BÖLÜM 4. TÜRK‹YE’DE YOKSULLUK
4.1. Yoksullu¤a Farkl› Yaklafl›mlar
Yoksulluk düzeyinin belirlenmesinde mutlak yoksulluk (absolute poverty), göreli yoksulluk (relative poverty) ve öznel yoksulluk (subjective poverty) flek-linde say›labilecek üç ayr› yaklafl›m kullan›l›r. Mutlak ve göreli yoksulluk yaklafl›m-lar› aras›ndaki temel fark, yoksulluk çizgisinin belirlenmesi aflamas›nda ortaya ç›k-maktad›r. Mutlak yoksullukta, bireylerin yaflamlar›n› sürdürebilmek için gerek duy-du¤u minimum ihtiyaçlar üzerinden bu çizgi belirlenirken, göreli yoksullukta top-lumun ortalama gelir düzeyi (ortanca veya aritmetik ortalama) temel al›narak onun belli bir oran› yoksulluk çizgisini belirler.
4.1.1. Mutlak Yoksulluk
Mutlak yoksulluk, hanehalk› veya bireyin yaflam›n› sürdürebilecek asgari refah düzeyini yakalayamamas› durumudur. Mutlak yoksul oran›, bu asgari refah düzeyi-ni yakalayamayanlar›n say›s›n›n toplam nüfusa oran›d›r. Bu nedenle mutlak yoksul-lu¤un ortaya ç›kar›lmas›, bireylerin yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için gerekli olan minimum tüketim ihtiyaçlar›n›n belirlenmesini gerektirir. Bu de¤er üzerinden yok-sulluk çizgisi hesaplan›r.
Mutlak yoksullukta yoksulluk çizgisi iki farkl› yöntemle hesaplan›r. Bunlardan birincisi sadece minimum g›da harcamas› maliyetini esas al›r. Bunun için bir kiflinin yaflam›n› sürdürebilmesi için gerekli olan minimum kalori ihtiyac› hesaplan›r. Daha sonra bu kalori ihtiyac›n› karfl›layacak g›da harcamas› maliyeti ç›kar›l›r. ‹kinci yön-tem, bireyin sadece minimum g›da harcamas›n› de¤il onun yan›nda di¤er temel ih-tiyaçlar›n› (giyinme, bar›nma, ›s›nma gibi) da dikkate al›r. Dolay›s›yla birinci yönte-me göre daha yüksek bir yoksulluk çizgisi tan›mlar.
96
Yoksulluk çizgisinin yukar›da aç›kland›¤› flekliyle kalori ihtiyac› üzerinden he-saplanmas› tahmin edilece¤i gibi birçok güçlü¤ü de beraberinde getirir. Bireyin ka-lori ihtiyac›, yafl›na, cinsiyetine ve yapt›¤› ifle göre farkl›l›k gösterir. Bu nedenle mi-nimum kalori ihtiyac›n› belirlemek özünde belirsizlik tafl›yan bir süreçtir.
Bir bireyin günlük kalori ihtiyac›ndan yola ç›karak, veri bir hanehalk›
büyüklü-¤ü ile en düflük seviyede tüketilecek mallar›n miktarlar› belirlenir. Mutlak
yoksullu-¤un belirlenmesinde mal ve hizmetlerin asgari miktarlar›n›n yan›nda bu mal ve hiz-metlerin fiyatlar› önemlidir. Her hanehalk› büyüklü¤ü için, bu miktar ve fiyatlar üze-rinden minimum maliyetler (yoksulluk çizgileri) hesaplan›r. Hanehalk›n›n gelir dü-zeyi, hesaplanan bu yoksulluk çizgisi ile karfl›laflt›r›larak hanehalk›n›n yoksul s›n›f-lamas›na girip girmedi¤ine karar verilir.
Mutlak yoksulluk çizgisinin belirlenmesinde fiyatlar›n önemli olmas›, ayn› ülke içinde kent ve k›r için farkl›, bölgeler için farkl› yoksulluk çizgilerinin belirlenmesi-ni gerekli k›lm›flt›r. Yoksulluk çizgileri bir kere oluflturuldu¤unda, daha sonras›nda reel anlamda sabit tutularak yoksulluk oranlar› belirlenir. ABD’de geçerli yoksulluk çizgisi, Orshansky’nin 1961’de oluflturdu¤u yoksulluk çizgisinin yaflam standartla-r›ndaki art›fla göre güncellefltirilmifl halidir (Deaton, 1997: 143).
Mutlak yoksullu¤u temel ihtiyaçlar›n maliyetleri üzerinden hesaplama yaklafl›-m›n› ilk ortaya atan 19. yy sonunda Rowntree olmufltur (Dünya Bankas›, 2000: 17).
