Sirkeci Garı (SMK), Sirkeci Garı’nın güneyi (BMK), Cağaloğlu (CMK) ve Hocapaşa (HMK) alanlarında yapılan kazılarda yaklaşık 1600 yıllık bir süreci kapsayan yüzlerce cam kırığı gün ışığına çıkarılmıştır. Bu cam parçalar her dönemin en gü-zel örneklerini içermektedir. Genel olarak bakıldı-ğında başkent üslubunun her zaman devam etti-ği görülmektedir. Anadolu’da deetti-ğişik kazı alanla-rında ele geçen cam malzemeyle gösterdikleri pa-ralelliğin yanı sıra hammadde ve işçilik açısından onlardan çok daha üstündür. Bu açıdan yaklaştı-ğımız zaman İstanbul’da üretilen camların üst dü-zeyde yöneticiler veya toplumun ileri gelenleri için tasarlandığı ve daha bir özenle imal edildiği sonu-cuna varılmaktadır.
Bu genel girişten sonra Sirkeci cam buluntularını dönemlerine göre gruplayarak inceleyebiliriz.
ROMA CAMLARI
Genel olarak baktığımızda Sirkeci bölgesinde-ki tüm kazı alanlarında en az örneğe rastladığı-mız zaman dilimi Roma Dönemi’dir. Geç Roma Dönemi’nden itibaren (4–5. yüzyıllar) buluntu-ların yoğun artışına tanık oluyoruz. Çok rafine ve temiz malzemeden yapılmış renksiz ürünlerin yanı sıra cam harmanına istenmeyen metal oksit-lerinin karışmasıyla renklenmiş mavimsi, yeşilim-si, sarımsı, damarlı ve oliv renklere de rastlamak-tayız. Özellikle renkli olarak imal edilmiş turkuaz, kobalt mavisi, mor ve amber camları da görmek mümkündür.
Bu döneme ait buluntuların esas grubunu kesme bezemeli kaplar oluşturmaktadır1 Bu tip kaplar
genellikle kalın cidarlı olup yüzeylerindeki çark-la yapılmış kesme süslemeleriyle dikkati çekmek-1 Benzer örnekler için Lightfoot 1989, Pl.2: 1–2; Lightfoot 2007, 68: 137–140; Gürler 2000, 66: 83; 67: 84; Oliver 1980, 108: 178; Saldern 1980, Pl. 2–3, 20; Harden 1936, Pl. XIV: 317; Fig.2 a, c, f.
Excavations carried out at the Sirkeci Train Station (SMK), south of the station (BMK), Cağaloğlu (CMK) and Hocapaşa (HMK) areas brought to light hundreds of glass sherds cover-ing a time span of about 1600 years and includcover-ing very beautiful examples of each period. In overall it is seen that the style of the capital continued at all times. In addition to the parallelism displayed with the glass finds from other excavation sites in Anatolia, the quality of the fabric and crafts-manship are much higher. Thus, it suggests that the glass produced in Istanbul were designed and produced more carefully for the elite administra-tors and high profile people of the society. Following this general introduction is an evalua-tion of the glass finds from Sirkeci area grouped into their time periods.
ROMAN PERIOD
Roman period is represented with the least number of finds among all the excavation ar-eas in Sirkeci and it is seen that finds incrar-ease considerably as of the Late Roman period (4th– 5th centuries). In addition to colorless examples produced from finely refined and pure material there are also examples with bluish, greenish, yel-lowish, veined and olive colors due to mixing of unwanted metal oxides into the glass batch. Fur-thermore, there are examples produced specially in turquoise, cobalt blue, purple and amber. The main group of finds from this period com-prises examples with cut decoration.1 Such
ves-sels usually have thick walls and stand out with their wheel–engraved cut decorations. The most common type is the single row or multiple rows 1 For similar examples see Lightfoot 1989 Pl. 2: 1–2; Lightfoot 2007, 68: 137–140; Gürler 2000, 66: 83; 67: 84; Oliver 1980, 108: 178; Saldern 1980, Pl. 2–3, 20; Harden 1936, Pl. XIV: 317; Fig.2 a, c, f.
Cam Buluntularının Değerlendirilmesi
Evaluation of Glass Finds from Marmaray
Sirkeci Salvage Excavations
tedirler. Bunların enine tek sıra veya alt alta sı-ralar halinde yivli olanları çok yaygındır. Yuvar-lak veya oval yüzeyler halinde kesme bezemelile-ri de oldukça bilinen modellerdir. Yuvarlak ma-dalyonlarla girift desenler taşıyanları daha nadir görülen örneklerdir. Sirkeci’de oval kesmeli renk-siz camlardan birkaç parça bulunmasına karşılık girift kesmeli renkli camlar, bir kâseye ait olması gereken iki küçük mor parça ile temsil edilmekte-dir (Res. 1).
Roma günlük yaşantısının tipik eşyalarından olan sıradan serbest veya kalıba üflenmiş koku şişeleri, bardaklar, kâseler, burma bilezikler de cam kırık-ları arasında seçilebilen malzemelerdir.
