nT ¿Ai J Ai D
Kandilli Observatory
By A H M E T M E T E IŞ IK A R A * Photos Ö N D E R D U R M A Z
Bilim tarihimizde Rasathane-i Amire adı ile yer alan İstanbul Rasathanesi, 1868 yılında Pera Caddesi (bu günkü' İstiklal Caddesi) üzerinde Della Suda Ecza- nesi’nin karşısında kurulmuştur.
Rasathane önceleri bir astronomi rasathanesi olma yıp, bir meteoroloji merkezi olarak çalışıyordu. Bu gözlemler, 74 metre yükseklikte Pera tepesi
iizerin-Istan bu l Observatory’ was first established as the Im perial O bservatory on P era C addesi, to d a y ’s Istiklal Caddesi opposite Della Siula Pharm acy in 1868.
Originally it was not an astronom ical observatory but a meteorological centre, making observations from the top o f Pera hill 74 metres above sea level.
4 8
de yapılmaktaydı. Ancak daha sonraları Astronomi Rasathanesi olma çabaları içine girdiği anlaşılmaktadır. Bu nun kanıtı ise, 1872 yılında ya yınlanan ve bir astronomi tak vimi olan Salname’de geze genler, kuyruklu yıldızlar, yıldız zamanının güneş za manına dönüştürülmesi, enlem tayini gibi konular dan bahsedilmesidir. Rasathanenin arşivi ince lendiğinde, mühendisler ve denizciler için zama nın tam olarak tespitini zorunlu kılan, o dönemin ifadesiyle “mıknatıs iğnesi nin denklinasyonu” gibi elemanların ölçüldüğü anla şılmaktadır.
Bu rasathanedeki aletler daha sonra Maçka Topçu Okulu’nun karşısındaki binaya nakledilmiş, ancak 31 Mart ayaklanması (12 Nisan 1909) sırasında şeriatçılar tarafından, ra sathane tüm aletleri ile
beraber tahrip edilmiştir. Ayaklanmadan sonra ku rulan hükümetin Milli Eği tim Bakanı Emrullah Efendi, 21 Haziran 1910 tarihinde Fatin Gökmen’i yeni kurulacak olan Ra sathane Müdürliiğü’ne ta yin etmiştir.
Fatin Gökmen yaptığı in celemeler sonucunda, İca- diye tepesini (bugünkü rasathanenin bulunduğu mevki) rasathane yeri ola rak seçmiştir. O zamanlar Icadiye tepesinde Boğaz lar Komutanlığı’na ait bir topçu birliği ile yangın haber verme memurları nın oturduğu kârgir bir kule ile iki ufak odadan ibaret bir bina bulunuyor du.
4 Eylül 1910’da topçu bir liği, daha sonra da yangın haber verme memurları bölgeden ve binadan ay rılmışlardır. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından
veri-Not u n til a f e w y e a r s la te r d id a s t r o n o m ic a l o b s e r v a t io n s begin here, a s we see fr o m the Salname, a n
astronom-• ic a l c a le n d a r p u b lish ed
in 1872, in w hich the m ovem ents o f planets, comets a n d stars were expressed accord in g to th e s o l a r c a l e n d a r, a n d la titu d es a n d other m easure ments given. D o c u m en ts in th e observatory arch iv e s h o w th a t in stru ments here were used to m e a s u r e s u c h th in g s a s m a g n e tic d eclin a tio n a n d a c c u rate tim e so necessary to engineers a n d navigators. Subsequently the instruments were m oved to a building oppo site M açka Artillery School, but the observatory a n d all its in stru m en ts w ere destroyed by religious fu n dam en talists dur ing an uprising on 12 A pril 1909. The f o l lowing y e a r M inister o f E du cation Em rul lah Efendi appoin ted the astronom er Fatin Gökmen as director o f th e p r o p o s e d n ew o b s e r v a t o r y o n 21 Ju n e 1910. Fatin G ökm en ch ose I c a d i y e h ill on th e A sia n s h o r e o f th e Bosphorus a s the site f o r th e ob serv atory . H ere t h e r e w a s a s to n e w a tc h to w e r u s e d by th e f i r e brigade a n d a build in g w ith tw o s m a ll ro o m s u s e d by a n a rtillery u n it o f the B o s p h o r u s C om m and. On 4 Septemner 1910 th e a r t ille r y u n it
Rasathane-i Amire’nin tabelası ve bugünkü Rasathane binasının icadiye te pesinde kurulması kararını veren Fatin Gökm en’in büstü. / Entrance to Kandilli Observatory and the bust of Fatin Gökmen, the astronomer who chose the present site of the observatory in 1910.
