Erzurum'da İki Cami

ERZURUM'DA İKt CAMİ

R ü ç h a n A R I K

Bilindiği gibi Selçuklular Anadolu-ya yerleştiklerinde, hemen birlik kura­ mamış, geleneksel Türk idare tarzı olan yarı federatif imparatorluk yolunu be­ nimsemişlerdir. Bir bölgeyi fethedene o bölgenin idaresini vermek suretiyle fütuhatı teşvik etmişler ve mahallî ida­ reyi kolaylaştırmışlardır. Asırlar bo-jaınca süregelen kültür geleneklerine sahip olan Erzurum'da tahminen bir buçuk asra yakın hüküm süren ve ön­ ce Horasan, Irak Selçukîlerinin haki­ miyetini tanıyan, daha sonra da Ana­ dolu Selçuklularına tâbi olan Saltuklu Beyliği de bu şekilde teşekkül etmiş mahallî bir devletçiktir. Saltuklu Bey­ liğinin tarihî gelişimi hakkında bilgi­ miz maalesef çok azdır. Bunlara ait bilgiyi birkaç para', bir kitabe- ve bazı yazılı kaynaklardan ediniyoruz. Bura­ da ele alacağımız iki eser', Saltuklu devrinin en önemli anıtlarıdır.

KALE MESCİDİ

îç kalede yer alan mescit, kalenin güney duvarmm yan silindirik burcu­ na dayanır (Resim: 1). Dıştan ilk bakış­ ta, iç kubbeyi örten yüksek siündirik gövdeli, konik çatılı tanbur dikkati

çe-1 — I. H . K o n y a l ı , E r z u n u n T a r i h i , i s t a n ­ b u l 1960, s. 37-38 2 — A . Ş . B e y g u , £ m ı r u m T a r i h i , A n ı t l a r ı , K i t a b e l e r i , i s t a n b u l 1936, s. 38-39. 3 — 1962 de t a m a m l a d ı g u ı u z E r z u r u m ' u n O s m a n h - ö n c e s i e s e r l e r i n i n t a m k a t a ­ l o g u n d a bu y a p ı l a r ı , t a r i h î v e r i l e r i n ve ü s l û p ö z e l l i k l e r i n i n ı ş ı ğ ı a l t ı n d a i l k de­ f a d o ğ r u o l a r a k t a r i h l e m i ş t i k . ( B k . R . A n k , E r z u r u m O s m a n l ı - ö n c e s i e s e r l e ­ r i , A n k a r a 1963, baLSilmamış d o k t o r a t e z i )

ker. Çatmm diğer kısımları düz toprak damla Örtülüdür (Resim: 2).

Mescidin plânı derinlemesine dik­ dörtgen bir alanı kaplar (Şekil: 1 a, b).

Gayet geniş ve apsid görünüşlü mihrap önünde yüksek tutulmuş bir kubbe yer alır. Bu kubbeyi L şeklinde iki ayak destekler. Bu ayaklarla bina, iki enine kısma bölünmüştür: Mihrap önü kub­ besinin Örttüğü kare ünite ile iki yan­ da buna açılan ve kubbe ağıriıgmı kar­ şılayan hafif sivri tonozlar birinci kıs­ mı meydana getirir. îki ayakla, giriş cephesi arasındaki ikinci kısım ise, yi­ ne ortada kare plânlı, fakat bu defa haç tonozlu bir ünite ile iki yanda bu­ na açılan sivri tonozlardan ibarettir.

DIŞ GÖRÜNÜŞ Vn TEZYİNAT Mihrap önündeki kubbeyi dıştan örten silindirik gövdeli, konik külâhlı çatı sisteminin külâh kısmında, ince kaval silmeler, üsttekiler daha büyük ölçüde olmak üzere, alt alta tezyini ke­ mer sıraları teşkil ederler (Resim: 3).

Külâh eteğinde, alt alta iki silme ise gövdeyi çepeçevre kuşatır. Aynı şe­ kilde diğer bir silme de kesiksiz devam ederek gövde üzerinde onaltı hafif siv­ ri, tezyini kemer meydana getirir. Bu karakterdeki süslemeye ayrıca Erzu­ rum'da Cimcime Sultan Türbesiyle, üç Künbedlerden I. Anonim Künbedde de rastlamaktayız. Böyle silmelerin, kesik­ siz devam ederek tezyini kemerler mey­ dana getirmesi erken Hiristiyan sana­ tında, bilhassa Suriye yapılarında da göze çarpmaktadır. Burada, silindirik gövdede her üç kemeri müteakip

dör-150 RÜÇHAN A R I K

düncü kemer yüzüne birer istiridye kavsaralı niş oyularak, gövde masif et­ kiden kurtarılmıştır. Bu motifi Anado­ lu'da birçok yapılarda, bilhassa türbe­ lerde ve aynca erken hiristiyan yapı­ larında da bulmaktayız. Nişlerin etra­ fında yine kaval silmeler dolaşır.

Bina cephesi gayet sade tutulmuş­ tur (Resim: 2). Giriş mihrap aksı üze­ rinde olup dikdörtgen şeklinde basit silmeli, bir çerçeve içine yerleştirilmiş­ tir (Resim: 4). Kapı alınlığı gemi tek­ nesi kemerlidir ve yüzeyi boştur. Üstte iç bükey bir silme, altta çift mukamas yuvalı konsol şeklindeki kemer üzengi­ leri, kübik başlıkları olan silindirik sü-tuncelere oturur (Resim: 5). Giriş kıs­ mının üzerinde, dikdörtgen şekilli, ba­ sit silmeli bir pencere açıklığı bulun­ maktadır. Cephede girişin iki yanında, simetrik olarak açılmış, girişte de ol­ duğu gibi dikdörtgen silmelerle çevre­ lenen, gemi teknesi kemerli alınlıkları bulunan, pencereler dikkati çeker (Re­ sim: 2). Kapı ve pencere açıklıkları düz lento ile örtülüdür.

