Meh met Te kin
*MOODS OF THE NARRATOR IN LOVE NOVEL
ABS TRACT
This study discusses the role of the narrator throughout the text in Elif Şafak's novel Aşk/Love and explains the influence of this role on the literary and social structure of the text.
Keywords: Elif Şafak, Love, narrator, fiction, point of view, story, Şems (Shams), Mevlânâ (Rumi), Konya.
ÖZET
Bu ça lış ma da, Elif Şa fak’ın Aşk ad lı ro ma nın da an la tı cı nın, me tin ge ne lin de oy na dı ğı rol üze rin de du rul du ve bu ro lün, met nin ede bi ve top lum sal ya pı sı üze -rin de na sıl et ki li ol du ğu ko nu su açık lan dı.
Anah tar Ke li me ler: Elif Şa fak, Aşk, an la tı cı, kur ma ca, ba kış açı sı, hikâye, Şems, Mevlânâ, Kon ya.
...
An la tı cı, bir ro man da se si ni duy du ğu muz ilk ki şi dir ve okur ola rak biz ler, onun reh ber li ğiy le olan la rı iz ler, an la tı lan la ra ku lak ve ri riz. Onun ko num ve iş le vi; hem an -la tı, hem ya zar, hem de biz okur -lar için önem li. Çün kü o, “an -la tı” (kur ma ca dün ya) ile “ya zar/okur” (ger çek dün ya) ara sın da iliş ki ve ile ti şi mi sağ la ya cak tır. Bu ne den le an la tı cı nın do na nım lı (‘an la tı yı’ çe kip çe vi re cek den li do na nım lı) ve gü ve ni lir (biz okur la rı, an la tı ve an la tı lan la rın man tı ğı ba kı mın dan ik na ede cek den li gü ve ni lir) ol ma sı ge re kir. Öy le ol ma sı ha lin de, okuran la tı bü tün leş me si da ha ko lay ger çek le şe -cek tir kuş ku suz.
* Prof. Dr., Mar ma ra Üni ver si te si Ata türk Eği tim Fa kül te si.
1 Aşk, Do ğan Ki tap, 1. Bas kı, İst. 2009.
2 Söz ko nu su ni te le me, ya zar la söy le şi ya pan E. Cen giz’e ait: Star, 8.3.2009.
An la tı cı, söz ko nu su do na nım lı ve gü ve ni lir kim li ği nin ya nı sı ra ‘beşerî’ bir du ruş da ser gi le me li, ye ri ne gö re her han gi bir in san gi bi al gı lan ma lı dır. En azın dan gü -nü müz ede bi yat man tı ğı ve okur bek len ti si açı sın dan bu böy le. Bu gün ‘an la tı cı’ di ye ni te le di ği miz fi gür, 19. yüz yı lın mağ rur, hat ta ‘mü te keb bir’ du ruş lu, oku ra me sa fe li, ara da çok bil miş lik tas la yan an la tı cı sı de ğil dir; her yö nüy le da ha beşerî, do la yı sıy la da ha iç ten, da ha sen li ben li dir. Bu da, bi raz ön ce be lirt ti ği miz gi bi an la tı nın ve oku run le hi ne dir. Çün kü bu ve si ley le an la tı ‘do ğal’ bir renk ve ‘sa hih lik’ ka za nır; bu ya -pı nın alı cı sı/ad re si ko nu mun da olan okur ise mut lu olur; oku du ğu me tin den haz alır. Elif Şa fak’ın Aşk1ro ma nın da böy le bir an la tı cı ti piy le, okur la alış ve ri şi, oku ru kur -ma ca dün ya ya çek me be ce ri si olan bir an la tı cı ti piy le kar şı la şı yo ruz. Onun ro -man ge ne lin de za man za man ko nu mu ve iş le vi de ğiş se de, oku ra dö nük tu tu mu, oku ru et -ki le me be ce ri si pek de ğiş mez: Aşk’ın çok oku nan ro man ol ma sı nın sır rı nı, bi raz da bu ra da ara mak ge re kir. Pe ki salt bu du rum, Aşk ro ma nı nı güç lü ve ka lı cı bir me tin yap ma ya ye ter mi? İler le yen sa tır lar da kar şı lı ğı nı bul ma ya ça lı şa ca ğı mız so ru –ve ya an la tı so ru nu– bu ola cak tır za ten.
*
Aşk ro ma nı ge nel ya pı sın da iki te mel hikâye yi ba rın dır mak ta dır:
Bir yan da, a) Bos ton lu El la Ru bins te in’ın hikâye si; di ğer yan da, b) Şems-Mevlânâ ek se nin de an la tı lan –Mevlânâ’dan çok Şems ağır lık lı– hikâye. Her iki hikâye de “aşk” te mi üze ri ne in şa edil miş: El laAziz aş kı “dün yevî”, ŞemsMevlânâ aş kı ise “ilahî” ka -rak ter li. En azın dan ro man cı nın ni ye ti ve met ne yük le nen he def bu yön de.
Ro man sa na tı nın ken di ne öz gü man tı ğı için de, za man za man gün de me ge len ba -zı sark ma la ra, et ki leş me le re rağ men; bi ri gün ce le, di ğe ri ta rih sel li ğe yas la nan iki fark lı hikâye oku ruz. Kur ma ca met nin ge nel ya pı sı nı ve met ni bi çim len dir me sü re -ci ni dik ka te al dı ğı mız da, El la-Aziz aş kı nı dil len di ren hikâye nin, di ğer hikâye ye, –bir ba kı ma an la tıl mak is te nen asıl hikâye ko nu mun da ki ŞemsMevlânâ hikâye si ne– çer çe ve oluş tur du ğu nu gö rü rüz. Sı ra dan, alelâde bir çer çe ve de ğil dir bu; oku ru et ki le mek, yön len dir mek için özen le ku rul muş bir çer çe ve dir. Okur, bu çer çe ve içi ne çe ki le cek ve se ri tel kin se ans la rı na tâbi tu tu la cak tır. Doğ ru su ba şa rı lı bir şe kil de uy gu -la nan se ans -lar -la oku run zih ni di ğer hikâye yi (Şems-Mevlânâ hikâye si ni) al gı -la ma ya ha zır ha le ge ti ri lir. So nuç ola rak iç içe an la tı lan iki hikâye nin bes le yip vü cut ver di ği bir me tin ve bu met nin iş lev sel kıl dı ğı bir ro ma nı bu lu ruz kar şı mız da (ba zı la rı nın san dı ğı gi bi “ro man için de ro man” de ğil dir oku du ğu muz)2.
Söz ko nu su hikâye ler bağ la mın da bir an la tı met ni –ya ni Aşk ro ma nı– kur gu la nır -ken, kur gu nun en önem li ve et ki li öğe si ko nu mun da bu lu nan ‘an la tı cı’ dü ze yin de şu yol iz le nir:
an la tı cı’) ile su nu lur ken, ro ma nın asıl omur ga sı nı oluş tu ran Şems-Mevlânâ hikâye si, “ço ğul an la tı cı/ço ğul ba kış açı sı” di ye ni te le ye ce ği miz bir yön tem le su nu lur. İlk se rü ve nin, tan rı sal ko num lu, do ğal ola rak mü da ha le ci ve bil gi len di ri ci an la mın da açık la yı -cı/yön len di ri ci/et ki le yi ci tu tu ma sa hip bir an la tı cı for ma tıy la su nul ma sı, oku run ve hikâye nin le hi ne dir kuş ku suz. Oku ma, an la ma ko lay lı ğı sağ la nır böy le lik le. As lın da El la-Aziz çiz gi sin de bi çim le nen hikâye yi an la mak çok da zor de ğil. Eg zo tik bir renk ta şı sa da, bil dik/ta nı dık bir hikâye ör ne ği oku ruz:
Sah ne de, ço ğu Ame ri ka lı gi bi plan lı prog ram lı ya şa ma yı il ke edin miş; mut fak, ço cuk ve ko ca mer kez li bir dün ya da elin de kiy le ye tin me yi fel se fe ye dö nüş tür müş, do la yı sıy la düz bir ha yat sü ren El la adın da ‘ev ci men’ –doğ ru su bi raz faz la ‘ev ci men’ ve hem cins le ri ne kı yas la ‘mar ji nal’– bir ka dın var. El la, üni ver si te de İn gi liz Di li ve Ede bi ya tı oku ma nın ver di ği güç ve mo ral le bir za man lar “say gın bir ki tap eleş tir me ni” (s. 17) ol mak is te miş se de ba şa ra ma mış, bu nun ye ri ne evi ne, eşi ne ve ço cuk la rı -na bağ lı “ti tiz bir ev ka dı nı” (s. 16) ol muş tur. Tek dü ze bir ha yat ya şa sa da mut lu dur. An cak hep böy le git mez. İçin de bu lun du ğu ha ya tın ge tir di ği tek dü ze lik ten, ka dir bil mez bir ko ca nın ih mal ve iha net le rin den do la yı piş man lık lar ya şa yan El la, bir za -man lar çok is te di ği ‘ki tap eleş tir men li ği’ yap ma fır sa tı nı ya ka lar; kırk ya şı na bas tı ğı va kit ler de Bos ton’da bir ya yı ne vin den ca zip bir tek lif alır: Ya yı ne vi nin gön der di ği ro ma nı oku ya cak ve ro man hak kın da ra por ya za cak tır. Baş ta pek is tek li ol ma sa da, so nun da gö re vi ka bul eder ve ro man cı nın (Aziz Za ha ra’nın) ya yı ne vi ne gön der di ği dos ya ya iliş tir di ği no tun da et ki siy le 13. yüz yı lın Kon ya’sın da ge çen bu ta ri hi, mis -tik ro ma nı oku ma ya ka rar ve rir. Bir yan dan oku nan ro ma nın et ki siy le, di ğer yan dan ro ma nı ka le me alan ya zar la “te ati edi len” me saj ve mek tup laş ma lar la El la’nın “tüm ha ya tı nın akı şı” (s. 30) de ği şir: Çün kü El la, ro ma nı hak kın da ra por yaz mak is te di ği ro man cı ya (Aziz’e) âşık ol muş, 20 yıl dır üze ri ne tit re di ği ev li li ği ni –do ğal ola rak eşi -nin iha net le ri -nin de et ki siy le– bi tir miş tir.