4 9
len bütçe ile mevcut bi nanın düzenlem e işine başlanmış ve birinci sınıf Meteoroloji İstasyonu için gerekli aletlerin siparişine gidilmiştir. Kısa bir süre içinde sağlanan aletlerle 1 Temmuz 1911’den iti baren sürekli ve sistema tik meteoroloji faktörleri nin ölçüm ve kaydına başlanmıştır.
Kuruluş yıllarında, yapı lan meteoroloji gözlemle rinden yararlanılarak her gün İstanbul için hava tahmini raporu hazırlan mış, sekstant ile yapılan gözlemlerle kronometre ler ayarlanarak doğru sa at ayan telefonla PTT ve DDY idarelerine verilmiş tir.
1912 yılında askeri uçak ların hareketini düzenle yecek meteorolojik bilgi lerin elde edilmesi amacı ile bir “Umumi Havaiye
v acated the building, a n d it was equ ip p ed a s a m e te o r o lo g ic a l station, f i n a n c e d by the Ministry o f Edu ca tion. On 1 Ju ly 1911 systematic m easuring a n d r e c o r d in g o f m e t e o r o l o g i c a l p a r a m e t e r s c o m
m en ced . The results w ere used to p rep a re d a ily w e a t h e r f o r e c a s ts f o r Is ta n b u l, w hile m easu rem en ts taken with a sextant w ere u s e d to m a k e a c c u r a t e tim e m e a surements ivhich were tra n sm itted by te le p h o n e to th e P ost Office a n d State Rail ways.
In 1 9 1 2 a P u b lic M eteorological Station was established f o r the pu rp ose o f obtain in g the information
need-Dürbün Kubbesi (en üstte) ve Meteoroloji Gözlem Parkı. / Dome of the Observatory (top) and Meteorological Observing Station.
5 0
Müfettişliği” kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı sona erdiğinde Milli Eğitim Bakanlığı bu örgütü, sivil ihti yaçları karşılamak amacıyla “Tetkikatı Iklimiye Mü fettişliği” adı ile bir daire kurarak Rasathane-i Ami- re’ye bağlamıştır.
Cumhuriyeti takip eden yıllarda, resmi yazışmalarda bir süre Rasathane-i Amire adı kullanılmıştır. Harf devriminin ardından Rasathane’nin adı “Maarif Ve kaleti Heye’et ve Fiziki Arzi İstanbul Rasathanesi” adını almıştır. Rasathane arşivinde yapılan araştır mada, ilk defa 1936 yılında resmi olarak Kandilli
eel by m ilitary aircra ft. At the en d o f the First World War the Ministry o f Education chan ged its n a m e to the D epartm en t o f C lim atic Study to reflect its shift from military to civilian functions, a n d p la ced it under the auspices o f the Im perial Observatory.
After the Ottoman Empire collapsed a n d was suc ceed ed by the Turkish Republic in 1923 the nam e w as c h a n g e d to K a n d illi O bservatory, a n d its m odern isation began . Fun ds w ere p ro v id ed in 1926 to build a telescope dome, which was com p le t e d in 1 9 3 5 a n d f i t t e d w ith a n
eq u a to ria l telescope. A gain in 1926 the first seismic recording system was set up, a n d this w as m od ern ised in 1948. Meanwhile, in 1938 a geom ag n etic observatory with a section f o r variometres was opened.
In the 1970s the observatory beca m e part o f B oğaziçi University, acquiring in stitu tio n a l a c a d e m ic sta tu s a n d extending its work in various
observa-Türkiye Deprem İzleme Merkezi (üstte). Kandilli Rasat hanesi Ayasofya’nın bir deprem sırasındaki gerçek dav ranışını ölçmek am acıyla yapısal açıdan önemli 10 nok taya 3 yönlü kayıt cihazları yerleştirdi. / Turkish Earthquake Monitoring Center (above). Three directional recording instruments have been placed at ten signifi cant points to measure the earthquake performance of Hagia Sophia.
Rasathanesi adının kullanıldığı görül müş, 1940 yılından sonra da “Kandilli Rasathanesi, Astronomi ve Jeofizik” adını almıştır.
Cumhuriyet hükümeti kuruluncaya dek Rasathane-i Amire’de önemli hiç bir gelişim olmamıştır. Ancak Cumhu riyet hükümetlerinin bu konuya eğil meleriyle birlikte, rasathane bir plan çerçevesinde şekillenmeye başlamış tır.