Sivas'ta 1220 tarihlerinde inşa edil­ miş olan I. îzzeddin Keykâvus Türbe­ si, içteki kubbenin prizma bir gövde ve piramit bir külahla örtülü olması ve cephesine üç dikdörtgen çerçeve içinde sade profilli kapı ve pencerele­ rin yerleştirilişi ile Kale Mescid'inin kompozisyonunu hatırlatır (Resim: 6 a, b). Yalnız, I . îzzeddin Keykâvus Türbesi mescide nazaran kompozisyon bakımından daha zengin ve olgun ter­ tiple karşımıza çıkar.

İÇ GÖRÜNÜŞ VE TEZYİNAT

Binanın içine girildikte, karşıda, kıble duvannda derin ve geniş tutul­ muş mihrap göze çarpar (Resim: 7).

Binanın kapladığı alana göre, mihra­ bın bu kadar derin ve geniş tutulması ilk başta yadırgamrsa da, dışarıdan tetkik edildikte anlaşılır ki, kale burç­ larından birine uydurularak yapılmış­ tır.

Oldukça büyük, geniş ve sivri ke­ merli bir niş şeklinde olan mihrabı, iç­ te, kabartma olarak zencerek motifi, dışta sade ve enli, profilli bir silme dik­ dörtgen çerçeve içine alır (Resim: 8). Mihrap içi sonradan doldurulmuş ve buraya basit mukamas kavsaralı yeni bir mihrap yerleştirilmiştir. Bu mihra­ bın üstüne ve yanma, başka bir yerden getirildiğini tahmin ettiğimiz neshi ya­ zıyla yazılmış kitabe parçaları konul­ muştur.

Asıl mihrabın iki yanında, tezyini kemerlerle çerçevelenmiş kare biçimin­ de birer göz bulunur (Resim: 9).

Köşelerden kubbeye geçişi pandan­ tifler sağlar (Resim: 10). Kubbenin eteğinde ince, hafif çıkıntılı bir kasnak bulunur. Buradan itibaren kubbe git­ tikçe daralan üç katlı bir kuruluş gös­ terir. Her katm arasında tıpkı kasnak gibi çıkıntılı ve ince birer kuşak bulu­ nur. İlk iki kat mukarnaslı konsol frizleri şeklindedir (Resim: 11). Bun­ ların üstünde muntazam küresel kısım gelir. Birinci katta, ana eksenlere denk gelmek üzere dört pencerecik açılmış­ tır.

Kubbeyi destekleyen ayaklardan girişe göre sağdakine, tıpkı Erzurum Ulucamiinde görüldüğü gibi basit, mu­ karnaslı bir mihrabiye oyulmuştur.

Tonoz ve kemerlerin üzengi hatla­ rı boyunca devam eden konsol korniş­ ler, yükselerek doğu ve batı duvarların­

daki pencereleri çerçeveler (Resim: 12).

MİNARE KULE

İç Kale'nin güney-batı köşesinde, kaidesi muntazam kesme taşlarla ve gövdesi tuğladan inşa edilen bir mina­ re bulunmaktadır (Resim: 13). Bu mi­ nareye Tepsi Minare, Kesik Kule, Saat Kulesi, Minare Kule denmektedir. Gi­ riş kapısı tuğla dekorasyona sahip o-lan minarenin, hem Kale Mescidi mina­ resi, hem de kale için gözcü

ku-E R Z U R U M ' D A İKİ CAMİ ₁₅₁

lesi olarak kullanıldığı düşüncesinde­ yiz. Kaide ve sonra silindirik gövde beyaz ve kırmızı taş sıralan ile yükse­ lir; daha sonra gövde tuğla yapı olarak devam eder. Asimda, şerefe kısmından itibaren ne tarz bir üst yapısı olduğunu bilemiyoruz. Şerefe altına rastlayan bir seviyeden yukarısı, saat kulesi haline getirildiği zamana ait çirkin bir kons-trüksiyona sahiptir.

Minarenin gövdesi kitabe bordü-rüne kadar, yatay tuğla sıralariyle kap­ lanmıştır. Her sıradaki düşey tuğla ara­ lan, alt ve üst sıralardaki tuğlaları or-talıyacak şekilde istiflenmiştir.

Kitabe bordüründe, beyaz zemin üze­ rine kırmızı tuğla ile kufî yazı yerleşti­ rilmiştir. Bu yazı saat konurken mü­ him bir kısmı tahrip edilmiş ve o kı­ sımlar yok olmuştur. Kitabede, «İkbal

(Devlet ve saadet), dinin ışığı, İslâmm kutbu, devletin yardımcısı, milletin za­ hirî, arkası (meliklerin) ve emirlerin^

güneşi EB-ÎL KASIM oğlu EB-ÎL MU­ ZAFFER GAZİ İNANÇ BİYGU ALP TUĞRUL BEY'» adı ve bazı ünvanlar verilmektedir. Burada geçen «İnanç, Biygu, Alp, Tuğrul gibi ünvanlar eski Türk ünvanlarıdır ki bu an'aneyi Sel­