BİZANS CAMLARI
Sirkeci kazılarında yoğun miktarda Bizans camı bulunmuştur. Bunlar günlük yaşamda kullanılan eşyalardır, kendi aralarında da lüks ve alelade ola-rak ayrılabilirler. Örneğin kandil, kadeh, pence-re camı gibi ürünlerin ince işlenmiş kaliteli çeşit-leri ile özensiz üretilmiş kalitesiz taşra tipi olan-ları mevcuttur. Renkler genellikle canlı tonlarda-dır: Yeşil, oliv, amber, sarı–yeşil çok miktardadır. Renksiz örnekler azdır, bunlarda çok rafine bir iş-çilik görülmektedir. Özellikle dökme düz pence-re camları habbeli olmakla beraber pence-renksizdirler (Res. 2). Bazılarının kenarı taşlanmıştır (çarkla şe-killendirilmiş). Bunlar muhtemelen Sirkeci’deki önemli bir yapıdan kalan camlar olmalıdır.
of cut grooves. Among other well–known cut de-cors are circular or oval facets. Rare are examples with roundels and intricate designs. In spite of several examples with oval cut designs uncovered at Sirkeci there are only two purple fragments with intricate cut designs, which must belong to the same bowl (Fig. 1).
Other finds include fragments of free blown or mold blown perfume bottles, beakers, bowls, and twisted bracelets, all typical examples of Roman daily life.
BYZANTINE PERIOD
Glass finds from Sirkeci include extensive exam-ples from the Byzantine period. These belong to daily use items and may be grouped as luxurious and common examples. For instance, products like lamp, goblet and window glass have both finely worked high quality examples and care-lessly produced provincial style examples. The colors are usually vivid: Green, olive, amber, yel-low–green prevail. Colorless examples are few but display good quality workmanship. Although especially the cast window glasses have bubbles they are colorless (Fig. 2). Some have edges shaped with wheel. These pieces must belong to an important building in Sirkeci area.
There are examples which will complete a semi-circle or a triangle2 and their thicknesses vary
from 3 to 5 mm.
Window glass was not exclusively produced by casting. We need to mention the cylinder–blown and crown–glass pieces. The crown–glass pieces 2 For parallel examples see Dell’Acqua 1997, 36; Gill 2000, 225.
Res./Fig. 1
Tamamlandığı zaman yarım daire veya üçgen bi-çim verebilecek örnekler mevcuttur2. Kalınlıkları
3–5 mm arasındadır.
Pencere camları sadece dökme düz camlardan iba-ret değildir. Ayrıca silindir cam ve göbekli cam-lardan da bahsetmemiz gerekmektedir. Göbek-li camlar az sayıdadır, genelde açık yeşildir3. Çok
özel bir parça daha vardır ki kobalt mavisi olup tam hali 22 cm çapını vermektedir (Res. 3). En çok sayıya sahip pencere camları silindir camlar-dır. Yeşilin ve sarının tonlarında üretilmişlerdir. Kalınlıkları 1–3 mm arasında değişmektedir. Yo-ğun paralel habbelerle karakteristik bir yapıla-rı vardır4 (Res. 4). Silindir camlar ve dökme düz
camlar göbekli camların aksine kalın oldukları için yarı saydamdırlar. Ayrıca göbekli camlardan daha çok habbe içermektedirler.
Sirkeci kazılarının sürpriz buluntularından biri de mozaik camdan duvar plakasıdır5 (Res. 5).
Marmaray kazılarında en yoğun rastlanan biçim kadehlerdir. Maalesef bunların sadece ayaklarına ve diplerine sahibiz, kap kısımlarına ait parçalar mevcut değildir. Göz alıcı renklerde üretilen bu kadehler de sanki iki ayrı alıcı grubuna hitap et-mekte olup; kaliteli işçilik ve daha özensiz bir işçi-lik ürünlerine ait örnekler gibi görünmektedirler. Kaliteli kadehlerin şekillendirilmesinde izlenen yol diğerlerinden farklıdır. Bunların sap ve ayak kısımları kabın bütününün dip tarafından
maşay-2 Benzerleri için Dell’Acqua 1997, 36; Gill 2000, 225. 3 Benzer örnek için Ousterhout 1999, 153; Harrison–Gill 1986; Gill 2002, Fig.2/43; Saldern 1980, 101: 780.
4 Benzerleri için Saldern 1980, 91; Gill 2002, 225: 816–820. 5 Benzerleri için Saldern 1980, 89: 657–666.
are few and usually light green in color.3 A very
special piece is cobalt blue and would be 22 cm in diameter when completed (Fig. 3). Cylinder– blown ones are the highest in number and pro-duced in shades of yellow and green with a thick-ness of 1 to 3 mm. Extensive parallel running bubbles are characteristic of these pieces4 (Fig. 4).
Cylinder–blown and cast glass pieces are thicker than crown–glass ones and thus translucent and also they contain more bubbles.
A surprise find of Sirkeci excavations is a wall plaque of glass mosaic5 (Fig. 5).
The most common form of glass finds from Mar-maray excavation is the goblet; however, only fragments of stems and bottoms have survived but none from their cups. These goblets were
3 For parallel examples see Ousterhout 1999, 153; Harrison– Gill 1986; Gill 2002, Fig.2/43; Saldern 1980, 101: 780. 4 For parallel examples see Saldern 1980, 91; Gill 2002, 225: 816–820.
5 For parallel examples see Saldern 1980, 89: 657–666. Res./Fig. 3
Res./Fig. 4
la sıkıştırılmasıyla oluşturulmuştur6. Oysaki daha
özensiz ürünlerde sap ve ayak, dip kısmına sonra-dan eklenmek suretiyle biçimlendirilmiştir7 (Res.
