Zaman Serisi Kalıpları

Bir zaman serisi ekonomik, sosyal veya psikolojik gibi çeşitli nedenlerin olay üzerindeki etki, yön ve şiddetindeki farklılıklara bağlı olarak trend, mevsimsel, konjonktürel ve düzensiz hareketlerin bileşiminden oluşan bir yapıya sahiptir. Zaman serisine ait gözlemlerin içerdiği kalıpların yapısı ve seride yer alan olağan dışı gözlemler, grafikler sayesinde kolaylıkla tespit edilebilir. Zaman serisini oluşturan gözlemlerin zaman boyunca seyrini gösteren çizgi grafikleri, aynı zamanda serinin özelliğini de ortaya koyar.

Yani serinin zaman boyunca bir trendi, bir rassal yapıyı, bir mevsimsel etkiyi, bir konjonktürel kalıbı içerip içermediğini yansıtır. Dolayısıyla veri setinin zaman boyunca gösterdiği seyir, serinin nasıl bir matematiksel kalıba sahip olduğu hakkında önemli bilgiler verir. Bu grafikler serilerin sahip olduğu Kalıpların istatistiksel ve ekonometrik modelleme sürecinde ele alınmasına da yardımcı olmaktadır. Grafiğin dikey ekseninde zaman serisi değişkenine ve yatay ekseninde ise zaman değişkenine yer verilir.

Grafiklerdeki her bir çukur veya tepe noktalar bir zaman dönemini göstermektedir.

Grafikteki bu çukur ve tepe noktaların büyüklükleri ve frekansları serinin zaman boyunca oluşturduğu kalıbı ortaya koyar.

9   Richard Harris‐Robert Solis, Applied Time Series Modelling and Forecasting, Durham University, 2003,  p. 17. 

Grafik 1: Trend Kalıp Grafik 2: Mevsimsel Kalıp

Grafik 3: Rassal Kalıp Grafik 4: Konjonktürel Kalıp

1.1.1.1.  Trend (Genel Eğilim)  

Ele alınan zaman serisi değişkeni, artan azalan veya değişmeyen yapıda trend özelliği gösterebilir. Zaman serisinde trend, uzun dönemli eğilimi gösterir. Çünkü ekonomik faaliyetlerin gelişme eğilimlerine bakıldığında bu faaliyetlerde sürekli artış ya da azalış görülmez. Bazen artış süreci bir azalışla kesilebilir. Trend ekonominin bütününde veya bir kesiminde yıllar itibariyle ortaya çıkan sürekli hareketi tanımlamaktadır. Bu hareketler ekonomide 20-30 yıllık zaman dönemlerinde ortaya çıkar. Uzun dönemde sermaye birikiminin artması, nüfusun artması, teknolojinin gelişmesi vb faktörler ekonomide trend hareketlerinin oluşmasına neden olmaktadır. ¹⁰

10  Cevat  Gerni‐Selçuk  Emsen‐M.Kemal  Değer,  “Erken  Uyarı  Sistemleri  Yoluyla  Türkiye’deki  Ekonomik  Krizlerin Analizi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, Sayı:2, 2005, ss. 

11‐29. 

Ekonomik faaliyette doğrusal bir trendin varlığı söz konusu olabilir. Yani ekonomik faaliyetler yıllar itibariyle az veya çok sabit bir oranda gelişebilir. Ekonomik faaliyette eğrisel trend de söz konusu olabilir. Ekonomik faaliyette eğri biçimindeki bir trend, ekonomideki gelişme eğilimlerinin tek tek sanayiler ve işletmelerin gelişme eğilimlerinin bileşimi olmasından kaynaklanmaktadır. Bu duruma örnek olarak yeni kurulan sanayiler verilebilir. Yeni kurulan sanayiler ilk aşamada hızlı büyür ve büyüme oranı daha sonra düşmeye başlar.