çukluların istitalelerinden olan küçük Türk devletlerinde görmekteyiz^>. Bu ünvanlann yanı sıra emir Ebu'l Kasım' m oğlu Ebu'l Muzaffer adı veriliyor. Bugün henüz yeteri kadar aydınlatıl­ mamış olan Saltuklu şeceresinde: E l -Muzaffer Melikşah'm, Saltuk'un oğlu olan Muhammedin oğlu olduğu ve

ba4 — t. H . K o n y a h , a y ı u eser, s. 137 de k i t â -b e ı ü n o k u n u ş u n u ve -b u r a d a n a k l e t t i ğ i ­ m i z ş e k i l d e t e r c ü m e s i n i v e r i y o r . A n c a k , a y m e s e r s. 136 d a n e ş r e t t i ğ i r e s i m d e n d a h i g-örülebileceğ-i gribi, s a a t i n k i t a b e ­ de i m h a ettigri k ı s ı m e p e y b i r m e s a f e t u t u y o r . B u d u r u m d a , e k s i k l e r s a d e c e

(

basından sonra, 1189-1197 tarihleri ara­ sında hüküm sürdüğü söylenir. Sonra yerine oğlu 1197 de Saltuklu ailesinin son hükümdan Alâeddin Ebu'l Man-sur'un geçtiği ifade ediliri Bu bilgiye göre minarede adı geçen emirin

1189-1197 yılları arasında hüküm süren Ebu'l Muzaffer Melikşah olduğu ve ya­ pının da o tarihlerde inşa edildiği an­ laşılıyor.

Kitabe bordürünün muhdes kısma kadarki yüzeyde tuğla işçiliğinin en gü­ zel örneklerinden biri verilmiştir: Ya­ tay istifli tuğlalarla teşkil edilen iki zikzak şeridi, baklavalar sırası meyda­ na getirecek tarzda kesişir. Böylelikle hasıl olan baklava ve üçgen şekilli yü­ zeylerde, tuğlalar yatay ve düşey yer­ leştirilmek ve derz aralıkları çukur tu­ tulmak suretiyle plâstik etkili bir deko­ ratif düzen sağlanmıştır.

Bu dekorasyondan da anlaşıldığı üzere eser itina ile yapılmış olup, şeh­ rin görünüşünde rol oynayan bir anıt -kule durumunda idi.

SONUÇ :

Minare - Kule'nin yapıldığı zamanı tahmin etmek için elimizde kitabesi bulunmaktadır. Bu belgeye göre ese­ rin, Ebu'l Muzaffer Melikşah'm hüküm sürdüğü 1189-1197 yılları arasında ya­ pıldığını kabul edebiliriz. Sırlı tezyina­ ta yer vermeyen, başlıca süs unsuru şe­ refe altında toplanan, sade ve heybetli ifadesi ve arkaik karakterli kûfi yazısı ile minare, üslûp bakımından da bu er­ ken tarihlere uygun düşmektedir.

Aym zamanda mescit için ezan okunacak yer ödevi gördüğü de göz önünde bulundurulursa, minare ve mescidin beraber yapıldığı akla gelebi­ lir. Mescidin masif ve sade görünüşü bir bakıma bu tahmini destekler mahi­ yettedir. Fakat bunun yanı sıra

bilhas-7 — C . C a h e n , P r e - O t t o m a n T u r k e y , L o n ­ don 1966, s. 107; m ü e l l i f bu bilgi İçin m e h a z z i k r e t m i y o r .

152 RÜÇHAN A R I K

sa iç tertip ve kuruluşunda, kubbe ete-ğindeki mukamash kornişlerde görü­ len olgunluk, bu hususta tereddüde yol açmaktadır. İç görünüşü itibariyle kub­ benin sahip olduğu kompozisyonun Anadolu yapılan arasında bir benzeri­

ni göstermek zordur. Bu yüksek kub­ benin dıştan künbet görünümlü bir tanbur ve konik külâhla kapatılması, aynı bölgede daha önceden beri

görü-legelen hiristiyanı yapıların etkisini akla getiriyor (Resim: 14). Böyle hem benzeri olmayan özellikleri, hem de çeşitli komşu kültür etkilerini birarada bulunduran yapılar; Anadolu Türk mi­ marisi durulup belli bir senteze ulaşın­ caya kadar, yani takriben XV. yüzyıl sonlarına kadar herhangi bir zamanda yapılmış olabilirler. Bu arada bilhassa söz konusu örtü sisteminin, XIV. yüz­ yıla ait Erzurum künbedleriyle benzer­ liği Kale Mescidinin, X I I . yüzyıl sonu­ na doğru da yapılmış olsa İlhanlı İsti­ lâsı esnasında onanhp bugünkü karak­ terini kazandığını düşündürüyor.

ULU CAMI

Erzurum'da ele alacağımız ikinci eser, Anadolu'nun en büyük camilerin­ den biri olan Ulu Canudir. Bu yapı yüzyıllar boyunca birçok onarımlar geçirmiş, son üç sene içinde de yine onarım gayesiyle çalışılırken, binanın mimarî özelliğini üzerinde toplayan orta sahn çökmüş, böylece yapı büyük ölçüde ortadan kalkmıştır.