6). Bu farklılık belki de kalite ile ilgili olmayıp iki ayrı modayı ifade etmekteydi. Tarihlendirme açı-sından kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Benzerlerine dayanarak 6.–7. yüzyıllar düşünüle-bilir; fakat biçimlerin sürekliliği göz önüne alınır-sa daha geç tarihlerde de aynı formların uygulan-mış olması ihtimal dâhilindedir.
Bizans Dönemi’ne tarihlenen bir diğer buluntu grubu kandillerdir. Bizans kandillerinin çok çe-şitli biçimlerde tasarlandığını biliyoruz.
Repertu-6 Benzerleri için Hayes 1992b, Fig.150: 18–20; Gill 2002, 65; 170: Fig. 2/4; 171 Fig. 2/5.
7 Benzerleri için Gill 2002, 64, Fig. 1/4; 66 Fig.1/6; 170 Fig. 2/3; Saldern 1980, Pl.24.
also produced in eye catching colors and seem to have targeted two different groups of custom-ers–fine examples and coarse careless ones. The good quality goblets were shaped using a differ-ent method; these were produced by grabbing and extending the glass from the bottom of the bowl with tongs to form the stem and base.6 On
the contrary, careless examples of lower quality feature stems and bases that were fitted on the bottom later7 (Fig. 6). This difference was perhaps
based only on fashion, not quality; furthermore, it is not possible to clearly date the finds. Parallel examples may suggest 6th and 7th centuries for a
6 For parallel examples see Hayes 1992b, Fig. 150: 18–20; Gill 2002, 65; 170: Fig. 2/4; 171 Fig. 2/5.
7 For parallel examples see Gill 2002, 64 Fig. 1/4; 66 Fig. 1/6; 170 Fig. 2/3; Saldern 1980, Pl.24.
varı çok geniş bir kullanım aracıdır. Sirkeci kazı-larında bulunan sarkık dipli kandiller az sayıda-dır8. Boncuk dipli kandiller de ele geçmiştir9.
Ko-nik kandillerin de değişik örnekleri bir arada bu-lunmuştur. Genel olarak renkler yeşil ve sarının tonlarındadır. Özellikle konik kandiller (bunla-rın içki kabı olarak kullanılmış olmaları da müm-kündür) işçilikleri açısından çok üst düzeyde, son derece kaliteli ürünlerdir (Res. 7). Bazıları enine yivler halinde kesme dekorlu, bazıları da kobalt mavisi cam damlalarla beneklidir10 (Res. 8).
Di-ğer kandil biçimleri daha geç dönemlere ait olabil-mekle beraber konik kandiller Geç Roma veya Er-ken Bizans Dönemlerine tarihlenebilir (5. yüzyıl). Ayrıca çok miktarda kırık bardak (Res. 9), bardak ve kâse dipleri, daha az sayıda sade ve burma bile-zik buluntular arasında sayılabilir.
8 Benzerleri için Lindblom 2005, Fig. 3; Czurda–Ruth 2005, Fig. 1: 817, 825–826, 829; Gill 2002, 63: 21–22, 24; Hayes 1992b, 406: 31; 407: 37–38; Crowfoot–Harden 1931, Pl.XXIX: 24–26; Oliver 1980, 116: 200–202; Saldern 1980, Pl.11: 274–275. 9 Benzerleri için Davidson 1940, Fig. 19: 48; Saldern 1980, Pl. 123: 289–290, 298; Czurda–Ruth 2005, Fig. 1: 833–834. 10 Genel olarak konik kandiller için Crowfoot–Harden 1931, Pl.XXVIII: 1–2; Weinberg 1988, 90, 92; Oliver 1980, 108, 176; Lightfoot 2007, 95, 219–220; Jones 2005, 135; 142 Fig. 2, 10.
date but as the forms were continuous over long spans of time, it is possible that the same forms were also produced at later dates.
Another group of finds dated to the Byzantine period is the oil lamps. This daily use item has a wide repertory of forms in the Byzantine period. Lamp finds from Sirkeci excavations have few examples of hollow–stemmed ones8, and some
knob–based ones9 while various types of conical
lamps were found together. Usually the colors are in shades of green and yellow. Particularly the conical lamps (which might have been used as drinking vessels as well) exhibit very high qual-ity craftsmanship (Fig. 7). Some have horizontal cut grooved decors while some others have cobalt blue glass drop decors10 (Fig. 8). Although other
lamp forms may belong to later dates, conical
8 For parallel examples see Lindblom 2005, Fig. 3; Czurda–Ruth 2005, Fig. 1: 817, 825–826, 829; Gill 2002, 63: 21–22, 24; Hayes 1992b, 406: 31; 407: 37–38; Crowfoot–Harden 1931, Pl.XXIX: 24–26; Oliver 1980, 116: 200–202; Saldern 1980, Pl.11: 274–275.
9 For parallel examples see Davidson 1940, Fig.19: 48; Saldern 1980, Pl.123: 289–290, 298; Czurda–Ruth 2005, Fig. 1: 833– 834.
10 For general information on conical lamps see Crowfoot–Har-den 1931, Pl.XXVIII: 1–2; Weinberg 1988, 90, 92; Oliver 1980, 108, 176; Lightfoot 2007, 95, 219–220; Jones 2005, 135; 142 Fig. 2, 10.
OSMANLI CAMLARI
Osmanlı İmparatorluğu’nda camcıların çok şans-lı oldukları aşikârdır. Özellikle bu alandaki başa-rıları dünyaca bilinen Bizans ve Memlük camcıla-rının mirasını devraldıkları için Osmanlı camla-rının üzerinde her iki kültürün etkilerini görmek mümkündür. Hatta bu etki çok daha eski örnekle-re, Abbasi öntiplerine kadar gitmektedir11.