Ar tık olan ol muş, hikâye, so nun da oku run me rak duy gu su nu kış kır ta cak kı va ma ka vuş muş tur: Se rü ve nin baş la rın da ti pik bir ‘Ame ri ka lı Ya hu di’ ka dın ola rak kar -şı mı za çı ka rı lan, “yek ne sak, dü zen li ve sı ra dan” (s. 12) ha ya tı için de yi ne de mut lu olan –da ha doğ ru su mut lu ol du ğu nu sa nan– El la Ru bins te in, kır kın dan son ra, do ğal ola rak Za ha ra’dan ve onun ka le me al dı ğı “gi zem li” ro man dan ge len esin le, et ki len -me ler le bam baş ka bir ka dın hü vi ye ti ne bü rü nür. Bun dan böy le onun na za rın da eş, ev, ev li lik, ço luk ço cuk ikin ci plâna dü şe cek, Za ha ra’ya du yu lan sev gi, da ha doğ ru su aşk ön pla na çı ka cak tır. Şa fak’ın, bu dö ne meç te ki El la vur gu su şöy le:
Aşk, El la’nın öm rü nün o dur gun gö lü ne ga ip ten dü şü ve ren bir taş mi sa li in di. Ve onu sars tı, sil ke le di, dar ma da ğın et ti. (s. 14)
El la’nın ya şa dı ğı dö nü şüm, doğ ru su nu söy le mek ge re kir se, man tı ğı zor la yan bir dö nü şüm. Zi ra dö nü şüm ön ce si ya şa nan, (üs te lik bi le/is te ye ya şa nan) ku ral lı, il ke li, prog ram lı ha yat; malûm dö nü şü mü şüp he li kı la cak den li ka tı dır. Ay rı ca El la’nın (en
azın dan Şa fak’ın dö nü şüm ön ce si ona biç ti ği) ha yat tar zı ile bu ha ya ta yön ve ren mi za cı, fel se fe si sa hih tir, sağ lam dır. De yim ye rin dey se “nevi şah sı na mün ha sır” bir ka dın dır o. An la tı di liy le söy le mek ge re kir se El la, iyi göz le nip iyi çi zil miş, oku run ta nı mak -ta faz la zor lan ma ya ca ğı bir ro man kah ra ma nı dır. Bü tün bun la rı dik ka te al dı ğı mız da, onun, bir ro man dan ge len et kiy le bir an da “ha ya tı de ği şe cek/ha ya tı ka ya cak” ka dın lar -dan ol ma dı ğı nı, ola ma ya ca ğı nı gö rü rüz. De ğiş mez mi pe ki? Ta bii ki de ği şir. Ro man cı is te yin ce de ği şir do ğal ola rak. El la’nın dö nü şü mü bi raz böy le dir. An cak de ğiş mez ya -pı da çi zil me si, ya şa na cak dö nü şü mü da ha an lam lı, da ha çar -pı cı kıl mak ta dır kuş ku suz. Son ra bü yük ko nu şur El la; da ha doğ ru su ko nuş tu ru lur. Kı zı nın, sev gi li si ni kas te de rek “Ben bu ço cu ğa âşı ğım an ne.” de me si üze ri ne (s. 22) El la, ona şu öğüt te bu lu nur:
Ha ya tım, han gi asır da ya şı yor sun? Şu nu ka fa na sok bir ke re, bir ka dın âşık ol du ğu er -kek le ev len mez. Bak tı bı çak ke mi ğe da yan dı, ge le ce ği için bir ter cih yap ma sı lâzım, o za man tu tar iyi ba ba ve iyi ko ca ola ca ğı nı tah min et ti ği, sır tı nı yas la ya bi le ce ği ada mı se -çer. An la dın mı? Yok sa aşk de di ğin bu gün var ya rın yok ci ci bir his ten iba ret. (s. 23)
Böy le di yen bir ka dı nın, da ha son ra söy le dik le ri nin ak si ni ya şa ma sı, aş kı uğ ru -na her şe yi gö ze al ma sı, okur için ca zip ol maz mı? He le bu coğ raf ya nın ik li min de bü yü müş, bi zim si ne ma sek tö rün den sar kan ara besk kül tür den gı da lan mış okur lar için el bet te ca zip tir. Bu işin bi ze ba kan ya nı. Bir de öbür ya nı var dır do ğal ola rak:
Ro man, İn gi liz ce ka le me alın dı ğı na gö re, bir Frenk için El la’nın hikâye si ne an la ma ge lir aca ba?.. Çok şey ifa de ede ce ği ni san mı yo rum. Da ha so mut ko nuş mak ge re kir se, aş kı ta nım lar ken, “bu gün var ya rın yok ci ci bir his ten iba ret” di yen, ama son ra dan bu işin hiç de “ci ci bir his” ol ma dı ğı nı an la yan El la’nın se rü ve ni, ken di coğ raf ya sı nın in sa nın ca, “eg zo tik” renk ta şı ma nın öte sin de han gi an lam lı ba kış la de ğer -len di ri le cek tir? Bi zim “bu ra lı” in sa nın El la’ya ba kı şı gi bi ol ma ya cak tır kuş ku suz. Bi zim ci het ten El la’nın ya şa dı ğı aş kın, renk li ve cer be ze li bir ha vay la kar şı lan ma sı, bi raz da ta kın dı ğı mız “bi ze öz gü” mi zaç ve al gıy la il gi li: Biz, El la mi sa li dağ taş de me yip aş kı nın pe şin de ko şan in sa nı se ve riz ve bu kı rat ta ‘bağ rı ya nık’ in san la rı bağ -rı mı za bas mak ta zor lan ma yız. Böy le bir aşk, ro ma nın kur ma ca dün ya sın da “zo ra ki” bir ha vay la baş la mış ol sa da, fark et mez… İşin ucun da ‘Neclâ’ de ğil, ‘El la’nın ol ma sı, kuş ku suz hikâye yi da ha ca zip kı la cak tır. Son tah lil de ‘Ame ri ka lı’, üs te lik ‘Ya hu di’ bir ka dın İslâm’la mü şer ref ol muş (!), ta sav vuf tan na sip len miş (!), mo dern kis ve -li bir der vi şin pe şi ne düş müş ve bu uğur da evi ni, bar kı nı, ço luk ço cu ğu nu terki gö ze al mış… Son yıl lar da top lum da gi de rek nü fu su ar tan ‘ara besk’ ruh lar için bu lun maz bir hâdi se.