Ekseri muntazam kesme, blok taş ve kısmen tuğla ile inşa edilen cami, mih­ rap doğrultusvında, genişçe ve yüksekçe orta sahn ile daha dar olan 6 yan sahn dan ibaret enlilemesine dikdörtgen bir plâna sahiptir (Şekil: 2). 28 müstakil ayakla desteklenen binanm orta sahn­ ında ,mihrap Önünde bir kubbe bulun­ duğu anlaşılıyor*. Bundan sonraki

böl8 — C . C a h e n , a y n a « s e r , s. 39T de C u r z o n -d a n a l -d ı ğ ı realm-de, U l u C a m i i n ö r t ü s i s t e m i v e b i l h a s s a k ü b i k t a n b u r l u m i h ­ r a p k u b b e s i a ç ı k g a belli o l u y o r . ( B i z i m 15. R e s m i m i z l e k a r ç d a ş t m m z ) .

me aydınlık fenerli, yüksek geçme to­ nozlu bir örtü ile kapatılmıştır. Üçün­ cü bölme ise kilit taşı noktası açık mu­ kamash haç tonoz ile örtülü bulun­ maktadır. Hemen girişin önünde yer alan bölmeler ise beşik tonozlarla örlü lüdür. Böylece mihrap akşındaki orta sahn, örtü sisteminin değişik olarak verilmesi, geniş ve yüksek tutulması ile değerlendirilmiş; ayrıca bu kısmı dış kuruluşta da belirtilmiştir (Resim. 15). Mihrabm sağında kalan üç salınla, solunda kalan iki sahn kuzey-güney yö­ nünde uzanan tek bir beşik tonozla örtülüdür. Bu tonozlar ayak araların­ da sivri kemerlerle desteklenmiştir. Doğu duvarına bitişik yedinci sahn mihraba göre enlilemesine beşik tonoz­ larla örtülmüştür.

Bina, derinlemesine uzanan tonoz larla ve bilhassa orta sahnı ile, boyuna doğrultunun önem kazandığı bir iç me kâna sahiptir. Bu bakımdan ,orta sahn bölmelerinin teşekkül tarzı da göz ö nünde bulundurulursa, X I I . yüzyıla ait Kayseri Ulu Camiine çok benze­ mektedir (Şekil: 3). Yalnız Kayscı i Ulu Camiinin orta sahnında üstü açık bir bölme bulunur; Erzurum'dakindc buna denk gelen bölme, mukarnasU haç tonoz ile örtülüdür. Bu tonozun İlhanlı devri onarımlarının eseri oldu­ ğunu tahmin etmekteyiz. Zira tonozu taşıyan kemerlerden birinin üst iki ya­ nında ve tonoz üzengisinden aşağıda, mukamash konsol gibi birer unsur gö­ rünmektedir (Resim: 16). Bunlar şu ihtimalleri akla getiriyor: Bunlar ya dekoratif unsurlar veya böyle unsurla-nn kalmtılarıdır; yahut fonksiyonel bir gayeleri vardı. Bu da ya kiriş v.s. gibi bir şeyi taşımak olabilir; yahut da daha önceki bir örtünün başlangıç un­ surları idiler. Hattâ, köşelerde mukar-nash tromplarla bir kubbeye geçiş ha­ zırlandığı, sonra bundan vazgeçildiği veya o kuruluş çökünce bu artıklar ay­ nen muhafaza edilerek daha yukarıda

ERZURUM'DA İKİ CAMİ ₁₅₃

raukarnaslı haç tonozun yapıldığı dü­ şünülebilir.

DIŞ GÖRÜNÜŞ VE TEZYİNAT Camiin kuzey yüzüne, orta ve yan sahnlara üç kapı açılmıştır (Resim: 17) . Orta sahna rastlayan kapıda pro­ filli kaidelere oturan ve çifte sütunce havasını veren silmeler, yukarıda yine profilli başlıklara dayanırlar (Resim: 18) . Başlıklar stilize yapraklardan meydana getirilmiş çeleng motifleri ile süslüdür. Bir başlıktan diğer başlığa uzanan yatay silme ile kapmm dikdört­ gen çerçevesi tamamlanmış olur. Bu çerçeve içine oturtulan kapı kemeri yuvarlaktır. Kemerin iki yanında kita­ be yeri olarak boş bırakıldığını zannet­ tiğimiz profilli çerçeveler göze çarpar. Segment kemerli kapı boşluğuna iki basamaklı merdivenle çıkılır.

Orta sahna açılan kapının sağ ya­ nma, minarenin soluna düşen kapı kompozisyonu ise şöyledir (Resim:

19): Yuvarlak bir kemer içine mukar-naslı bir kavsara yerleştirilmiştir. Ka­ pı lentosu segment kemerlidir. Bu ka­ pıyla orta kapı arasındaki yüzeyin or­ tasına yine yuvarlak kemerli bir niş oyulmuştur.

Mihrap akşındaki kapının soluna düşen kapı nişi, üç kademede profilli yuvarlak kemerlerle çerçevelenmiştir ve erken hiristiyan yapılarının deko­ rasyonunu hatırlatır (Resim: 20). Üç basamaklı merdivenle kapı boşluğuna, oradan segment kemerli kapı açıklığı­ na geçilir. Bina bu üç kapılı kuzey yü­ zünde, intizamsız olarak yerleştirilmiş dikdörtgen şekilli pencerelere sahiptir. Bu cephenin doğu ve batı duvariyle bir­ leştiği köşeler, kapı yüksekliğine ka­ dar düz, sonra gittikçe daralan kade­ meli bir profilâsyonla uca kadar süsle­ nerek pahlanmıştır (Resim: 21).