Sirkeci kazılarında ortaya çıkan erken tarihli Os-manlı camları (15. yüzyıl) üretildikleri teknik iti-barıyla (serbest üflenmiş camın üzerine omuz-dan aşağı gelecek şekilde, kalıba üflenmiş kabur-galı ikinci bir tabaka cam sarılması) Abbasi cam-larını hatırlatmakla beraber renkleri açısından Bi-zans camlarına çok benzemektedirler. Oliv, kah-verengi ve sarı renkli camların malzemesi Bizans Dönemi’ne tarihlenen kadehlerle hemen hemen aynıdır (Res. 10). Şişelerin bombeli boyunları da yine Yunanistan Korint’teki Bizans camlarıyla ya-kın paralellik göstermektedir. Bu erken dönem renkli Osmanlı camları Bizanslı yerli ustaların re-pertuvarlarına uygun olarak üretilmiş olmalıdır. Belki bir süre Bizanslı ve Türk ustalar beraber ça-lıştılar ve ortak bir zevki paylaşan camlar ürettiler. Çünkü bu modellerin turkuaz olanları da mevcut-tur ki Osmanlı cam işçiliğinde en tercih edilen renktir. Daha sonra şişelerin boyutları epeyce bü-11 Goldstein 2000, 237 turkuaz şişenin bombeli boynu; sf. 283 turkuaz şişenin kaburgaları; sf. 221, 228, 266–267 şişelerin bo-yunlarındaki fırfırlar; sf. 101–112 şişenin kesik diyagonal kabur-gaları; Carboni–Whitehouse 2001, 95 şişenin fırfırlı boynu; sf. 96 şişenin bombeli boynu; Carboni 2001, 235 şişenin bombe-li boynu; Kroger 1995, 182 Memlük cam kandillerinin ve İznik çini kandillerinin öntipi.
lamps are dated to the Late Roman or Early Byz-antine period (5th century).
Other finds to cite are numerous fragments of beakers (Fig. 9), bottoms of beakers and bowls, and fewer plain and twisted bracelets.
OTTOMAN PERİOD
It is obvious that the Ottoman glassmakers were lucky for they inherited the legacies of world fa-mous Byzantine and Mamluk glassmakers. It is possible to observe the influence of both cultures as well as other influences going back to the Ab-basid prototypes11.
Ottoman glass finds of early date uncovered at Sirkeci are reminiscent of Abbasid examples for their technique involves wrapping a second layer of mold–blown ribbed glass from neck down of a free–blown glass vessel, but their colors are more reminiscent of the Byzantine glass. The glass materials of olive, brown and yellow colors are almost the same as those of the Byzantine gob-lets (Fig. 10). The lobed necks of bottles are also closely parallel to the Byzantine glass finds from Corinth. These early Ottoman glasses must have been produced in conformity with local Byzan-tine masters’ repertory. Perhaps ByzanByzan-tine and Turkish masters worked together for a while pro-11 Goldstein 2000, 237 the lobed neck of the turquoise bottle; 283 ribs of the turquoise bottle; 221, 228, 266–267 frills on the bottle necks; 101–112 cut diagonal ribs of the bottle; Car-boni–Whitehouse 2001, 95 frilled neck of the bottle; 96 lobed neck of the bottle; Carboni 2001, 235 lobed neck of the bottle; Kroger 1995, 182 prototype of Mamluk glass lamps and Iznik ceramic lamps.
Res./Fig. 8
yümüş, şekilleri değişmiş ve renklerin tamamı tur-kuaza dönmüştür.
Osmanlı Dönemi camcılığı devlet tarafından des-teklenen ve belli kurallara bağlanan bir sanayi olarak düşünülmelidir. Belli amaçlarla hazırlan-mış minyatürlü kitaplarda (Surname–i Hümayun, 1582; Surname–i Vehbi, 1820), narh defterlerin-de (1640 tarihli narh defterlerin-defteri) ve seyahatnamelerdefterlerin-de (Evliya Çelebi Seyahatnamesi), hatta bazı gazete-lerde (Takvim–i Vekayi) cam konusu özellikle iş-lenmiştir. Bu yazılı kaynaklardan cam ustalarının değişik zamanlarda şehrin hangi bölgelerinde top-landıklarını takip edebiliyoruz. Ayrıca aynacıların, şişe ustalarının ve pencere camı üreticilerinin ayrı ayrı imalathanelerde üretimde bulunduklarını da öğreniyoruz. Sirkeci’deki buluntular da bu bilgile-ri destekler mahiyette görünmektedir. Yerli camla-rın arasında en yüksek sayıyı şişeler teşkil etmek-tedir. Bu şişelerin yerli olup olmadığı hakkında-ki en önemli referansımız Surname–i Hümayun minyatürleridir (Res. 11). 16–17.yüzyıllara tarihle-nen tabakalarda bulunan camlar bu minyatürler-deki gibi turkuaz renkli, bazıları kaburgalı (Res. 12), bazıları vurma dipli, kimisi de düz diplidir.