1926 yılında sağlanan ödenekle dür bün binasının temeli atılmış, 1933 yı lında dürbün binasının üst katı bitiril miş ve kubbe içindeki pilyesi üzerine ekvatoryal dürbün yerleştirilmiş ve bi na 1935 yılında hizmete açılmıştır. 1926 yılında ilk deprem kayıt sistemi kurulmuş, bu sistem 1948 yılında ge
liştirilerek yenilenmiştir. 1937 yılında mıknatıs ayar binası ile variometrelere ait kavın inşaatına başlan mış ve 1938 yılında tamamlanmış; daha sonraki yıl larda ise kayıt alınmaya başlanmıştır.
Ülkemizin bu en köklü bilimsel kuruluşu, Boğaziçi Üniversitesi’nin bünyesinde bir enstitü haline
dönü-tio n a l fie ld s , p r im a r ily e a r th q u a k e resea rch . T oday K a n d illi O bservatory a n d E a r th q u a k e R esearch Institute (KOERI) h a s ev olv ed into a multi-disciplinary earthqu ake research organisa tion which also provides postgraduate education in three fields, nam ely E arthquake Engineering,
52
şünce, görevlerinde genişleme, organizasyonunda yenilenme olmuştur. Depreme dönük çalışmalar ilk hedef olmuş ve araştırma uygulama çalışmaları üç anabilim dalında (D ep
rem Mühendisliği, Jeode zi ve Jeofizik) yüksek li sans ve doktora eğitimiy le bütünleştirilmiştir. Bu şekilde deprem konu sunda gözlem , eğitim, araştırma ve uygulama faaliyetlerini tek bir bün ye altında toplayan ilk kuruluş özelliğini kazan mıştır.
Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Ensti tüsü (KRDAE) Tü rki y e ’nin her bölgesin d e yeni deprem istasyonları kurm akta ve Türkiye Deprem Şebekesini sü rekli geliştirm ektedir. Enstitü, aynı zamanda, uluslararası işbirliği çer çevesinde nükleer patla maları denetleyen bir ku ruluş olup, Ulusal Veri Merkezi görevini de yü rütmektedir. Ayrıca İstan bul ve civarında 60’a ya kın kuvvetli yer hareketi kayıtçısı çalıştırmaktadır. KRDAE halen çalışmala rını Kuzey Anadolu fay kuşağının batı uzantısın da depremleri önceden belirleme projesi ve tari hî binaların deprem dav ranışları projeleri üzerin de yoğunlaştırmıştır. Bu çerçevede, Princeton Üniversitesi ile işbirliği yaparak Ayasofya Müzesi ve Süleym aniye Ca- m ii’nin deprem e karşı
gösterdikleri davranışlar araştırılmaktadır. Yapılan di namik testlerin yanında, yapılara takılan aletlerle deprem davranışları sürekli gözlenmektedir.
Bu çalışmaların yanısıra, büyük şehirlerin deprem master planlarının geliştirilmesi projesi de Rasat-
hane’nin çalışmaları arasındadır. •
* Ahmet Mete Işıkara, B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Müdürü.
Geophysics a n d Geodesy.
K andilli Observatory provides nation-w ide seismo-log ical d a ta through a n expan din g netw ork o f seism ological m onitor ing stations, currently f i ft y in n u m ber. O n line, leased-line, radio lin k a n d dial-u p co n n e c tio n s e n s u r e th at th e in fo r m a t io n is q u ic k ly fo r w a r d e d to the p rop er authorities. The In stitu te is a ls o part o f an internation a l cooperation network f o r monitoring nuclear explosions, a n d serves a s a N a tio n a l D a ta C en ter. It o p e r a te s a r o u n d six ty stron g m otion accelerom eters in a n d a ro u n d Istan bul.
The Institute is at p re s e n t e n g a g e d in th e E arthqu ake Prediction Project f o r the western p a r t o f th e n o rth ern A n a to lia f a u l t z o n e, a n d s im ilta n e o u s ly working on a project to d e te r m in e th e e a r t h q u a k e p erfo rm a n ce o f tw o m a jo r h is to r ic monuments in Istanbul - H ag h ia S op h ia a n d Siileymaniye Mosque. Under the latter project b e in g c o n d u c t e d in c o o p e r a t io n w ith P rin c eto n U niversity th e s e tw o b u ild in g s have been fu lly instru m e n t e d to m o n ito r earth qu ake behaviour, w hile lin ea r a n d n on lin ea r com pu ter m odels a re being developed to sim ulate the m easured response. Geophysical an d gravim etric studies are being carried out to assess fou n d ation m edia. In addition the Observatory is also en gaged in draw ing up earth qu ake m aster
plan s f o r Turkey’s m ajor cities. •
* Ahmet Mete Işıkara is Director o f the K andilli Observatory
a n d Earthquake Research Institute o f B oğaziçi University.
Helyograf / Sunshine Recorder
54
S K Y L IF E Ş U B A T - ^ - F E B R U A R Y 1 9 9 8
Taha Toros Arşivi H