Binanın doğu yüzünde de iki kapı bulunmaktadır (Resim: 21); Birinci kapı, ortası alçak ve düz, kenarları ka­

demeli olarak profilli dikdörtgen bir bordürle çevrelenmiştir (Resim: 22). Bunun içinde yuvarlak kemerli bir ka­ pı nişi yer alır. Kapı boşluğuna, yanla­ ra, sade iki mihrabiye oyulmuştur. Ha­ fifçe basık yuvarlak kemerli kapı boş­ luğunun üstündeki yüzeye dörder sıra­ lı iki sütun halinde neshi ile yazılı bir kitabe oturtulmuştur. Kitabede bina­ nın «1277 H. - 1860 M. tarihinde İbra­ him Ethem Paşa tarafından tamir etti­ rildiği» yazılıdır^

Diğer kapı sade yuvarlak kemerli bir boşluğa açılmıştır.

Camiin doğu yüzüne de dikdörtgen şekilli altı pencere gayri muntazam olarak yerleştirilmiştir.

Binanın doğu ve güney duvarının birleştiği yerde gömme, iri, silindirik bir sütun bulunmaktadır. Güney duva­ rında cami sekiz pencereye sahip olup, mihraba rastlayan yerde geniş bir kon-trafor ile desteklenir.

Yukarıda işaret ettiğimiz doğu ka­ pısındaki kitabeden de anlaşıldığı üze­ re binanın dışı XVIII. ve XIX. yüzyıl­ larda onarılmış ve orijinal karakterini kaybetmiştir.

Batı duvarının kuzey duvariyle ke­ siştiği köşede minare yer alır. Şerefe­ den yukarısı yıkılmış olan ve tuğladan inşa edilen minarenin şerefe altını sta-îâktitler süsler. Minareye caminin için­ den çıkılır. Bu, batı duvarında da beş pencere yer alır .

İÇ GÖRÜNÜŞ VE TEZYİNAT Mihrap akşındaki kapıdan orta sahna girilir. Kapının yeraldığı duva­ ra bitişik ayaklar, önlerindeki ayaklara ve birbirlerine sivri kemerlerle bağlı­

dırlar. Bu kısımların örtüsü beşik to­ nozdur.

Bundan sonraki, dört büyük ke­ merin meydana getirdiği kare plânlı

154 RÜÇHAN A R I K

bölme, mukarnaslı haç tonozla örtülü­ dür (Resim: 23). Bunun eşini Erzurum

1310 tarihli Yakutiye Medresesinde, Akşehir - Afyon yolunda 1249 tarihli tshaklı Hamn köşk mescidinde ve

Ani'-de, cephesinde Selçuk portal şemasını havi bir kilisede görmekteyiz (Resim: 24). Bu mukamash örtü sistemi Erzu

rum'daki yapılarda sevilen bir unsur olarak karşımıza çıkar. Tonozun kilit taşı noktası açıktır ve buradan giren ışık, sistemin plâstik ifadesini kuvvet­ lendirir.

Daha sonra, beşik tonoz ortasına yerleştirilen yine ortası açık ayna to­ nozlu bir örtü sistemi dikkati çeker (Resim: 25).

Mihrabın bulunduğu kare plânlı kısımda, dört büyük sivri kemere otu­ ran büyük kubbe yer alır. Bugün bin-dirmeli olarak ağaçtan kurulmuş olan ve üzerinde 1275 H.-1862 M. kuruluş tarihi bulunan bu kubbenin aslî duru­ munu bilmiyoruz (Resim: 26). Belki de önceleri kârgir bir kubbe var idi. Kıb­ le duvarındaki kemer sağır olup, dört geniş kademeli bir profilâsyona sahip­ tir. Üçer kademeli olan üç kemerin doğu ve batıdaki ikisinin karnında üç­ lü silindirik sütun demeti diyebileceği­ miz bir profilâsyon daha vardır (Re­ sim: 27). Bu tip profilâsyonu 1223 ta­ rihli Niğde Alâeddin Camiinin maksure kubbesini taşıyan kemerlerinde de görmekteyiz (Resim: 28). Burada, ku­ zeydeki kemerin kamında ise bu de­ metin prizmatik silmelerle teşkil edi­ len bir varyasyonu görülür.

Kıble duvarında yer alan mihrap için caminin orjinalliği su götürmez tek parçasıdır diyebiliriz. Fistolu bir şeritle çerçevelenen mihrap içinde, ge­ niş yüzeyli üç bordür içiçe ve kademe kademe derinleşerek yer alır. En dış­ taki, fistonlu şeritten sonraki bordür, iç bükey ve işlemesizdir. ikinci bor-dürle, eğik bir 5Tİzey halinde derinle­ şen üçüncü bordür, geometrik bir ör­

gü kompozisyonu ile işlenmiştir (Re­ sim: 29). Bu geometrik geçmelerin varyasyonlarına Anadolu'da birçok er­ ken tarihli yapılarda, Örneğin 1196 ta­ rihli Sitte Melik Türbesinin X I I . yüzyıl sonuna tarihlenen Mama Matun Tür­ besinin ve yine X I I . yüzyıla ait Boyalı

Künbedin portallerinde görebiliriz. Erken devirde esasen tezyinat bol ol­ madığı gibi, kübik karakterli diyebi­ leceğimiz mimarî, az sayıdaki tezyini unsuru geometrikleşmeğe zorlar'". Bu­ rada, bu sistemin çerçevelediği yüzeye sivriye yakın bir kemer yerleştirilmiş­ tir. Bu kemer epey tahrip olmuş, zar başlıklı olarak düşünülen sütuncela-e oturur. Mihrap nişi yuvarlak olmayıp, köşelidir. Bilhassa niş ve kavsaradaki bu kuruluş Niğde Alâeddin Camiinin mihrap kuruluşuna çok benzemekte­ dir.