ducing glasses of a common taste because these models have examples of turquoise colored glass, which is the most preferred color in Ottoman glassmaking art. In time the bottles grew bigger, forms changed and the colors turned turquoise all. The glassmaking of the Ottoman period should be considered an industry supported by the state and abiding by certain rules. In illuminated man-uscripts such as Surname–i Hümayun (1582) or Surname–i Vehbi (1820), narh books like the one dated to 1640, some travel accounts like that of Evliya Çelebi and even some newspapers like Takvim–i Vekayi do tell about glassmaking delib-erately. From such written sources we are able to trace where in the city the glassmakers concentrat-ed in various periods. Furthermore, we also learn that mirror makers, bottle makers and window glass producers all functioned in separate work-shops. Finds from Sirkeci also seem to support these data. Among the locally produced glasses bottles have the highest number. The most im-portant reference to identify whether or not these are local productions is the miniatures in the Sur-name–i Hümayun (Fig. 11). Finds coming from Res./Fig. 10
Tamamı homojen bir yapı göstermektedir. Bera-berlerinde bulunan, üretim sırasında bozulmuş parçalar da yerli ürün olduklarına işaret etmekte-dir (Res. 13). Bütünlenebilecek parçalarımız çok az olmakla beraber dip, ağız ve boyun parçaları-mız oldukça fazla sayıdadır. Bu parçaların gün ışı-ğına çıkmasıyla önceden minyatürlerde gördüğü-müz Osmanlı camlarının gerçek örnekleriyle karşı karşıya gelmek gibi çok önemli bir sürprizle karşı-laşmış bulunuyoruz. Marmaray–Metro kurtarma kazıları sayesinde Osmanlı camcılığındaki karan-lık bir dönem epeyce aydınlanmış, bu konudaki bilgilerimiz hatırı sayılır derecede artmıştır. 18–19. yüzyıllara ait camlar ise daha farklıdır. Renkleri daha iyi ağartılmış neredeyse renksiz diyebileceğimiz örnekler bile üretilmiştir. Bu da camcılığın zaman içinde geliştiğini göstermekte-dir. Bohemya örnekleri de bulunmakla beraber bunlar yerli ürünlerden çok farklıdır. Geç dönem Osmanlı camları renkleri ve üretim biçimleri açı-sından homojen bir gruptur. Çok miktardaki üre-tim artığı da bunların yerli ürün olduklarına işa-ret etmektedir.
the layers of the 16th and 17th centuries have tur-quoise color, some have ribs (Fig. 12), some have kicked base while some others have flat bottoms. Production wastes found along them evince local production (Fig. 13).
Although there are not many fragments that will complete a full vessel, there are numerous fragments of rims, necks and bottoms. As these pieces were uncovered a big surprise came with them for we now have examples in our hands of the Ottoman glasses depicted in miniatures. The salvage excavations for Marmaray–Metro have contributed greatly to shed light on a dark period of Ottoman art of glassmaking.
Glass products of the 18th and 19th centuries are different. Their colors are blanched and some examples can even be considered colorless, which indicates that glassmaking advanced in time. There are also Bohemian examples which are to-tally different from local productions. Glass items of the Late Ottoman period display homogeneity with regard to color and forms. High amount of production wastes indicates their local produc-tion.
VENEDİK CAMLARI
İstanbul’un en işlek semtlerinden olan Sirke-ci ve Tahtakale Sirke-civarında İtalya kökenli ailele-rin ikamet ettikleri bilinmektedir. Özellikle Ve-nedik, Ceneviz, Pisa ve Amalfililerin kendileri-ne ait mahalleleri vardır12. Bu İtalyan sakinler
Bi-zans Dönemi’nden beri ticaret yapmak amacıy-la İstanbul’da bulunmaktaydıamacıy-lar. Aileleri ile bir-likte oturdukları evlerinde kendi memleketlerin-den getirdikleri eşyaları, özellikle cam malzeme-leri kullanmaları çok doğaldır. Kaldı ki bu cam eşyalar Osmanlı ithalatının önemli bir parçasını teşkil ediyordu. Burada dikkat edilmesi gereken husus bu camların yerli ürünlerle karıştırılmama-sıdır. Marmaray–Metro kazıları yapılana kadar 16–17. yüzyıl Osmanlı günlük hayatında kullanı-lan Venedik camlarını sadece müzelerde görmek-teydik13. Bir miktar buluntu da Saraçhane
kazıla-rında ele geçmiştir14. Sirkeci’deki Venedik
bulun-12 Ağır 1999; Schreiner 2006; Özgümüş 2004, 1–3. 13 Rückert 1963.
14 Hayes 1992, 410–413.
VENETIAN PRODUCTS
It is known that Italian origin families resided in Sirkeci and Tahtakale regions of Istanbul, very vivid neighborhoods. Particularly Venetians, Genoese, Pisans and Amalfitans had their own quarters12. These Italian inhabitants had been in
Istanbul since the Byzantine times for purposes of commerce and it is natural that they used items, especially glassware, they brought with them from their hometowns. Moreover, these glasswares con-stituted an important part of Ottoman imports. What is important here is to distinguish the im-ported ones from the local productions. Until the salvage excavations for Marmaray–Metro proj-ects, the Venetian glassware used in the Ottoman daily life of the 16th–17th centuries could be seen at museums only13 in addition to some finds from
Saraçhane excavations14. Venetian glass finds
from Sirkeci are typical examples for the 16th– 12 Ağır 1999; Schreiner 2006; Özgümüş 2004, 1–3.