Ko nu yu bi raz aç mak ta ya rar var:
Se çi len ka dı nın “Ya hu di” ol ma sı, dö nüş tü rül me ha di se si ni: a) Ba tı’dan bak tı ğı mız da da ha “eg zo tik”, Do ğu’dan bak tı ğı mız da da ha “tra jik” kı lar ki, bu nun ne de ni -ni (bu iş o ka dar ko lay mı dır, de ğil mi dir; ne den Ya hu di; ai le -nin bu ko nu yu –hay li şa şır tı cı bir tu tum la– çok da umur sa ma ma sı vs. gi bi ko nu la ra gir me ye lim) en azın
dan bu fa sıl da tar tış ma ya ge rek yok. Tar tış ma ya lım da, bu işin bu şe kil de kur gu lan -ma sı nın, iki ke si min işi ne ya ra dı ğı nı söy le me den de geç me ye lim:
Sö züm ona işin ri tü eli ne, ren gi ne ve fi na li ne ba kan Müs lü man coğ raf ya nın okur la rı, El la’nın, Za ha raŞemsMevlânâMev le vi lik çiz gi sin de ger çek le şen arın ma (ken di bağ la mın da “arın ma” mı, “baş tan çık ma” mı o da tar tı şı lır!?) ve de ğiş me yi, bir ne vi “hi da ye te er me” haz zıy la kar şı lar mı, kar şı lar. Ni ha yet, Za ha ra’nın malûm Av ru pa -lı, Ame ri ka lı mis tik dost la rı da bu haz za ka tı lır mı, ka tı lır. Ro man oku ma yı “sta tü” ve “gus to” ge re ği bir gö rev ola rak gö ren ve “med ya may mu nu” di ye li te ra tü re ge çen ke -sim Aşk’a il gi gös te rir mi, gös te rir. Hat ta, bu ke si min po pü ler fi gü rü Gül ben Er gen, ro ma nı oku duk tan son ra ro man cı ya mek tup yaz dı ğı na gö re, ra hat lık la gös te rir di ye bi -li riz. (Mil -li yet, “Gül ben’den E-lif Şa fak’a Mek tup”, 3.5.2009)3.
Pe ki Aşk ro ma nı nı, ola ki bir Ya hu di oku muş ol sun, o ne his se der aca ba?.. Do ğal ola rak öf ke le nir. Gö rül dü ğü üze re ro ma na dö nük il gi coğ raf ya sı, bün ye sin de hay -li zen gin ve renk -li, hat ta fan tas tik ve bir o ka dar ‘eg zo tik’ nü fu su ba rın dır mak ta.
Doğ ru su nu söy le mek ge re kir se, Elif Şa fak’ın he sa bı, hay li in ce ve ye rin de: Ne re sin den ba kar sa nız ba kın, kur gu ve bu kur gu nun çer çe ve le di ği ko nu il ginç. Çiz gi sel düz lem de su nu lan olay la rı an la mak için ken di ni zi zor la ma ya ge rek yok; bi -raz düz man tı ğa sa hip ola cak sı nız, oku ma fas lın da bi -raz fe dakârlık ta bu lu na cak sı nız. Eh, ahir öm rü nüz de, “zen gin oğ la na âşık kız la ra”, “aş kı uğ ru na terk et me yi gö ze alan, hat ta ba zen de gö zün den olan er kek ler e (genç kız da ola bi lir)” ka pı la rı nı ar dı na ka dar açan yer li film le ri ne git miş li ği niz var sa ve ora da ya şa nan me lod ra ma tik sos lu aş ka ta nık ol muş sa nız, bi raz da –iha ne te uğ ra yan her za man hak lı dır, se ven ma sum dur, ba his ko nu su aşk sa ge ri si te fer ru at tır– fel se fe si ne âşi na ise niz, El la’nın se rü ve ni ni an la -mak ta hiç zor lan maz sı nız; zor lan -mak ne ke li me, su lar sel ler gi bi okur su nuz!..
Ha Bos ton lu El la, ha Ka dır ga lı Neclâ!.. de ğil mi?
Okurro man bü tün leş me si ci he tin de Aşk adı na bir so run yok. Ak si ne ra hat oku nan, hat ta, bu nu bir me zi yet ola rak gö rü yor sak eğer, su lar sel ler mi sa li faz la sıy la ra hat oku nan bir ro man var kar şı mız da. Ni te kim ba zı okur lar, ro ma nı ak şam dan sa ba -ha ka dar bi tir me den (415 say fa yı bir ge ce de bi tir me den!?.) bı rak ma mış sa, okur ken ağ la mış sa, oku ma la ra ara ve ri len va kit ler de –tıp kı ro man kah ra man la rı El la ile Ker -ra gi bi– ye mek yap mış sa, (bü tün bun la rı iç ten lik tes ti ne tâbi tut ma dan söy le ye yim) or ta da gıp ta edi le cek bir okureser bü tün leş me si var de mek tir. He le ba his ko nu su et -ti ği miz okur lar dan bi ri4, ya zar la rö por taj ya pan ve ro man oku ma ya yat kın bi ri si ise... 3 Ben zer ör ne ği, Ah met Al tan’ın Al dat mak ro ma nı ya yın lan dı ğın da Si bel Can yap mış ve ro ma nı, “Hâlâ
oku ma dı nız mı, ne ka dar ayıp!” man tı ğıy la iz le yi ci le ri ne öner miş ti. Ne gün le re kal mış tık ve ma ale sef kal ma ya de vam edi yo ruz.
4 “Aşk, eli me geç ti ğin de ak şa müs tüy dü. Sa ba ha ka dar oku dum, uyu ma dım bi tir me den. O ka dar çok ağ la dım ki, ge ce nin bir vak ti kal kıp ye mek pi şir dim; ka fam da ğıl sın di ye. Tıp kı ki tap ta ki baş ka rak
-ter El la gi bi ve tıp kı Ru mi’nin ka rı sı Ker ra Ha tun gi bi. (“Elif Şa fak’la Söy le şi”, Ko nu şan: Elif Ak tuğ,
Ro man ve ro man sa na tı adı na önem sen me si ge re ken nok ta lar dır bun lar. Öy le dir; çün kü, asıl hikâye yi çer çe ve le yen Bos ton lu El la’nın se rü ve niy le, son tah lil de is te nen el de edil miş; okur, AzizŞemsMevlânâMev le vi lik va di sin de fe ra gat le –uzak tan âşık ol du ğu bir er kek uğ ru na 20 yıl lık ev li li ği ni, eşi ni, ço luk ço cu ğu nu, ye ri ni yur du nu terk et me fe ra ga tiy le– yü rü yen fe dakâr Ame ri ka lı Ya hu di bir ka dı nın hikâye si ne ta nık ol muş tur. Bu coğ raf ya nın ha va sıy la bü yü müş bi ri si için hiç de az şey de ğil dir bu. Ni ha yet bü tün bun lar ba his ko nu su et ti ği miz an la tı cı nın ma ri fe tiy le (do ğal ola rak ipi, Şa fak’ın elin de olan cev val, bir o ka dar ye te nek li; iş bi lir, iş bi ti rir, ye ri ne gö -re iş vebâz ‘an la tı cı’nın ma ri fe tiy le) oku ra su nu lur, an la tı lır.
Her şey iyi, gü zel de, bi raz man tık, bi raz vic dan ve in saf, ama asıl önem li si ro -man sa na tı adı na dü şün dü ğü müz de, El la’nın –far zı muhâl– Neclâ’ya dö nüş tü rül me si bi raz ucuz ta ri fe den ger çek leş miş gi bi gö rün mü yor mu?..
Gö rü nü yor da, Elif Şa fak’ın bu du ru mu pek de umur sa dı ğı nı san mı yo rum. O, an -lat ma nın, hikâye nin pe şin de… An -lat tı ğı ko nu nun geç miş va kit ler de çok ça iş len di ği ni bil mez mi? Bi lir do ğal ola rak. Ba tı’da yo ru lan zih ni ni zi Do ğu’da din len di re bi lir si niz; Ba tı’da kay bet ti ği niz ba zı de ğer le ri Do ğu’da bu la bi lir si niz; hat ta bir Ba tı lı ola rak ken -di coğ raf ya nız da bu la ma dı ğı nız aş kı, Do ğu’da ve ya hut Do ğu’dan na sip len miş bi ri nin kol la rın da bu la bi lir si niz. Yap ma nız ge re ken; fe ragat, fe dakârlık ve bi raz da ce sa ret!.. Ken di top lum sal ha ya tı mız da, kül tür ve sa nat dün ya mız da çok da ya ban cı sı ol ma dı -ğı mız hikâye ler dir bun lar. Elif Şa fak; alı şıl mış, ye te rin ce iş len miş bir ko nu yu, ye ni bir ba kış ve ye ni bir yo rum la sun ma ya ça lı şır; son tah lil de ya pı lan bu dur.