Esas mihraba göre sağda, güney duvarında bir mihrap daha vardır (Re­ sim: 30). Duvar yüzü, biraz yontulaıak dikdörtgen çerçeveli bir yüzey meyda­ na getirilmiş ve içine çok sade mukar-nas kavsaralı bir niş oyulmuştur. Bu basit mihrabın simetriği olarak diğer yanda, son onarım sırasında böyle bir mihrap daha çıkmıştır.

Yine kıble duvarında dört mısrahk bir kitabeye rastlanır. Katabede «Ata­ bek Camii 1049 H. - 1639 M. tarihinde

Nasuh Paşazade Hüseyin Paşa tarafın­ dan tamir ettirilmiştir'^» yazılıdır.

Doğudaki son sahnda, yine kıble duvarında profillerle çevrelenen geniş­ çe sathî bir niş oyulmuştur.

Caminin beşik tonozlarını destek­ leyen ayaklar, doğudaki sahnda T şek­ linde, diğerleri, bazıları profilli, bazıla-n dikdörtgebazıla-n masif ayaklar şeklibazıla-nde yapılmışlardır.

10 — o. A r ı k , Anadolu' Selçuklulannda Er­

ken Devir Mlmarf Tezyinala ( b a s ı l m a -m ı g d o ç e n t l i k tezi, A n k a r a 1966) s. 204 11 — t. H. K o n y a ü , aynı eser a. 268

E R Z U R U M ' D A İKİ CAMİ ₁₅₅

Kuzey duvarının doğu köşesinde sivri kemerli, silmeli bir niş daha bu­ lunur. Niş kemerinin üstüne ve yanla­ rına geometrik desenli taşlar oturtul­ muştur (Resim: 31). Ayrıca bu taşla­ rın yanlarında biri geometrik şekilli, diğeri oniki dilimli stilize çiçek şeklin­ de görülen iki rozet vardır. Bu parça­ ların nereye ait olduğu belli değildir. Bunlar belki de bir zamanlar mevcut bulunan portale aitti.

Bu nişin yanında dikdörtgen şekil­ li ufak bir kapıdan birkaç basamakla çıkılan, duvar içine gizlenmiş, «itikâf» yeri olduğunu tahmin ettiğimiz haç to­ nozlu bir hücreye çıkılır. Bu hücrenin yanında küçük bir hücre daha bulunur. Bu kısmın da doğu duvarı onarılırken ilâve edilen bir kısmı olduğunu düşü­ nebiliriz.

Kemer aralarında yer yer çeşitli rozetler göze çarpar (Resim: 32, 33). Kemerlerden birinde Kur'andan âyet­ ler yazılı bir kitabe oturtulmuştur'^

Orta sahna göre sağda ve solda ol­ mak üzere ayaklardan ikisine aynı Ka­ le Mescidinde gördüğümüz basit mu-karnas kavsaralı birer mihrap nişi oyulmuştur" (Resim: 34, 35).

Mukarnaslı haç tonoz örtü sistemi­ ni destekleyen, kemerlerin kilit taşı noktalarında da kabartma haç motifle­ rinin kalıntıları göze çarpmaktadır.

SONUÇ :

Erzurum Ulu Camii günümüze ka­ dar, hatta günümüzde de devam eden onarımlarla tarihi hüviyetini yitirmiş bir yapı haline gelmiştir. Eserin kesin tarihini bilmiyoruz. X I I . yüzyıla ait Kayseri Ulu Camii ile benzerliğine ba­ karak (Şekil: 3), günümüze kalmış ori­ jinal dekoratif elemanların sade

karak-12 — Î . H . K o n y a l ı , a y n ı e s e r , s. 265 13 — B u n l a r s o n o n a n m s ı r a s ı n d a y u v a r l a k

k e m e r l i b a s i t b i r e r n i ş h a l i n e g e t i r i l ­ m i ş t i r .

terini de göz önünde bulundurarak üs­ lûp yönünden erken bir tarihe, meselâ XII. yüzyıl ikinci yarısına ait olduğunu tahmin edebiliriz.

Öte yandan, Tarihçe-i Erzurum' da bahsedilen, daha sonra ingiliz sey­ yahı Lynch'in de gördüğü ve sözünü ettiği. Ulu camide bulunan bir inşa ki­ tabesinde «Bu Cuma mescidini 575 se­ nesinde alîm ve abîd Ebu'l-feth Melik Muhammed yaptı» ibaresi geçtiğine ve kitabenin Cihan Savaşı sırasında kay­ bolmuş olabileceğine İ. H. Konyalı işa­

ret eder".

Ayrıca, A. Ş. Beygu «Ulu Caminin yapıldığı yıl. Şeyh Abbas Türbesinin yapıldığını; Erzurum'lu şair Ketenci-zade Rüştü'nün iki mısra ile türbenin yapılış tarihini belirtirken. Ulu Cami­ nin de 575 yılında yapıldığına işaret et­ tiğini söylüyor".

Kitabe bugün mevcut bulunma­ dığına göre, bu nakillerin camiyi tarih-lendirmede kuvvetli bir kaynak sayıl­ maları zorlaşıyor; fakat yine de, bina­ nın X I I . yüzyıl sonuna doğru yapıldığı fikrini kuvvetlendirirler.