13 Rückert 1963. 14 Hayes 1992, 410–413. Res./Fig. 13
tuları 16. yüzyılın en tipik formlarına ait örnekler-dir. Özellikle 1583 yılında Adriyatik Denizi’nde batan Gagiana adlı Venedik ticaret gemisinden çı-kan camlarla birebir benzerlik göstermektedirler. “Gnalick Wreck” adıyla tanınan bu batığın taşıdı-ğı binlerce camın bir kısmı çıkarılıp yayımlanmış-tır15. Bu geminin buluntularından aslan
kabart-malı kadeh sapı16, kaburgalı kadeh sapı17 ve içi
boş kaideli kadeh18 aynı kalıptan çıkmışçasına
Sir-keci malzemesine benzer örneklerdir. Birkaç dök-me düz cam parçası da buluntular arasında sayı-labilir. Filigranlı kaplar Venedik camları içindeki en kalabalık gruptur (Res. 14). Huni ağızlı uzun boyunlu vazo parçaları, içi boş yayvan ayaklı kai-deler ve cesendelloların (boncuk dipli kandil) alt kısımları dikkat çekicidir. Opak beyaz cam çubuk-lar sıcak saydam cam yüzeyine yapıştırılmıştır. 16. yüzyıl örnekleri pek mükemmel görünmezler, çu-buklar gayri muntazamdır. Temizlenmeden önce üzerleri çok koyu renkli aşınma tabakası (mine gibi aşınma) ile kaplı bulunmaktaydı.
Filigranlı camlar içinde, yukarıda saydıklarımız-dan daha iyi işçilik sergileyen birkaç parça daha mevcuttur. Bunlardan biri opak beyaz, kırmızı ve kobalt mavi çubuklu bombeli kadeh sapı ile vazo kenarıdır. Diğerleri opak beyaz çubuklu kâse ve 15 Lazar–Wilmott 2006.
16 Lazar–Wilmott 2006, 37; Hettes 1960 Pl. 21, 30, 36; Calume 2005, Pl. 64; Barrera 1990, Fig. 12; Fontaine 2005, Pl. 69; Me-dici 2005, Fig. 5.
17 Lazar–Wilmott 2006, 34; Hettes 1960, Pl. 20, 37; Barrera 1990, Fig. 10.
18 Lazar–Wilmott 2006, 28.
century forms and are particularly parallel to the finds from the wreck of Gagiana that sank in the Adriatic in 1583. Some of the glass contents of this shipwreck known as Gnalick Wreck were brought to the surface and published15. Among
the finds from this shipwreck, the goblet stem with lion relief16, the ribbed goblet stem17 and
the hollow based goblet18 are almost identical to
Sirkeci finds as if they were produced in the same mould. The biggest group of Venetian glass items comprises the vessels with filigrana (Fig. 14). Vase fragments with long necks and funnel mouths, stemmed shallow and hollow bases as well as bottoms of cesendelli (lamps with knob–base) are worth noting. Opaque white glass stripes are stuck onto the hot transparent glass surface. Ex-amples of the 16th century do not look very fine for the stripes are placed irregularly. Before clean-ing they were covered with a very dark colored enamel–like weathering.
Among filigrana glasses are few examples with better quality of craftsmanship. One such exam-ple is the lobed goblet stem and vase wall with opaque white, red and cobalt blue stripes. Others are fragments of bowl and trefoil mouths with 15 Lazar–Wilmott 2006.
16 Lazar–Wilmott 2006, 37; Hettes 1960 Pl. 21, 30, 36; Calu-me 2005, Pl. 64; Barrera 1990, Fig. 12; Fontaine 2005, Pl. 69; Medici 2005, Fig. 5.
17 Lazar–Wilmott 2006, 34; Hettes 1960, Pl. 20, 37; Barrera 1990, Fig. 10.
18 Lazar–Wilmott 2006, 28. Res./Fig. 14
yonca ağız parçalarıdır. Bu grup, camın ve cam iş-çiliğinin kalitesi açısından önceki gruptan daha yüksek bir seviyededir. Camın kalitesi ve munta-zam işçilik daha geç bir döneme (18. yüzyıl) işa-ret etmektedir.
ÜRETİM ARTIKLARI
Sirkeci kazılarında Bizans ve Osmanlı Dönemle-rine ait üretim sırasında bozulmuş ürünler, eri-miş cam mamuller, ısı şokuna uğramış objeler, katmanlar halinde şekilsiz topaklar ortaya çıka-rılmıştır (Res. 15). Bu tür malzemenin varlığı bir cam üretim faaliyetine işaret etmektedir. Çünkü evlerde kullanılan veya dükkânlarda satışa sunu-lan kapların hatasız olmaları gerekmektedir. Özel-likle Osmanlı Dönemi’ne ait hurda camların en belirgin üretim hataları camın yapısındaki termal çatlaklardır (Res. 13). Camın çok sıcaktan günlük ısıya düşürülmesi sırasında yolunda gitmeyen bir şeylerin olduğu açıktır. Aniden soğutulunca cam yüzeyi ve iç yapısındaki dengesiz ısı değişimi iç çatlaklara neden olmuştur. Bu ürünlerin bazıla-rı o kadar gevrektir ki elimizde ufalanmaktadır. Bir diğer önemli üretim hatası da şişelerin diple-rindeki noble19 izinde bulunan cam kalıntıların
kırılarak veya tıraşlanarak alınmamış olmasıdır. Bu cam kalıntılar var olduğu müddetçe cam kap ayakta duramaz, devrilir. Böyle bir ürünün kulla-nılması veya dükkânlarda satılması düşünülemez. Bu hatalı döküntüler yeniden eritilmek üzere top-lanmış olmalıdır.