Tek dü ze bir ha yat için de bık kın bir psi ko lo jiy le do la şan ba zı Ba tı lı lar, hu zur ve kur tu lu şu, bir baş ka coğ raf ya da (Do ğu’da), bir baş ka fel se fe de (ta sav vuf ta), bir baş -ka in san da (Mevlânâ ve ya Şems de me ye ce ğim; Şems’in -ka ri -ka tü rü ola rak çi zil miş ‘ber duş’ ve ‘zam pa ra’ Aziz Za ha ra’da) bu lur lar. Pek de ya ban cı sı ol ma dı ğı mız bir tab lo dur bu... Ora sı öy le. An cak oku ru ro ma na doğ ru çe ken, an la tıokur bü tün leş me si ni sağ la yan, ko nu nun şu ve ya bu olu şun dan çok, su nu luş bi çi mi dir kuş ku suz. Ko nu öz gün de ğil; ol ma sı da ge rek mez za ten. Bir ro man da bil dik, âşi na ko nu lar, olay lar an la tıl maz mı? Do ğal ola rak an la tı lır. Öte den be ri ya pı lan da bu dur za ten. “Ede -bi yat ta” di yor Bor ges, “ söy le nen şey ler de ğiş mez; önem li olan na sıl söy len di ği…” Bu na bak mak lâzım… Söy le yi şin, su nu lu şun öz gün olup ol ma dı ğı asıl dır; çün kü bir met nin ede bi de ğe ri bu ra da sak lı dır.
Pe ki öz gün lü ğü ne re sin de Aşk ro ma nı nın? Tek ke li mey le El la-Za ha ra eg zo tiz min de…
Ay nı fi gür le ri, far zı mu hal yer li leş ti re lim; ko nu nun geç ti ği çev re de Tür ki yeİs tan bulKon ya hat tı ol sun… Ro ma nın adı da yi ne Aşk ol sun. Ro man, o za man da ay nı il giy le kar şı la nır mı aca ba? San mam. Bel ki ro man da asıl oku na nın, oku ru asıl sa -ra nın Şems-Mevlânâ çiz gi sin de dil len di ri len ve “ilâhî” te mel li aşk tır de ni le cek tir. Ora sı da tar tı şı lır. Ne de ni şu: Bu gün bu ül ke de “ta sav vuf”, “ilâhî aşk”, “mis ti sizm”, “ta ri kat”, “çi le”, “şeyh/mür şit/mü rit” kav ram la rı na âşi na; bu va di de ki kül tü rü iç ten
-li ği ni, iç ten -li ği kül tü rü nü des tek le yen in san sa yı sı kaç tır? Bu tür ro man la rı ka le me alan ro man cı la rın bi le ta sav vu fa ba kı şı nın, yak la şı mı nın fe na hal de tar tı şıl dı ğı bir ül -ke de, okur lar ko nu sun da gö nen di ri ci dü şün mek müm kün mü?
Ro ma nı dik ka te ala rak son tah lil de şu nu söy le mek müm kün:
Ro man da aşk adı na oku nan, Şems-Mevlânâ iki li si nin ya şa dı ğı “ilâhî aşk”tan çok, El laAziz iki li si nin ya şa dı ğı “be şerî aşk”tır. Ak si ni dü şün mek, ro ma nı, trans ha li ne in ti kal et miş bir in sa nın ‘ha le ti rûhi ye siy le’ oku duk tan son ra, ka le me al dı ğı mek tu bu, bir TV prog ra mın da Elif Şa fak’ın yü zü ne kar şı oku yan Gül ben Er gen’in, “ta sav vuf” te mel li bir kül tür le bi çim len di ği id dia edi len ve bu ha liy le zi hin le re yer leş -ti ri len ro ma nı an la dı ğı ger çe ği or ta ya çı kar ki, bu nu ka bul et mek, eş ya nın ta bi atı na ay kı rı dır. Ta sav vuf ik li min de kı va mı nı bul muş bir aş kın ro man da te laf fuz edil me si, dil len di ril me si o ka dar ko lay de ğil. He le böy le bir aş kın, ta sav vuf kül tü rü ne me sa fe -li kal mış bi ri le rin ce an la şıl ma sı hiç ko lay de ğil! So run salt Gül ben Er gen so ru nu da de ğil. So run, ge ne li bağ la ya cak den li kap sam lı; kül tü rel ba kım dan ne ta me li, bi rey açı sın dan sa hay li tra jik. Çün kü ta sav vuf tan an la dı ğı mız, ku lak tan dol ma bil gi ler. Salt okur lar açı sın dan de ğil, ro man cı la rı mız açı sın dan da bu böy le. So nuç ola rak Aşk ro ma nı nı oku tan hu su sun, sa nıl dı ğı gi bi “ta sav vuf” ve ya –ŞemsMevlânâAziz çiz gi sin de dil len di ri len– “ilâhî aşk” ol ma dı ğı nı vur gu la mak ta ya rar var. Bu men zi lin yol -cu su ol mak zor; “mük te se bat”ımız da, takâti miz de yet mez!..
Öy ley se ad re si baş ka yer de ara ya ca ğız:
Ad res şu dur: Aşk ro ma nın da okur la rı bağ la yan, ken di ne çe ken, El la-Za ha ra’nın “be şerî” aş kı dır. Bu aş kın fi liz len me sin de Şems-Mevlânâ iki li sin den ge len et ki nin rol oy na ma sı, “ilâhî aşk”ı öne çı kar maz; ro man da “ilâhî aşk”, “be şerî aşk”a ve si le ol -mak ta, do la yı sıy la El la-Za ha ra iki li si ni bir bi ri ne yak laş tır -mak ta dır.
İlk hikâye bağ la mın da söy le ye ce ği miz bun lar.
İkin ci hikâye öy le de ğil. An la mak için bi raz ça ba ya ge rek si nim var. Düz man tık -la işin için den çı ka maz sı nız. Dik kat li ve te tik te ol ma nız ge re kir. İlk hikâye de ol du ğu gi bi olay lar bu gün de ve düz bir çiz gi de ge liş mez. Ter cih edi len yön tem doğ rul tu sun -da, sah ne ye çı ka rı lan her bir ka rak te rin ma ri fe tiy le par ça par ça su nu lur. Bu uy gu la ma, doğ ru su nu söy le mek ge re kir se, ro ma nın le hi ne ol muş tur ve açık la ma sı da şöy le dir:
Sah ne ye çı ka rı lan ve an la tı cı ro lü üst le nen –do ğal ola rak ‘ba kış açı sı’ndan ya rar la nı lan– her ki şi, çev re si ne ve za ma na ta nık lık et ti ği gi bi, olay ve di ğer kah ra man -lar kar şı sın da ta kın dı ğı tu tum ve mi zaç dal ga lan ma la rıy la ken di ni de ta nıt mış olur. Bu açı dan ba kıl dı ğın da ro man da, şeyh, mü rit, çö mez, us ta, di len ci, ev ka dı nı, zor ba, ka til, fa hi şe, sar hoş, öğ ren ci vs. gi bi renk li ve şen lik li bir an la tı cı sil si le si nin ol du ğu -nu gö rü rüz. Her bir kah ra ma nın, mi zaç ve meş re bin ce an la tı cı lı ğa so yun ma sı, ken di bil di ği ve ya gör dü ğün ce ta nık ol du ğu olay la rı ve ki şi le ri an lat ma ya ça lış ma sı, ro ma na bir çe şit li lik, bir zen gin lik, hat ta bir de rin lik ka zan dı rır. Aşk ro ma nı bu açı dan öv -gü yü hak eden bir me tin. Sah ne ye çı kan her ki şi, ro ma nın ‘me rak-ge ri lim-bek len ti’