Tarihçe-i Erzurum'da ve Lynch'de geçen kitabesindeki Ebu'l Feth Melik Muhammed, Saltuklu şeceresine göre îzz-üd-din Saltuk'un oğludur. 1174-1189 tarihlerinde yaşadığı tahmin edilir. Bu­ nu Claude Cahen de doğrular ve Mu-hammed'in Erzurum Ulu Camiini yap­ tırdığını torunu Alâ-üd-in Ebu'l Man-sur'un da güzelleştirdiğini yazar".

Ayrıca Anadolu'da Türk - îslâm is­ kânı başladığında, bir şehirde ilk ihti­ yaç duyulacak müesseselerden biri de muhakkak ki bir ana cami, Ulu Cami­ dir. Nitekim hepsi de zamanla birçok tadilâta uğramış olmakla beraber, Sel­ çuklu çağı Anadolu'sunun başlıca şe­ hirlerindeki Ulu Camilerin ilk

kuruluş-14 — t. H . K o n y a l ı , a y n i eser, s. 268 15 — A . Ş . B e y g u , a y n ı eser, s. 101 16 — C . C a h e n , a y n ı eser, s. 107

156 RÜÇHAN A R I K

lan (büyük bir çoğunlukla) X I I . yüzyı­ la aittir. Buna göre Erzurum Ulu Ca­ mide, yukarıda sözünü ettiğimiz tarihî kayıtlar olmasa bile muhakkak ki X I I . yüzyılda kurulmuş olmalıdır. Ancak bütün mesele, bugünkü yapının hangi kısımlarının, bu ilk inşaatın mahsulü olduğudur.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, mih­ rap aslî hüviyetini korumuştur.

Mihrap aksında gelişen orta sahn ve muhtemelen bunun iki yanındaki sahnlar da en az plân tertibi ile, ilk kuruluş devresindeki karakterlerini korumuş olmalıdırlar.

157 English Summary

TWO MOSQUES IN ERZURUM

Rüçhan A R I K

Very little is known on the Saltu-kids which is among the first feudal lordships «Beylikler», established in Anatolia, except a few coins', insciption panels', and very few written sources. Here two of the most important mo­ numents of this lordship will be discus-sed\

KALE MESCİDİ

The mescid which leans on one of the circular towers of the inner citadel, is rectangular in plan and 9.70 m.x9.00 m. in its inner dimensions (fig. 1 a, b).

The space in front of the wide, apselike mihrab is covered with a high dome. The two L shaped piers supporting the dome divide the inner space into two : the first part being the domed space in front of the mihrab and the pointed barrel vaulted side spaces flanking it on the sides, and the second part being the cloister vaulted square space in front of the portal and the flanking vaulted sides. On the exterior, the dome is placed on a high cylindrical drum, and is covered with a conical cap whereas the tops of the vaults are covered with earth (pi. 2).

The building is treated very simply on the exterior, the main decorative elements being used on the conical cap of the dome and on the facade. The

1 — t. H . K o n y a l ı , E r z u r u m T a r i h i , İ s t a n ­ b u l 1960, pp. 37-38 2 — A . Ş . B e y g u , E r z u r u m T a r i h i , A n ı t l a r ı , Kital>eleri, İ s t a n b u l 1936 pp. 38-39 3 — I n m y d i s s e r t a t i o n ( R . A r ı k , P r e O t t o -m a n W o r k s of E r z u r u -m , A n k a r a 1963. n o t y e t p u b l i s h e d ) t h e s e b u i l d i n g s w e ­ re d a t e d c o r r e c t l y f o r the f i r s t t i m e

high mihrab niche in the interior, is framed with a high relief simple geometric interlace decoration (pi. 7). The high dome has a three step con­ struction: the first two steps are divi­ ded by stalactite consoles on which the hemispherical dome is placed (pi. 10)

THE MİNARE T TOWER: Theie is a minaret at the south-west of the inner castle, on the west of mescit (pi. 13). The base and the lower parts of the shaft are constructed in red and white coursed stone masonry and the upper part of the shaft in brick. The brick courses form a geometric decora­ ted band under the balcony, and above this runs a band of inscription written in kufic. Above this level the minaret has lost original features because it has been turned into a clock tower in the last century with unbecoming additions to it. Part of the inscription has been destroyed during this opera­ tion, i. H. Konyalı, who has read the inscription most correctly gives the name and titles «Ebu -1 Kasım oğlu Ebi -1 Muzaffer Gazi İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey»". İt can be deduced from the inscription that the tower was constructed during the reign of Abu'l Muzaffer Malik Shah, that is between 1189- 11971 The minaret, with no used glazed tiles, and its solid and simple ef­ fect and the type of the kufic writing can also be stylistically dated to such an early date.

4 — t. H . K o n y a l ı , op. cit. p. 137

5 — C . C a h e n , P r e - O t t o m a n T u r k e y , L o n ­ don 1968 p. 107

158 RÜÇHAN A R I K

One thinks that the minaret was erected to call to prayer to the mescid and used as a watch tower as well. In turn, it can be accepted that the mina­ ret and the mescid were constructed about same date. Although the massive and solid character of the mescid also backs this dating the mature character of the stalactites of the cornices of the lower part of the dome makes one hesitate. It is quite difficult to find a parallel to this monument in Anatolia; the high drum and the conical cap ma­ kes one consider a possible influence of earlier christian examples of the region

(pi. 14). Such monuments with unen-countered individual features which have been influenced by nearby cul­ tures can be found in Anatolia until the XV. ccntui7, that is until the turkish architecture arrived at a synthesis. The similarity between the exterior struc­ ture of the dome and those of the Erzu­ rum tomb towers leads one to the as­ sumption that the mescid which was built about the end of the X I I . centu­ ry has received its present appearance after an Ilkhanid repair.