TEŞEKKÜR
Marmaray–Metro Kazıları gibi geniş kapsamlı ve son derece başarılı bir organizasyon içinde yer al-mamı sağlayan ve Sirkeci Bölgesi cam buluntula-rının değerlendirilmesi hususunda gerekli onayı veren İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Dr. İsmail Karamut’a, Müdür Yardımcıları Rahmi Asal ve Zeynep Kızıltan’a, alan sorumluları Çiğ-dem Girgin ve Süleyman Eskalen’e çok teşekkür ediyorum.
Toprak altından çıkan cam buluntuların üzerin-deki aşınma ve bozulma tabakalarının temizliği-ni yapan ve gelecekteki bozulmalara karşı koruma sağlayan yardımcım Restoratör–Konservatör Ser-ra Kanyak’a ve çizimler konusunda yardımlarını 19 Cam şekillendirmede kullanılan metal çubuk.
opaque white stripes. This group has a higher quality of craftsmanship than the previous one. Quality of the glass and careful workmanship in-dicate a later date (18th century).
PRODUCTWION WASTES
Sirkeci excavations brought to light faulty produc-tions, deformed products, items exposed to heat shock, and amorphous lumps in layers (Fig. 15). Presence of such items indicates the presence of glassware production because those for sale in shops or those used at homes must be faultless. The wastes of the Ottoman period stand out with thermal cracks as production faults (Fig. 13). It is clear that something went wrong in the process of cooling the hot glass down to room tempera-ture. Fast cooling causes internal cracks due to irregular distribution of heat on the surface and interior of the glass item. Some examples are so brittle that they crumble in our hands. Another production fault is the fact that the pontil19 marks
were not shaved off. As long as such residue stays on the object, the object cannot stand on its base. It is not plausible to think that such objects were used or sold in the shops. These faulty products must have been gathered in order to melt again.
ACKNOWLEDGMENTS
I would like to thank Dr. İsmail Karamut, direc-tor of Istanbul Archaeological Museums (IAM), 19 A metal rod that enables one to hold the unfinished glass piece from the bottom.
esirgemeyen öğrencim İzzet Umut Çelik’e ayrıca teşekkür etmek istiyorum.
Çalışmalarımız sırasında ihtiyaç duyduğumuz, kazı sürecine ait bilgileri bize aktaran ve değerlen-dirmemize önemli katkıları olan serbest arkeolog-lar Nurcan Çalık, Burçe Tüz, Nilgün Örnek ve Ece Keskin’e özellikle teşekkürlerimi sunarım.
Mr. Rahmi Asal and Mrs. Zeynep Kızıltan, dep-uty directors of IAM, Mrs. Çiğdem Girgin and Mr. Süleyman Eskalen, field directors, for allow-ing me to participate in such a comprehensive and extensive as well as successful organization as Marmaray–Metro excavations and to study the glass finds from Sirkeci area.
I would like to extend my sincere thanks to my assistant restorer–conservator Serra Kanyak, who cleaned the finds and conserved them for future as well as to my student İzzet Umut Çelik for helping with drawings.
More thanks are due to freelance archaeologists Nurcan Çalık, Burçe Tüz, Nilgün Örnek and Ece Keskin who shared and contributed with infor-mation regarding the process of excavations.
KAYNAKÇA/
BIBLIOGRAPHY
Ağır, A., 1999, İstanbul’un eski Venedik mahallesin-de ticaretin sürekliliğine tanıklığı tartışılan bir yapı: Balkapanı Han. Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı: Uluslarüstü Bir Miras, 91–97. İstanbul.
Amic, Y., 1952, L’Opaline Française au XIX Siècle. Paris.
Barkan, Ö.L., 1972, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşa-atı (1550–1557), I.cilt. Ankara.
Bakırer, Ö., 2001, Tekfur Sarayı cam buluntuları. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sem-pozyumu, 41–56. Ankara.
Barrera, J., 1990, La verre à boire des fouilles de la cour Napoléon du Louvre (Paris). Annales du 11e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, 347–364. Amsterdam.
Bayramoğlu, F., 1976, Turkish Glass Art and Beykoz– ware. İstanbul.
Caluve, D., 2005, Archaelogical Vessel glass of the Late Medieval and Early Modern Periods in the for-mer Duchy of Brabant: An Interdisciplinary appro-ach. Annales du 16e Congrès de l’Association Internati-onale pour l’Histoire du Verre, Nottingham,135–139. Canav, Ü., 1985, TŞCFAŞ Cam Eserler Koleksiyonu.
İstanbul.
Canav, Ü., 1986, Osmanlı–Batı ilişkilerinde camın yeri. Türkiyemiz, 50,5–12. İstanbul.
Carboni, S., 2001, Glass from Islamic Lands. London. Carboni, S. ve D. Whitehouse, 2001, Glass of the
Sul-tans. New York.
Charleston, R.J., 1966, The import of western glass into Turkey: Sixteenth–eighteenth centuries. The Connoisseur, May, 18–26.
Charleston, R.J., 1975, Types of glass imported into the Near East and some fresh examples: 15th–16th century. Festschrift für Peter Wilhelm Meister, 245– 251.
Crowfoot, G.M. ve D.B. Harden, 1931, Early Byzan-tine and Later Glass. Lamps’ Journal of Egyptian Arc-haeology, 17, 196–208.