duy gu su nun ke sin ti siz sür me si ne ve ikin ci par ça ya il mik len me si ne ve si le olur. Bu sü rek li lik, hikâye ye, do la yı sıy la ro ma na bir bü tün lük ka zan dır mış olur. İkin ci hikâye ye be şik lik eden ve Aşk Şe ri ati adı ve ri len bu ro ma nın her par ça sı nı ba ğım sız ola rak oku mak da müm kün. Zi ra her par ça, ön ce ken di için de bir bü tün lü ğe ka vuş -tu rul muş, son ra ge nel ya pı ya te yel len miş. Par ça ile bü tün ara sın da ki uyum, ro ma na, bü yük öl çü de yek pa re bir gö rü nüm ka zan dı rır: Bü yük öl çü de di yo ruz; çün kü son la ra doğ ru gün de me ge len El laZa ha ra bu luş ma sı et ra fın da olu şan, da ha doğ ru su oluş tu ru lan me lod ra ma tik ha va nın hâkim ol du ğu bö lüm ler de ro man, gev şe me ye, Aşk Şe
-ri ati’nin ilk bö lü mün den iti ba ren hız la yük se len ge -ri li mi kay bet me ye baş lar. Ro man
ve ro man cı adı na bir za af tır, bir ku sur dur bu. El laZa ha ra bu luş ma sı et ra fın da es ti ri len fe na hal de me lod ra ma tik ha va, doğ ru su, oku ra su nul muş bir rüş vet gi bi iğ re ti dur -mak ta dır. Or ta da bir zo run lu luk olun ca, ku sur ka çı nıl maz olu yor ta bii… Kur gu nun bu fas lı so run lu.. Bir yan da, ta sav vu fun et ki siy le ‘ate ist’ çiz gi den uzak la şıp “ih ti da” et miş or ta yaş lar da bir er kek, di ğer yan da, ide al bir an ne/ev ha nı mı olan ve –Elif Şa -fak’ın ni te le me siy le– “mut lu me sut”(!?) ya şa yan Bos ton lu “Ya hu di” bir ka dın…
Te sa düf bu ya, söz ko nu su ka dın, “ih ti da” et miş malûm ki şi nin ka le me al dı ğı ro -ma nı nı oku ya cak ve ona âşık ola cak tır. Ro -ma nın asıl hikâye si ko nu mun da bu lu nan Şems-Mevlânâ çiz gi sin de dil len di ri len “ilâhî aşk”, iki li ara sın da ya şa nan “be şerî aşk”ın fi liz len me si ne ve si le olur; bir ba kı ma onu meş ru laş tı rır. Ara da aşıl ma sı ge re -ken me sa fe le rin alt edi lip ka vuş ma nın ger çek leş me si, ni ha yet fe ra gat ve fe dakârlık tan bes le nen aş kın bir “mut lu son”a bağ lan ma sı ge rek mez mi? Ge re kir do ğal ola rak. Bu bağ lam da ter cih edi len mekân, ko nu ta sav vuf ve Şems/Mevlânâ iki li si olun ca, ta bii ki Kon ya ola cak tır. Öne ri Za ha ra’dan ge lir; El la da ka bul eder… Ama bir fark la: Aziz Za ha ra, kan ser dir ve sa yı lı gün le ri kal mış tır; Kon ya’yı “öl me ye yat mak” için ter cih et miş tir. El la ise Aziz için, gör me den âşık ol du ğu in san için Ame ri ka’dan kal kıp Kon ya yol la rına düş müş tür. İşin ucun da Aziz’in, âşık olu nan in sa nın ölü mü var!?… Ol -sun. Gör mek ye te cek tir El la’ya. Ni te kim öy le olur: Bos ton lu El la Kon ya’ya ge lir.
Okur bun dan böy le Ame ri ka lı El la’nın gö züy le ba kar Kon ya’ya:
Bu ken te her şey, bir baş ka za ma na, bir baş ka mekâna ait miş ce si ne gi zem li dir ve ya şa nan lar –ta bii ki El la’nın ya şa dık la rı– ade ta bir “pe ri ma sa lı gi bi”dir (s. 408). Aziz’in ölü mü bu ma sa lın so nu olur do ğal ola rak; an cak her şe ye rağ men El la, mut lu dur. Çün kü âşık ol du ğu in sa na ka vuş muş, onu son yol cu lu ğun da yal nız bı rak ma -mış tır. Bu du ru mun ver di ği mo ral le o, ölüm kar şı sın da so ğuk kan lı ve ira de li tu tum ser gi ler. El la, ce na ze me ra si mi için ge rek li olan her şe yi ya par: dün ya nın dört bir ya -nın da ya şa yan Za ha ra dost la rı na ha ber ve rir ve on la rın Kon ya’ya gel me si ni sağ lar. Ni ha yet Aziz, bu dün ya dan ar zu la dı ğı şe kil de “ses siz ce” (s. 412) ay rı lır, ama dört bir yan dan ge len renk li dost la rın ka tı lı mıy la ce na ze me ra si mi hay li gör kem li, Kon ya lı bir yaş lı nın ta bi riy le hay li “aca ip” olur:
St. Pe ters burg’dan, Mür şi da bad’dan, Sao Pa olo’dan ge len mis tik ler ol du. On la rın ya nı sı ra fo toğ raf çı lar, aka de mis yen ler, ga ze te ci ler, ya zar lar, dans çı lar, hey kel tı raş lar, ban ka -cı lar, iş adam la rı, çift çi ler, şa ir ler, res sam lar, yo ga ho ca la rı da var dı. Ve bir de Aziz’in ev lat edin di ği iki genç. On lar da ora day dı.
Böy le ce bir bi rin den ta ma men fark lı dil ler ko nu şan, baş ka baş ka inanç lar dan her cai bir ce na ze ala yı (,) Aziz’i son yol cu lu ğu na uğur la dı. Ba zı mi sa fir le rin fark lı yaş lar da ço cuk la rı da var dı. Bun lar, ci var da ki so kak ço cuk la rıy la bir ke nar da bağ rış çağ rış may tap pat -lat tı lar; kim se ka rış ma dı. Mek si ka lı bir şa ir pan de mu er tos, ölü ler ek me ği da ğıt tı; Aziz’in tâ İs koç ya’dan es ki bir ar ka da şı ka la ba lı ğın üs tü ne kon fe ti gi bi gül yap rak la rı saç tı. Ney zen ler ney üf le di, se ma zen ler se ma et ti. Ölü mü nü kut la dı lar, çün kü öy le is ter -di. Yas ye ri ne ne şe… Dü ğün ala yı gi bi bir ce na ze... (s. 413).
Sev di ği in sa nı kay be den El la, um ma dı ğı bir du rum la kar şı kar şı ya ka lır: Aziz’in bu lun ma dı ğı bir dün ya da ken di ni bir “ya ban cı” gi bi his se der (s. 413). Bu na, Aziz’in kab ri nin bu lun du ğu Kon ya da dâhil. El la kar ma şık duy gu lar için de dir ve bu duy gu la rın te dir gin li ğiy le dö nüş ha zır lı ğı na baş lar. Pe ki ne re ye dö ne cek tir? Tek rar Ame ri ka’ya, ai le si ne dön mek gi bi bir ni ye ti yok tur El la’nın. “Ga li ba” di ye rek ka pı sı nı ara la dı ğı ye ni ad res Ams ter dam ola cak tır. Ora da, Aziz’den ka lan ve ken di si ni yal nız bı -rak ma yan ha tı ra la rıy la bir lik te tek ve ten ha ya şa ma nın plan la rı nı ku rar.