The Great Mosque

The second monument in concern is the highly repaired and altered Great Mosque of Erzurum. Twenty -eight individual piers divide the inner space into seven aisles, a wider and higher one in the center and three narrover and lower ones on either side of it (fig. 2a, b). In the central aisle, which is on the axis of mihrab, start­ ing from the North, after two barrel vaulted spaces there is a stalactite vault perforated with an oculus (pi. 16,23). There are some projecting stalactite remains on the two sides of one of the arches, just below the spring­ ing point. The first possibility is that they are purely decorative elements or remains of them, or they were function­ al supporting a beam or the remains

of an earlier stalactite superstructure. They may even be the remnants oi a stalactite squinch which was left unfinished or the structure it support­ ed collapsed and the present one was built over the remains of it. The follow­ ing space is covered with a cross vault, perforated with an oculus and a lantern over it, and the vault itself has been placed in the center of a barrel vault (pi. 25). Following it, the space in front of the mihrab is covered with a corbelled timber domedated 1826 A. D. (pi. 26). Although how the dome exactly was is not known, it must have been constructed in masonry. The superstructures of the central aisle are also expressed externally on the roof of the building (pi. 15).'

The exterior of the building which has been altered has lost its original character as is also understood from the repair inscription and the ornamen­ tation of one of the portals on the east facade, (pi. 17, 21).

Inside the mosque the only remain­ ing original decoration is the frame of the mihrab in simple geometric bor­ ders (pi. 27). Some geometrically dec­ orated stones can be found in the north wall and rosettes between the piers (pi. 31. 32, 33).

The first erection date of the Great Mosque is unknown, nor is there an inscription panel concerning the con­ struction of the building. But judging from the similarity with the Great Mosque in Kayseri from the X I I . cen­ tury (fig. 3), as well as the simplicity of the ornamentation of the building itself, «Erzurum Ulu Camii» can be dated stylistically towards the second half of the X I I . th century. Î. H. Kon­ yalı talks about a construction inscrip­ tion which might be lost during the world war. This panel, which is

T W O M O S Q U E S IN E R Z U R U M ₁₅₉

tioned in the «Tarihçe-i Erzurum» and also given by Lynch who had seen it states that «this Friday mescid was constructed by 'Abid âlim Ebu-1 Feth Melik Muhammed' in 575 (1179/80 A. D.)»^ A. Ş, Beygu also states that the türbe of Sheyh Abbas was constructed at the same date with the Great Mosque, and that the poet Ketencizade Rüştü mentions the date with two lines in poetry also giving the date of the mosque as 575*. Although the non -existence of the inscription panel now makes a questionable source, it at least backs the assumption that the mosque was constructed about the end of the XII. century.

The person given in the inscription panel mentioned in «Tarihçe-i Erzu­ rum» and by Lynch, is according the Saltukid pedigree, the son of Izz-ud-din

7 — t. H . K o n y a l ı , op. cit. p. 268 8 — A . Ş . B e y g u , 0|>. c i t . p. 101

Saltuk. This fact is accepted to be true also by C. Cahen saying that Muham­ med had founded the Great Mosque of Erzurum and his grandson Alâ-ud-din Abu'l Mansur embellished it'.

It must be kept in mind that when the moslem turkish settlement started in Anatolia, one of the first institutions needed in a city was the Great Mosque. Although most of them have been alter­ ed or rebuilt, most of the Seljuk Great Mosque in the important cities of Ana­

tolia are first constructed in the X I I . century. The Erzurum Great Mosque must not have been an exception. But which parts of the mosque are original is still a question. The already men­

tioned mihrab as well as the central aisle, and most probably at least the plan arrangement of the two aisles to the sides of it can be accepted as the original parts of the building.

A R I K

ERZURUM KALE MESCİDİ

M:l/50

I

1 / I /

A . A K e s i t i

r ü

2&İ

AT-ULU CAİ..-İ PLA«I

EKZUCUM

-ARİK \ .1

liV

I • i k i l R e s . 1 - E r z u r u m K a l e M e s c i d i ve m i n a r e n i n s u r d ı ş ı n d a n gföriinüşü.

my

R e s . 3 — K u b b e y i ö r t e n t a m b u r

m»

R e s . 6 a -^ -^ cephe fîörünüî5ü

1

1 i

AR.IK

\

1

.'I

R e s . 10 — K u b b e ( A . T ü k e l ) 0

\

r

R e s . 12 — M e s c i d i n pencerelerinden biri ( E . Y u r d a k u l )

•it

ARIK

•t.

R e s . 15 . E r z u r u m U l u C a m i i ö r t ü s i r t e m i n i n d ı ş t a n g ö r ü n ü ş ü .

R e s . 17 — U l u C a m i i n k u z e y c e p h e s i

r i

f i

mı. - ^«kM^iı

R e s . 23 — M u k a r n a s l i tonoz d e t a y ı - 5.' 1» * i „ <• -A T

S'

R e s . 25 — U l u C a m i i n a y n a l ı h a ç tonozu

4 f

\.' . 1

16'

A R I K

r

T. yâ 985 A f 4r t* R e s . 29 — E r z u r u m U l u C a m i i m i h r a p d e t a y ı

R e s . 31 — K u z e y d e k i n i ş l e r d e n b i r i n d e g e o m e t r i k desenli p a r ç a l a r

fi)

u s *

-2^

1

;t 1

A y n î m i h r a b i y e n i n o n a r ı m d a n s o n r a k i h a l i ( ö . B a k ı e r )