Czurda–Ruth, B., 2005, Glas aus Ephesos:Hanghaus 1 und Eine Werkstatte des 6. Jahrhunderts N.Chr. Auf der Agora. Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, Nottingham, 158–161.
Davidson, G.R., 1940, A Medieval glass factory at Co-rinth. American Journal of Archaeology, 44, 297–324. Davidson, G.R., 1952, Corinth XII: The Minor
Ob-jects. New Jersey.
Dell’Acqua, F., 1997, Ninth–century window glass from Monastery of San Vincenzo al Volturno (Moli-se, Italy), JGS, 39, 33–41.
Diba, L. S., 1983, Glass and Glassmaking in the Isla-mic Lands: Seventeenth to nineteenth century. JGS, 25, 187–193.
Drahotova, O., 1983, Three Centuries of Beauty of Czechoslovak Glass. Glass Review, 8, 2–7.
Drahotova, O., 1984, A new glance at the tradition of Bohemian glass. Glass Review, XXXIX, 5–16.
Fitzgerald, G., 1931, Beth–Shean Excavations 1921– 1923: The Arab and Byzantine Levels. Philadelphia. Fontaine, C., 2005, La Verrerie dans les Anciennes
Pays–Bas:Bilan des Trouvailles Archéologiques à Bruxelles (XIV–XVII s). Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, 227–231. Nottingham.
Foy, D. ve G. Sennequier, 1989, A Travers le Verre du Moyen Age à la Renaissance, Nancy.
Gill, A.V.M., 2002, Amorium Reports, Finds I: The Glass (1987–1997). Oxford.
Goldstein, S.M., 2005, Glass.From Sasanian Antece-dents to European Imitations,. London.
Gürler, B., 2000, Tire Müzesi Cam Eserleri. Ankara. Harden, D.B., 1936, Roman Glass from Karanis. Ann
Arbor.
Harrison, M. ve M.V. Gill, 1986, The Window Glass. R.M.Harrison. Excavations at Sarachane in İstanbul, c.I, 204–206. Princeton.
Hayes, J.W., 1992a, Glass of the Ottoman Period. Ex-cavations at Saraçhane in İstanbul, c.II, 410–421. Hayes, J.W., 1992b, Late Roman and Byzantine Glass.
Excavations at Saraçhane in İstanbul, c.II, 400–409. Princeton.
Henderson, J., ve M. M. Mango, 1993, Glass at Medi-eval Constantinople Preliminary Scientific Evidence. Constantinople and its Hinterland, 333–356. Oxford. Hettes, K., 1960, Old Venetian Glass. London. Jenkins, M., 1986, Islamic Glass. New York. JGS, Journal of Glass Studies
Jones, J.D., 2005, Glass Vessels finds from a possib-le early fourth–century CE Church at Aila (AQA-BA), Jordan Agora. Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, Nottingham, 135–139.
Kroger, J., 1995, Nishapur: Glass of the Early Islamic Period. New York.
Lazar, I. ve H. Wilmott, 2006, The Glass from the Gna-lick Wreck. Koper.
Lightfoot, C.S, 1989, A Catalogue of Glass Vessels in Afyon Museum–Afyon Müzesindeki Cam Eserler Kata-loğu. Great Britain.
Lightfoot, C.S, 2007, Ancient Glass in National Muse-ums Scotland. Edinburg.
Lindblom, J., 2005, Chronological and economic as-pect of glass Lamps from the finnish Excavations at
Jabal Harun near Petra. Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, 162–166. Nottingham.
Lucas,V., 1978, From the history of the export of Bo-hemian Glass. Glass Review, 33, 4–17.
Medici, T., 2005, Medieval and Post–Medieval Glass from Rua da Judiaria, Almada, Portugal. Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, 232–236. Nottingham.
Oliver, A. 1980, Ancient and Islamic Glass in The Car-negie Museum of Natural History. Pittsburg.
Ousterhout, R. 1999, Master Builders of Byzantium. New Jersey.
Özet, A., 1998, Dipten Gelen Pırıltı. Ankara.
Özgümüş, F., 2004, A Byzantine Church at Sirkeci in İstanbul. Reading Medieval Studies, 1–13. Reading. Özgümüş,Ü., 2000, Anadolu Camcılığı. İstanbul. Philippe, J., 1970, Le Monde Byzantine dans l’Histoire
de la Verrerie, Bologna.
Rogers, M., 1983, Glass in Ottoman Turkey. İstanbu-ler Mitteilungen, 33, 239–267.
Rückert, R., 1963, Venezianische Moscheeampeln in İstanbul. Sonderdruck aus der Festschrift für Harald Keller, 223–234. Darmstadt.
Saldern, A. von, 1980, Ancient and Byzantine Glass from Sardis, London.
Schreiner, P., 2006, Eminönü’ndeki batılı yerleşim yerleri ile ilgili yeni bulgular. 1. Uluslararası Eminö-nü Sempozyumu–1st International EminöEminö-nü Symposi-um, 334–340. İstanbul.
Simpson, St.J., 2005, Sasanian Glass from Nineveh. Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre,Nottingham, 146–151. Weinberg, G.D., 1975, A Medieval Mystery:
Byzanti-ne glass production. JGS, 17, 127–141.
Weinberg, G.D., 1988, The glass factory and manu-facturing processes. In: G.D. Weinberg, Excavations at Jalame, 24–37. Columbie.
Weinberg, G., ve S.M. Goldstein, 1988, The Glass Vessels. In: G.D. Weinberg, Excavations at Jalame, 38–102. Columbie.