El la-Aziz hikâye si nin fi na li bu şe kil de bağ la nır. Çok da öz gün ol ma yan bir hikâye nin fi na le ge le ne ka dar ki sey ri nin, okur açı sın dan hay li sü rük le yi ci ol du ğu nu ka bul et mek lâzım. Do ğal ola rak bu tür “lo ve story” tar zı hikâye le re yat kın okur la rın haz ve he ye can ib re si ni dik ka te ala rak böy le bir ni te le me de bu lu nu yo ruz. Şa şır -tı cı ge le bi lir, ama şu nu kay det me den ge çe me ye ce ğim: Aşk ro ma nının okur por tre si iki li bir gö rü nüm arz et mek te dir. El laAziz hikâye si nin akın tı sı na ken di ni kap tı ran lar bir gru bu; MevlânâŞems hikâye si nin gir da bın da ken di ni bu lan lar ve ya kay be den ler di ğer gru bu oluş tu rur. MevlânâŞems gir da bın da ken di ni bu lan la rın ve ya kay be den le rin sa yı sı, sa nı la nın ak si ne azdır ama ni te lik li okur dur on lar. Ta sav vuf men zi lin de uç tan kı yı dan “mük te sebât” sa hi bi ol mak gi bi bir kay gı la rı var dır; il gi le ri yü rek ten, haz ve he ye can la rı iç ten dir. Öy le ol duk la rı için de, Aşk ro ma nı kar şı sın da kal -bi kı rık okur lar dır on lar. Um duk la rı nı bul ma dık la rı için ta -bii…
El la-Aziz hikâye si ni iz le yip ken din den ge çen le ri, do ğal ola rak di ğer le rin den ayır mak ge re kir. Bun lar nü fus ça ka la ba lık tır lar; kül tür iti ba riy le “va sat” bir do na nı -ma sa hip tir ler; ta bi ri ca iz se “lüm pen” ka rak ter li dir ler. Mevlânâ-Şems dost lu ğun dan çok, El la-Aziz aş kı on la rı da ha çok il gi len di rir. On la rı ro ma na yö nel ten bu il gi dir kuş ku suz. Ama Mevlânâ-Şems ko nu su nu da ıs ka la mak is te mez ler. Çün kü kül tür lü, ni te lik li gö rün mek gi bi bir ar zu la rı da var dır. Ta sav vu fa dö nük bil gi le ri ku lak tan dol -ma dır. A-ma hak la rı nı tes lim et mek ge re kir: Nü fus la rı ka la ba lık tır ve Aşk ro -ma nının eko no mik so ru nu nu çö zen de on lar dır; okur ola rak renk le ri pem be ve ya gri dir… Kı sa va de de bir ya za rı gö nen di ren, ih ya eden renk ler dir bun lar. Doğ ru; ama uzun va -de -de ya nıl tı cı dır; al da tı cı dır…
muz okur por tre si ne gö tür dü. Ay rın tı dan öze dön mek ge re kir se, söz ko nu su hikâye -nin sü rük le yi ci/et ki le yi ci bir at mos fe re bü rün me sin de, an la tı cı nın pa yı nı önem se mek lâzım. Söz ko nu su hikâye nin öz gün olup ol ma dı ğı ger çe ği ni bir ya na bı ra kır sak, Elif Şa fak’ın kur gu ve su num da ba şa rı lı ol du ğu nu gör mez den ge le me yiz. Bu ba şa rı dır ki, eserokur bü tün leş me si ni üst dü ze ye ta şı mış tır. Söz ko nu su ba şa rı, özün de “ilâhî” ka rak ter li olan an la tı cı ya yük le nen rol ve iş lev sel lik le el de edi lir. An la tı cı ko nu sun da ki ter cih ve an la tı cı ya yük le nen iş lev doğ ru dur, ye rin de dir. Fark lı coğ raf ya lar da ya şa yan iki kah ra ma nı nın (El la ile Aziz’in) top lum sal, kül tü rel ve bi rey sel dün ya la rı -nın yan sı tıl ma sı için böy le “ilâhî” ka rak ter li an la tı cı -nın dev re ye so kul ma sı ye rin de bir uy gu la ma dır.
ŞemsMevlânâ hikâye si ni an lat mak için ter cih edi len “ço ğul an la tı cı/ço ğul ba -kış açı sı” yön te mi, ro ma nın sa nat sal de ğe riy le bir lik te dü şün sel, top lum sal de ğe ri ni de yük sel tir. Bu yön te min ro ma na güç kat tı ğı nı söy le ye bi li riz. Aşk’ta an la tı ör gü sü, da ha ön ce ifa de et ti ği miz gi bi iki hikâye ile bi çim len mek te dir. İki hikâye den bi ri “gün cel”e, di ğe ri “geç mi ş”e ait tir. As lın da gö re ce bir sı nıf lan dır ma dır bu. Çün kü “gün cel” olan hikâye ile “geç miş”e ait olan hikâye ara sın da, ro man sa na tı nın sı nır la rı ve imkânla rı öl çü sün de bir ta kım ge çiş ler, bir ta kım et ki len me ler mev cut tur. Söz ge -li mi “gün cel”i (El la-Aziz se rü ve ni ni) gün de me ta şı yan, “geç miş”e ait (ŞemsMevlânâ’ya dö nük) hikâye dir. Oku nan “geç miş”, ya şan mak ta olan “gün cel”i yön len di rir. So nuç ola rak an la tı lan lar, hem ken di bağ la mın da “ba ğım sız”, hem de et ki len me ler ne de niy le bir bi riy le ilin ti li dir. El laAziz hikâye si nin kap sa mı ve iş le vi üze rin -de yap tı ğı mız -de ğer len dir me le ri -de he sa ba ka ta rak, iler le yen sa tır lar da “geç miş”e ait olan hikâye üze rin de du ra cak ve bu hikâye nin “an la tı cı” açı sın dan na sıl bir ya pı lan -ma dan geç ti ği ni be lir le me ğe ça lı şa ca ğız:
İşin ba şın da şu nu vur gu la mak ta ya rar var:
An la tı lan Şems-Mevlânâ hikâye si, geç miş te ya şan mış, an cak öne mi ve et ki si sü ren bir hikâye dir. Bu hikâye ye, bir ro man cı, ro man sa na tı nın sağ la dı ğı imkânlar öl -çü sün de çe şit li yön ler den ba kıp de ği şik yo rum lar ge ti re bi lir. Bu ra da ta rih sel ro man bağ la mın da gün de me ge len ve çok ça tar tı şı lan so run lar üze rin de dur ma dan, ama önem li say dı ğı mız bir nok ta yı da ha tır lat ma dan geç me ye ce ğiz. Ta rih sel bir ola yı ro -man laş tır ma söz ko nu su ol du ğun da, ya (en çok ter cih edi len “tan rı sal an la tı cı”nın ma ri fe tiy le) bu gün den dü ne ba kar sı nız ya hut dü ne, (olim pik ko num da ki “tan rı sal an -la tı cı”nın yet ki ve et ki si ni he sa ba ka ta rak) dü nün ta nık -la rıy -la ba kar sı nız. En azın dan bi çim sel ola rak bu yol lar dan bi ri ni ter cih ede cek si niz (işin esa sı, ne ya par sak ya pa lım, dü ne bu gün den ba kı la ca ğı ger çe ği dir kuş ku suz; bu ra sı tar tı şıl maz ve bu yön, ro -man sa na tı nın önem li bir prob le mi dir ve ay rı bir bah sin ko nu su dur).
Son tah lil de Elif Şa fak, hikâye si ni oku ra ulaş tı ra cak an la tı cı sı nı se çer ken doğ ru ola nı ya par ve, ter cih edi len “ço ğul an la tı cı/ço ğul ba kış açı sı”yla, bir taş la iki kuş vu -rur: Be nim se nen yön tem le, hem bu gü ne ait olan ve ken di ni giz le me te laş ve kay gı sı ta şı yan ya zaran la tı cı nın üze rin den “an lat ma” yü kü nü ve yü küm lü lü ğü nü en aza in
-di rir (gö re ce de ol sa bu böy le), hem de ta rih sel bir ko nu yu, ken -di mec ra sın da, ken -di za man di li min de ve bu za man di li mi ne ta nık lık eden in san la rın ma ri fe tiy le sun ma, an lat ma fır sa tı nı ya ka lar. Ter cih edi len yön te min, ro ma na bir di na mizm ve renk li lik, bun dan da önem li si bir “sa hih lik” ka zan dır dı ğı nı söy le ye bi li riz: O gü nün Kon ya’sın da ya şa yan in san lar, o gü ne ait bir ko nu yu, ken di mi zaç ve meş rep le rin ce bi ze an la -tır lar. Mevlânâ-Şems se rü ve ni, eğer oku ra “sa hih” bir ha va da yan sı mış sa, ki öy le dir, bu nun sır rı nı söz ko nu su an la tım tek ni ği nin gü cü ve bu gü cün olum lu yön de kul la -nı mıy la açık la mak lâzım. Aşk’ın, gör mez den ge li nen, ama an la tı sa na tı adı na en önem li ya nı bu ra sı dır kuş ku suz. Çün kü bu ter cih, Aşk’ın, sa nat sal ve dü şün sel ba -kım dan ka de ri ni be lir le miş tir. Ya şa nan ola yın, çe şit li in san la rın ta nık lı ğıy la ve yi ne on la rın ba kış açı la rıy la de ğer len di ril me si (eğ ri si doğ ru suy la, ek si ği faz la sıy la yo -rum lan ma sı), bir yan dan an la tı lan la ra ger çek si bir bo yut ka zan dı rır ken, di ğer yan dan oku ra an la ma ko lay lı ğı, olay la rı kar şı laş tır ma ve yar gı la ma imkânı da ve rir. Ro man adı na önem sen me si ge re ken bir yön dür bu.
