289-293.
McEvoy SP, Stevenson MR, McCartt AT, Woodward M, Haworth C, Palamara P, et al. (2005) Role of mobile phones in motor vehicle crashes resulting in hospital attendance: a case-cros-sover study. BMJ; 331: 428.
Ocaktan EM, Akdur R (2008) Cellular phone technology and health. Türkiye Klinikleri J Med Sci; 28: 58-65.
Oftedal G, Wilen J, Sandstrom M, Mild KH (2000) Symptoms Ex-perienced in connection with mobile phone use. Occup Med; 50: 237-245.
Özguner F, Bardak Y, Comlekci S (2006) Protective effects of melatonin and caffeic acid phenethyl ester against retinal oxidative stress in longterm use of mobile phone: a com-parative study. Mol Cell Biochem; 282: 83-88.
Özgüner F, Kerman M, Delibafl N, Gültekin F (2000) The relation ship of age related decrease in melatonin with oxidative damage and mental status. Biomed Res; 11: 61-65.
Özgüner F, Mollao¤lu H (2006) Biological effects of magnetic field on. SDÜ T›p Fak Derg; 13: 38-41.
Preece AW, Iwi G, Davies-Smith A, Wesnes K, Butler S, Lim E, et al. (1999) Effect of a 915-MHz simulated mobile phone signal on cognitive function in man. Int J Radiat Biol; 75: 447-456. Reiter RJ (1995) Oxidative processes and antioxidative defense
mechanisms in the aging brain. FASEB Journal; 9: 526-533. Reiter RJ (1998) Melatonin in the context of the reported
bioef-fects of environmental electromagnetic fields. Bioelectroc-hemistry and Bioenergetics; 47: 135- 142.
Röösli M, Moser M, Baldinini Y, Meimer M, Braun-Fahrlander C (2004) Symptoms of ill health ascribed to electromagnetic field exposure a survey. Int J Hyg Environ Health; 207: 141-150.
Röschke J, Mann K (1997) No short-term effects of digital mobile radio telephone on the a wake human
electroencephalog-ram. Bioelectromagnetics; 18: 172-176.
Sandstrom M, Wilen J, Oftedal G, Hansson Mild K (2001) Mobile phone use and subjective symptoms. Comparison of symp-toms experienced by users of analoue and digital mobile phones. Occup Med; 51: 25-35.
Sandyk R (1994) Alzheimer's disease: improvement of visual memory and visuoconstructive performance by treatment with picotesla range magnetic fields. Int J Neurosci; 76: 185-225.
Santini R, Santini P, Danze JM, Le Ruz P, Seigne M (2002) Inves-tigation on the health of people living near mobile telephone relay stations: I/Incidence according to distance and sex. Pathol Biol; 50: 369-373.
Schirmacher A, Winters S, Fischer S, Geoeke J, Gala HJ, Kulnick U, et al. (2000) Elektromagnetic fields (1.8GHz) increase the permeability to sucrose of the blood-brain barier in vitro. Bioelectromagnetics; 21: 338-345.
Siegrist M, Earle TC, Gutscher H, Keller C (2005) Perception of mobile phone and base station risks. Risk Anal; 25: 1253-1264.
Sienkiewicz Z, Jones N, Bottomley A (2005) Neurobehavioural effects of electromagnetic fields. Bioelectromagnetics; 7: 116-126.
Talamanca FI (2006) Occupational risk factors and reproductive health of women. Occup Med; 56: 521-531.
Vasquez BJ, Anderson LE, Lowery CI, Adey WR (1988) Diurnal patterns in brain biogenic amines of rats exposed to 60-Hz electric fields. Bioelectromagnetics; 9: 229–236.
Vollrath L, Spessert R, Kratzsch T, Keiner M, Hollmann H (1997) No short-term effects of high- frequency electromag-netic fields on the mammalian pineal gland. Bioelectromag-netics; 18: 376-387.
Wilén J, Johansson A, Kalezic N, Lyskov E, Sandström M (2006) Psychophysiological tests and provocation of subjects with mobile phone related symptoms. Bioelectromagnetics; 27: 204-214.
Yamaguchi H, Tsurita G, Ueno S, Watanabe S, Wake K, Taki M, et al. (2003). 1439 MHz pulsed TDMA fields affect perfor-mances of rats in a T-maze task only when body temperature is elevated. Bioelectromagnetics; 24: 223-230.
Yürekli AI, Ozkan M, Kalkan T, Saybasili H, Tuncel H, Atukeren P, et al. (2006) GSM base station electromagnetic radiation and oxidative stress in rats. Electromagn Biol Med; 25: 177-188.
Zecca L, Ferrar›o P, Margonato V, Cerretell› P, Zonta N (1991) Neurotransmitter amino acid variations in striatum of rats exposed to 50 Hz electric fields. Biochim Biophys Acta; 1075: 1–5.