1.1.1.2. Mevsimsel hareketler 

Birçok zaman serisi belirli dönemlerde mevsimsel faktörlerin etkisi altında bulunabilir. Genelde mevsimsel etkiler aylık dönemler itibariyle ortaya çıkar. Yıllık verilerde daha çok günlük, haftalık, aylık veya üç aylık verilerin bütüncül toplamını yansıttığından ya da bu verilerin bir ortalamasını gösterdiğinden mevsimsellik etkisi açık bir şekilde görülmez.¹¹

Mevsimsel dalgalanmalar bir yılda gelişimini tamamlar ve başladığı noktaya geri döner. Mevsimsel dalgalanmalar, hem periyodik hem de döngüsel özelliktedirler.

Mevsimsel dalgalanmaların nedenleri genel olarak mevsimsel ve sosyal olaylardır.

Mevsimsel hareketler çeşitli etkenlerle ilişkilidir. İklimler, insan alışkanlıkları, resmi veya dini bayramlar, özel günler, bazı dönemlerde uygulanan indirimli satışlar gibi birçok faktörler mevsimsel yapının ortaya çıkışında etkili olmaktadır. Örneğin yaş sebze ve meyvede görülen donma olayları mevsimsel bir olaydır. Aynı şekilde sosyal bir örnek verilecek olursa, dini bayramlarda satışların artması, yaz aylarında kırtasiye satışlarının artması mevsimsel dalgalanmaların oluşum nedenlerine örnek teşkil etmektedir.

1.1.1.3. Düzensiz hareketler

Rassal ya da tesadüfî yapılar, yatay veya çizgi kalıplar olarak da bilinmektedir. Bir ekonominin farklı sektörlerinde ve belli ölçüde de tümünde, ekonomik faaliyetler; don, sel, grevler, savaşlar, depremler veya politik istikrarsızlıklar gibi önceden tahmini olanaksız dışsal etkenler nedeniyle meydana gelen dalgalanmalardır. Ekonomik faaliyetlerde       

11   Hossein  Arsham‐Stephen  P.  Shao,  “Seasonal  and  Cyclic  Forecasting  For  The  Small  Firm”,  American  Journal of Small Business, Vol. IX, No. 4, 1985, p. 49. 

dalgalanmaya neden olan bir başka tesadüfî etken de, teknolojik değişim gibi tamamen tesadüfî olan şoklardır. İşte bu etkenlerin neden olduğu ekonomik faaliyette meydana gelen dalgalanmalara düzensiz veya tesadüfî dalgalanmalar adı verilmektedir.

1.1.1.4. Konjonktürel hareketler

Konjonktürel hareketler daha çok ekonominin veya sektörlerin refah ya da durgunluk dönemlerini içeren değişmelerdir. Refah dönemlerinde yatırımlar, üretimler, gelirler ve satışlar gibi ekonomik göstergeler bir süre için artış gösterir¹² ve durgunluk dönemlerinde ise düşmeler görülmektedir. Durgunlaşmanın ardından tekrar ekonomide bir canlanma olur. Genelde konjonktürel hareketler periyodik olmayan fakat 5 ile 8 yıllık dalgalanmalar ile tekrarlanır.¹³

Ekonomik faaliyetlerin trend etrafındaki değişmeleri, toplam ekonomik faaliyetlerdeki sürekli değişmelerle ayrı bir anlam kazanmaktadır. Toplam ekonomik faaliyetlerdeki uzun süreli bir genişleme döneminin ardından daralma dönemi yaşanabilmektedir. Böyle bir dalgalanma ekonominin sadece belli bir sanayinde veya sektöründe değil, ekonominin tümünde etkisini gösterir.

Mevsimsel ve konjonktürel dalgalanmalar arasında kısmen benzerlik vardır. Ancak farklılıklar da mevcuttur. Mevsimsel hareketlerde, dönemler nispeten düzenli ve periyodik bir salınım gösterirken, konjonktürel hareketlerde dönemler düzensiz ve periyodik olmayan bir yapıdadır. Konjonktürel hareketlerin ortalama uzunlukları mevsimsel dalgalanmalardan daha uzundur ve konjonktürün hacmi mevsimselliğe göre daha fazla değişkenliğe sahiptir.