Ko nu yu aç mak ta ya rar var:
Ro man da uy gu la nan “ço ğul an la tı cı/ço ğul ba kış açı sı” kap sa mın da sah ne ye çı -kan her kah ra man, (evet bu bağ lam da ro ma nın hem “kah ra man”ı, hem de “an la tı cı”sı ko nu mun da olan bu ki şi ler) ken di mi zaç ve meş re bin ce, ken di fel se fe si doğ rul tu sun da olay la ra, çev re si ne ta nık lık eder ve di li nin dön dü ğün ce, gü cü nün yet ti ğin ce yo ru -mu nu ya par. Di li nin dön dü ğün ce, gü cü nün yet ti ğin ce de dik. Göz ar dı edil me me si ge re ken bir uy gu la ma dır bu. Çün kü, olay la rın sey ri ne gö re yer ve rol ve ri len her bir ki şi, mes lek ve mi za cı, kül tü rü, ke li me da ğar cı ğı, fel se fe si yö nün de ko nu şa rak, da ha doğ ru su ko nuş tu ru la rak, an la tı met ni ne kat kı da bu lu nur. Bu bağ lam da rol üst le nen on al tı ki şi nin her bi ri; ge rek bi rey sel, ge rek top lum sal ve ge rek se kül tü rel an lam da fark lı ya pı da dır: de li si, di len ci si, şey hi, mü ri di, zor ba sı, efen di si, ka ti li, fa hi şe si, ka -ba sı, za ri fi var dır; gen ci, yaş lı sı, ka dı nı, kı zı var dır; ni ha yet köy lü sü kent li si var dır… An la tı adı na zen gin lik tir bu.
1200’le rin Kon ya’sı na, ama asıl Kon ya’da 1244 yı lın dan iti ba ren ya şa nan, top -lum sal ve beşerî dal ga lan ma ya ne den olan “Şems-Mevlânâ” se rü ve ni ne ay na tu tar söz ko nu su ki şi ler. Tu tu lan ay na, fark lı renk le ri, fark lı ses le ri, fark lı olay la rı, her bi re yin fark lı ba kış açı sın dan yan sı tır. Ay na ya yan sı yan “ger çek” de ğil, su ret tir kuş ku -suz. Çün kü oku nan bir ro man dır ni ha yet; kur gu lan mış hikâye le rin bi le şi mi olan bir ro man... Kon ya’nın Kon ya’ya, Şems’in Şems’e, Mevlânâ’nın Mevlânâ’ya ben ze yip ben ze me me si, ro man sa na tı nın man tı ğı için de çok da önem li de ğil dir. Ro man, ar tık bu gün bu nok ta da dur mu yor: Gü nü müz ro man cı sın dan da, ger çe ği bi re bir yan sıt ma ça ba sı için de olan 19. yüz yıl ger çek çi le ri nin man tı ğı nı bek le ye mez si niz. O, po zi ti -vist fel se fe ile bi lim ci man tı ğın bi çim len dir di ği ka tı, doğ ru cu ve mü kem me li yet çi ger çek çi lik an la yı şı ye ri ne da ha es nek ve da ha li be ral bir ger çek çi lik an la yı şı nı be nim se mek te dir. Do la yı sıy la bir şe yi as lı na, özü ne uy gun an lat mak, bu gü nün ro man cı sı nın he de fi ola maz; ol ma ma lı dır da. 19. yüz yıl dan be ri baş dön dü rü cü de ği şim le
rin ya şan dı ğı bir dün ya da do ğal ola rak ro man da de ğiş miş tir ve bun dan son ra da de -ği şe cek tir. Bu bağ lam da ro man tü rü ne dö nük yer le şik ka na at le ri miz, yar gı la rı mız da de ğiş miş tir. Bu de ği şi min biz de ki sey ri, doğ ru su bi raz tu haf. Ro ma na ba kı şı mız, dü nün ro man an la yı şı na ki lit len miş du rum da. An la ma dı ğı mız şe yi red de di yo ruz. Ro man kül tü rü mü zün za yıf lı ğın dan ge len ret çi, iti raz cı bir ba kış açı mız var. Do la yı sıy -la, Re şat Nu ri’den Or han Pa muk’a ge li şin –bir ba kı ma ge le me yi şin– se rü ve ni hay li san cı lı. Ro man oku yu cu la rı mı zın, hat ta “vak’a ağır lık lı” ro man la ra kar şı alış kan lık pey da et miş bir kı sım ya zı cı la rı mı zın ro man sa na tı nın de ği şim ve dö nüşü mü ko nu -sun da ki bil gi si nin kıt lı ğı, işi da ha da çet re fil kı lı yor. Post mo dern kül tü rün an lam ve sey rin den ha ber siz (eh me rak da et me yen!), bir oku ru, bi ze öz gü bir cö mert lik le “post mo dern ro man” ör nek le riy le ödül len dir me (!) ci he ti ne gi di yo ruz. Hal böy le olun ca, “Şu, şu na ben ze mi yor!..” man tı ğı öne çı kı yor ve an la ma ya ça lış mak ye ri ne, ret ve iti raz ses le ri yük se li yor: Söz ge li mi dün, “Kar ro ma nı nın Kars’ı, Kars’a ben ze mi yor!?.” iti ra zı, bu gün de çok ra hat “Aşk ro ma nı nın Kon ya’sı, Kon ya’ya ben ze mi -yor!?.” şek lin de tek rar la na bi li yor.
So nuç ola rak or ta da, hem ro man cı yı, hem de oku ru il gi len di ren bir so run var: Ba kış açı sı so ru nu… Ro man cı, an la tı sı nı, be lir li bir yö nü öne çı ka ra rak bi çim len dir -mek is te ye bi lir. Söz ge li mi Kar ro ma nın da Ka, Aşk’ta ise Şems he def len miş; her iki kah ra ma nın için de bu lun du ğu çev re nin top lum sal, kül tü rel ve si ya sal be tim len me si -ne pek gi dil me miş, top lum sal de kor za yıf bı ra kıl mış. Aşk ro ma nın da bu du rum da ha da be lir gin. 13. yüz yıl Kon ya’sı nı çiz me ko nu sun da bir ça ba gös te ril me miş; hat ta El -la-Aziz bu luş ma sıy la gün de me ge len bu gü nün Kon ya’sı nı çiz me ko nu sun da da bir kay gı ta şı maz ro man cı. Bi ri ni di ğe rin den ayır mak lâzım: Bu gü nün Kon ya’sı na, ko -nu -nun ge re ği ola rak me sa fe li du ra bi lir si niz, an cak Şems-Mevlânâ ek sen li bir ola yı an la tı yor sa nız (ya ni ro ma nı nız ta rih sel bir ni te lik ta şı yor sa, ki öy le dir), o za man, 13. yüz yı lın Kon ya’sı nı okur zih nin de can lan dır ma nın an la tı ya top lum sal ve kül tü rel açı -dan kat kı sağ la ya ca ğı nı dü şün me niz ge re kir. Bu nun için de, bir ro ma na vü cut ve ren ‘za man’ ve ‘mekân’ öğe le ri nin po tan si yel gü cün den ya rar lan mak şart tır. Bun la rı söy -ler ken so ru nun salt be tim le me so ru nu ol ma dı ğı nı be lirt mek is te rim. So run; oku run za ma nı al gı la ma sı ve o za ma nın ko şul la rıy la bi çim le nen mekânı id rak et me si, do la -yı sıy la olay la rın geç ti ği za man ve mekânın ha va sı nı so lu ma imkânı na ka vuş ma sı dır. Bu yön de bir uy gu la ma ya gi dil mez se; ro man ki şi le ri, çev re ve za man dan so yut lan mış, ‘ste ril’ ve ‘sen te tik’ bir por tre ola rak okur zih ni ne ta şın mış olur. Böy le bir por tre ye ısın mak da güç ola cak tır kuş ku suz. En azın dan ön plan da bu lu nan kah ra man la rın söz ko nu su imkândan ya rar la nı la rak çi zil me si ge re kir. Mevlânâ gi bi, Şems gi bi… Top lu mun kül tür ha fı za sın da yer edin miş bu ka bil in san la rı, ete ke mi ğe bü rün -dür mek sa nıl dı ğı ka dar ko lay de ğil. Ama bir ro man cı, me ğer ki, ta rih sel bir dö ne mi ve ta rih sel ki şi le ri an la tı yor, bu yön de ça ba gös ter me li dir. Önü müz de du ran Aşk ro ma nı nın Şems ile Mevlânâ’sı, in san dan çok bi rer ka ri ka tü re ben zi yor sa, ki öy le dir -ler, bu nun ne de ni, söz ko nu su ki şi le rin za man ile mekândan arın mış, da ha doğ ru su
arın dı rıl mış bir man tık la çi zil miş ol ma la rın dan dır. Za man ve mekânın ro ma na kat kı -sı tar tı şıl maz; bu imkândan, gü nün ro man an la yı şı doğ rul tu sun da ya rar lan mak lâzım. İs te nen, 19. yüz yıl ro man cı man tı ğı nın çev re ye ve za ma na ba kış tar zı de ğil dir kuş -ku suz. O gü nün be tim le me an la yı şı öy ley di. Ay rın tı bol lu ğu na rağ men -ku sur suz lu ğu sa vu nan bir an la yış…. Bu gün bu şe kil de dav ran ma ya ge rek yok; doğ ru, ama yi ne de o dö ne min Kon ya’sı nı okur bi lin ci ne yer leş tir mek zo run da sı nız; yo ğun be tim le me ye gi de rek de ğil, sez dir me, ima yo luy la ta bii. Elif Şa fak, Şems-Mevlânâ iki li si ni böy le bir Kon ya çer çe ve si içi ne yer leş ti re bil sey di eğer, da ha ka li te li bir an la tı met ni or ta ya ko yar dı. Çiz me ye ça lış tı ğı kah ra man lar da ka ri ka tür ol mak tan kur tu lur, da ha can -lı, da ha sa hih bir kim lik ve ki şi lik le kar şı mı za çı kar lar dı.