Rowntree, ‹ngiliz flehri York için minimum temel ihtiyaçlar üzerinden hesaplad›¤›
yoksulluk çizgileri ile hanehalklar›n›n gelirlerini karfl›laflt›rarak yapt›¤› yoksulluk tahmininde nüfusun %10’unun yoksul oldu¤unu hesaplam›flt›r. Bu tarihten günü-müze ülkelerin mutlak yoksulluk çizgilerini belirlemek için yap›lm›fl çok say›da araflt›rma mevcuttur. Günümüzde Dünya Bankas›, uluslararas› karfl›laflt›rmalar ya-parken, yoksulluk çizgisi olarak bir kiflinin bir günde bir dolar kazanmas›n› esas al-maktad›r (Dünya Bankas›, 2000: 17).
4.1.2. Göreli Yoksulluk
Göreli yoksulluk, toplumun ortalama refah düzeyinin belli bir oran›n›n alt›nda olma durumunu tan›mlar. Yoksulluk çizgisinin belirlenmesinde referans noktas›, bi-rey veya hanehalklar›n›n ortalama refah düzeyidir Refah ölçüsü olarak tüketim dü-zeyi veya gelir düdü-zeyi seçilebilir. Fakat yoksullukla ilgili geliflmifl ülkelerdeki ço¤u araflt›rmada yoksullu¤un belirlenmesinde tüketim yerine toplam gelir al›n›r.
Toplam geliri belli bir miktar›n (yoksulluk çizgisi) alt›nda olan birey veya hane-halk› yoksul olarak tan›mlan›r. Göreli yoksulluk kavram›nda, yoksulluk çizgisini be-lirleme aflamas›nda yap›lan, ortalama gelir düzeyinin (ortanca veya aritmetik ortala-ma) belli bir yüzdesini, standart %50’sini, almakt›r. Yoksulluk araflt›rmalar›nda, ge-nellikle aritmetik ortalama yerine ortanca (gelirler en küçükten en büyü¤e s›raya di-zildi¤inde tam ortadaki gelirin de¤eri) tercih edilir.
OECD’nin farkl› ülkelerin yoksulluk karfl›laflt›rmas›nda, yoksulluk çizgisi olarak ülkelerin ortanca bireysel eflde¤er gelirlerinin %50’si al›nm›flt›r (OECD, 1998: 28).
Ortanca eflde¤er gelirin %40 ve %60’› için de yoksulluk çizgileri hesaplanm›fl, an-cak esas olarak %50’sinden hesaplanan yoksulluk çizgileri üzerinde durulmufltur.
Rodrigues (1999) de, Portekiz araflt›rmas›nda, ortanca bireysel eflde¤er gelirin %50,
%60 ve %70'i gibi farkl› yoksulluk çizgilerini kullanm›flt›r.
Bizim de burada Türkiye için yoksullu¤un belirlenmesinde kulland›¤›m›z yak-lafl›m göreli yoksulluktur. 1987 ve 1994 y›llar›nda Türkiye’de ortanca eflde¤er kulla-n›labilir gelirin (bkz. Bölüm 2) %50’sinin alt›nda gelire sahip bireyler yoksul olarak tan›mlanm›flt›r.
4.1.3. Öznel Yoksulluk
Yoksulluk düzeyinin belirlenmesinde yukar›da anlat›lanlardan oldukça farkl› bir yaklafl›m, öznel yoksulluk yaklafl›m›d›r. Bu yaklafl›mda temel düflünce, madem ki yoksulluk toplumun kabul edece¤i minimum bir yaflam standard› düzeyiyle ilgilidir öyleyse yoksulluk çizgisini belirlemenin bir yolu, büyük ölçekli anketler yaparak toplumun bu konudaki görüflünü belirlemektir (Goodman, Johnson ve Webb, 1997:
230).
Öznel yoksullu¤u belirleyebilmek amac›yla yap›lan anketlerde farkl› yöntemler kullan›l›r. Deneklere, yoksul olmamak, iyi bir gelire sahip olmak gibi baz› özel he-deflere ulaflabilmek için yeterli oldu¤unu düflündükleri gelir miktar› sorulur. Bu yöntem Leyden yaklafl›m› olarak bilinir (Atkinson, 1998: 23). Örne¤in ABD’de Gal-lup araflt›rma flirketi, "Bu toplumda dört kiflilik bir ailenin geçinebilmesi için mini-mum ne kadar haftal›k gelir kazanmas› gerekir?" fleklinde bir soruyu araflt›rmaya ka-t›lanlara yöneltir.
Öznel yoksullukta, anket sonuçlar›ndan refah düzeyleri ile gelirler aras›nda ba¤lant› kurularak, kritik bir refah düzeyi seçilip ona karfl›l›k gelen gelir düzeyi
yok-98
sulluk çizgisi olarak kabul edilir. Minimum gerekli gelir kamuoyu yoklamas›yla bir kez belirlendi¤inde, bu cevaplar zamanla reel olarak artan yoksulluk çizgileri üre-tilmesinde kullan›l›r (Atkinson, 1998: 23).