Elif Şa fak “Ben Şems’i, Mevlânâ’yı; El la ile Aziz’i sah ne ye çı ka rır ken Kon -ya’yı de ğil, “ilâhî” ve “be şerî” aş kı an lat ma yı he def le dim!” di ye bi lir. Evet, di ye bi lir, ama bu so ru nu çöz mez; çün kü in sa nı, za man dan ve mekândan so yut la ya rak an lat -mak müm kün de ğil dir!.. Ak si yön de bir ıs rar, Elif Şa fak mo de li bir Şems ve Mevlânâ mo del le ri ni or ta ya çı ka rır, ki bu mo del ler de ka ri ka tür ol mak tan öte git mez. Aşk ro -ma nı adı na bir ka yıp tır bun lar. Top lum sal şart la rın çer çe ve le me di ği bir 13. yüz yıl Kon ya’sın da or ta lık ta bir ta kım in san lar do la şır; ete ke mi ğe bü rün me miş, da ha doğ -ru su bü rün dü rü le me miş in san lar dır bun lar. Şa şır tı cı de ğil mi? Se mer kand, Bağ dat, Kon ya!.. Üç ay rı coğ raf ya da üç fark lı şe hir ve bu üç fark lı şe hir de, ara da or tak kül -tür ve me de ni yet ten ge len or tak renk le re rağ men, üç fark lı ha yat tar zı… En azın dan böy le ol ma sı ge re kir. Ama in san lar bu üç şe hir de de (hat ta İs ken de ri ye, Kay se ri, Şam’da da) ay nı dav ra nı şı ser gi ler ler: Ha Kon ya’da do laş mış lar, ha Bağ dat’ta, Şam’da… fark et mi yor. Oy sa o dö ne min bu üç ün lü ve önem li mer ke zi, ken di le ri ne öz gü kim lik le riy le ro ma na yer leş ti ril sey di, ro man adı na bir ka zanç, an la tı adı na bir zen gin lik ve çe şit li lik olur du. Bun da kuş ku yok. Ama ol ma mış.
Bu açı dan ace le ye gel miş, ih ma le uğ ra mış bir ro man dır Aşk; do la yı sıy la arı za lı -dır, ek sik li dir…
So nuç ola rak Elif Şa fak, an la tı cı ve ba kış açı sı ko nu sun da ki doğ ru ter cih ten, bek le nen dü zey de ya rar lan ma be ce re si gös te re mez, ya ka la nan fır sat tan ye te rin ce ya -rar la na maz. Ço ğul ba kış la çiz me ye ça lış tı ğı ve –en azın dan tek nik plan da– ba şa rı lı ol du ğu Şems por tre si ni ta şı ya cak top lum sal çer çe ve yi çi ze mez. So run salt Şems de -ğil. Di ğer kah ra man la rın çi zi mi de ba his ko nu su et ti ği miz ne den ler den do la yı cı lız ka lır.. Bu açı dan ba kıl dı ğın da Şems, Mevlânâ, Çö mez, Ala ed din, Bay bars, Ba ba Za man, Çöl Gü lü tip le me le ri adı na üzül me mek müm kün de ğil. Elif Şa fak, ace le ye ge -ti re rek bir fır sa tı ka çı rır ve arı za lı bir ro ma na im za atar (ro ma nı “bir se ne” gi bi bir sü reç te yaz mak ma ri fet de ğil; hak kı nı ve re rek yaz mak ma ri fet tir. Böy le bir ma ri fe te nâil ol ma nın yo lu da sa bır ve ça ba dan, bu sa bır ve ça ba yı ürü ne tah vil ede cek özen den, bir ke li mey le sa na ta say gı dan geç mek te dir kuş ku suz: Flau bert, Ma dam Bo
vary’i “beş de fa” de ğiş ti re rek son ha li ne ka vuş tur muş sa, Dos to yevs ki Suç ve Ce za’yı, Tols toy Sa vaş ve Ba rış’ı sa bır ger ge fin de ak la zi yan bir ça bay la do ku muş lar
-sa, bu nun ne de ni ni, baş ka yer de de ğil, söz ko nu su say gı da ara mak ge re kir).
Aşk Şe ri ati, Aziz Za ha ra’nın ka le mi nin ürü nü. Ya zı lan “mis tik” (s. 30) bir ro
man; ya zan da “mo dern bir mis tik”. En azın dan Elif Şa fak’ın zi hin le re ta şı mak is te di ği ni te le me ler dir bun lar. An cak söz ko nu su kav ram la rın doğ ru kul la nıl dı ğı nı söy -le mek güç. Ye ri gel miş ken, ro man ge ne lin de yer alan kav ram la rın ço ğu nun an lam kay ma sı na uğ ra dı ğı nı ha tır lat mak ta ya rar var. Ta sav vuf ile mis ti sizm yer de ğiş tir miş gi bi. Aşk kav ra mı da öy le; “hâl”in de ğil, “kal”in yön len dir di ği bir aşk söz ko nu su:
Aşk ro ma nın da, bi za ti hi ‘aşk’ın iğ re ti dur ma sı bun dan. Öy le dir; çün kü ne Kim
ya-Şems, ne de El la-Aziz aş kı, ger çek aş ka ben zer. Son tah lil de Şems’in de, Aziz’in de mu ha tap la rı na (sev gi li le ri ne de ğil ‘mu ha tap la rı na’) ver dik le ri, ne re dey se bir hiç ten iba ret. Ni te kim Şems, süs le nip püs le nip oda sı na ge len ve –sö züm ona– kur ya pan Kim ya’ya, di zi ar tis ti ağ zıy la “Sen ne yap tı ğı nı sa nı yor sun?” (s. 382) ifa de siy le tep ki gös te rir ve hoy rat ça “oda mı terk et” (s. 382) der ken, tıp kı Kim ya gi bi ha re ket eden El -la da, Aziz Za ha ra cep he sin den ben zer tep ki yi alır, ha yal kı rık lı ğı na uğ rar (s. 387). Um du ğu nu bu la ma mış, hat ta itil miş bir ka dın psi ko lo ji siy le El la, “Bu er kek ler ne den böy le?” de di ğin de (s. 387) ro ma nın son la rın da bu lu ruz ken di mi zi. Ge ri ye dö nüp bak -tı ğı mız da ise, Kim ya ile El la’nın şah sın da an la -tıl mak is te nen ‘aşk’ ha di se si nin, pek de aş ka ben ze me di ği ni fark ede riz. Okur ise, iki ka dı nın çır pı nış la rı nı, cil ve le ri ni aşk sa -nır; bu uğur da ki şi lik ten ve ri len ödün ler, aşa ğı lan ma lar, bu sa nı yı da alıp gö tü rür.
Ge ri de, ya zarmed yaro man cı ma ri fe tiy le dil len di ri len Aşk ro ma nı nın ‘unu tul -maz bir aşk ro ma nı’ ol du ğu te va tü rü ka lır ki o da me rak lı sı na ye ter?!.
