Yerli Ağzında Büyük Ünlü Uyumunun Bozulması

Kovancılar yerli ağzında şimdiki zaman eki sadece -ėr olarak tek şekilde kullanıldığından dolayı kalın ünlülü kelimelerde uyum bozulur: atėr “atıyor” (10/18), alėrler “alıyorlar” (12/15), baḫėr “bakıyor” (13/8), sıḫėrım “sıkıyorum” (15/2).

1.1.3.1.3.2. Geniş Zaman Ekinde

Geniş zaman teklik 1. şahıs eki –(e)rım, teklik 2. şahıs eki –(e)rsın, teklik 3. şahıs eki –(e)r, çokluk 1. şahıs –(e)rız ve –(e)rıḫ, çokluk 2. şahıs eki -(e)rsız ünsüzle biten ve ince ünlülerden oluşan kelimelere eklendiği zaman uyumu bozarlar: gezerıḫ (12/14), atersın (18/108), ater (27/21), saterım (31/5), çekerız (37/15).

Geniş zaman teklik 1. şahıs eki -(u)rım/-(ı)rım, teklik 2. şahıs eki –(ı)rsın/– (u)rsın, teklik 3. şahıs eki -(ı)r /-(u)r, çokluk 1. şahıs eki -(ı)rız/-(u)rız/(ı)rıḫ/(u)rıḫ, çokluk 2. şahıs eki -(ı)rsız ince ünlülü kelimelere eklendiği zaman uyumu bozar: bilırsız (16/131), görırsın (21/22), sürdürır (27/128), gelırım (34/9).

Geniş zaman 3. teklik şahıs ekleri -(e)rler/-(ı)rler/-(u)rler eklendiği kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozarken -(ı)rler eki ünsüz ile biten ince ünlülü kelimelere

eklendiğinde de uyumu bozar: tuterler (18/73), gelırler (22/122), görırler (metindışı derleme).

1.1.3.1.3.3. Görülen Geçmiş Zaman Ekinde

teklik ve çokluk 3. şahısta sürekli düz ince (-di/-ti) olarak, diğer şekillerde ise sürekli düz kalın (-dı/-tı) olarak kullanılır; bu durumda teklik 1. ve çokluk 3. şahısla çekimlenen kalın kelimelerde, diğer şahıslarla çekimlenen ince kelimelerde uyum bozulur: gördın “gördün” (18/81), yapti “yaptı” (21/155), gittıḫ “gittik” (21/159), döndım “döndüm” (22/6), gördız “gördünüz” (25/7), koydiler “koydular” (27/70).

1.1.3.1.3.4. Duyulan Geçmiş Zaman Ekinde

Kovancılar yerli ağzında duyulan geçmiş zaman eki sadece -miş olarak tek şekilde kullanıldığından dolayı kalın ünlülü kelimelerde uyum bozulur: yapmişsız “yapmışsınız” (11/25), kaçmişıḫ “kaçmışız” (11/26), yatmiş “yatmış” (12/22), atmişler “atmışlar” (16/20), atmişım “atmışım” (18/86), çalışmişsın “çalışmışsın” (19/20).

1.1.3.1.3.5. Gelecek Zaman Ekinde

Kovancılar yerli ağzında gelecek zaman eki sadece kalın şekilli kullanıldığından dolayı ince ünlülü kelimelerde uyum bozulur: görecaḫsın “göreceksin” (12/12), gidecaḫsız “gideceksiniz” (12/12), yiyecaḫler “yiyecekler” (16/3), gidecaḫ “gidecek” (22/131), vėrecam “vereceğim” (34/18).

Gelecek zaman ekinin ilk ünlüsü kalın ünlülü kelimelerde de bazen e olarak kullanılmaktadır, bu durumda hem ince hem de kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: doyecam (13/20), kaldırecaḫsın (15/29), koyecaz (19/85), olecaḫ (34/27).

Geniş zaman 3. çokluk şahıs eki -Acaḫler eki hem kalın hem de ince ünlülü kelimelerde uyumu bozar: yiyecaḫler (16/3), koyecaḫler (29/15).

1.1.3.1.3.6. Şart Kipi Ekinde

Çokluk 1. şahıs çekiminde sadece kalın şekilli olarak kullanılıp ince ünlülü kelimelerde uyumu bozar. Çokluk 1. şahıs dışındaki çekimlerde (Kacar köyü hariç) ise sadece ince şekilli olarak kullanılıp kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: şükür ėtsaḫ (22/84), yağse (28/11), vursem (29/34), yapsen (31/45), vurursez (metin dışı derleme).

1.1.3.1.3.7. İstek Kipi Ekinde

1. teklik şahıs çekiminde ya sadece -am şeklinde kullanılıp ince ünlülü kelimelerde uyumu bozar, ya da sadece -em şeklinde kullanılıp kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: tutem (28/21), gidam (metin dışı derleme).

Teklik 2. şahıs, teklik 3. şahıs, çokluk 2. şahıs ve çokluk 3. şahıs çekimlerinde sadece ince şekli kullanılıp kalın ünlülü kelimelerde büyük ünlü uyumunu bozar: bate (16/103), bulameyesın (16/104), yapesız (metin dışı derleme), vureler (17/47).

Çokluk 1. şahıs çekiminde sadece -aḫ olarak tek şekilli kullanıldığından dolayı ince ünlülü kelimelerde büyük ünlü uyumunu bozar: diyaḫ (21/99), nasıl ėdaḫ (29/54).

1.1.3.1.3.8. Emir Kipi Ekinde

1. teklik şahıs çekiminde -eyım, 1. çokluk şahıs çekiminde -elım, 3. çokluk şahıs çekiminde -sınler olarak kullanılıp hem ince ünlülü kelimelerde hem de kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: gitmeyelım (10/11), koyelım (19/85), vėreyım (22/166), bilınçlendırsınler (27/83), yapeyım (33/4), dėmesınler (36/47).

3. teklik şahıs çekiminde -sın, 2. çokluk şahıs çekiminde -ın olarak tek şekilli kullanılıp ince ünlülü kelimelerde uyumu bozar: gitsın (10/22), kesın (21/121).

1.1.3.1.3.9. İlgi Hâli Ekinde

İlgi hâl eki yerli ağzında ünlü ile biten isimlere +ın ünsüzle biten isimlere +nın biçiminde gelir, bu durumda ince ünlülü isimlerde uyum bozulur: günın (14/1), testinın (16/133).

1.1.3.1.3.10. Yükleme Hâli Ekinde

Yerli ağzında yükleme hȃl ekinin sadece +i şekli kullanılır, bu sebepten dolayı kalın ünlülü isimlerde uyum bozulur: buni (22/66), kızımi (29/12).

1.1.3.1.3.11. Yönelme Hâli Ekinde

Yerli ağzında yönelme hȃl ekinin sadece +e şekli kullanılır, bu sebepten dolayı kalın ünlülü isimlerde uyum bozulur: sandıke (17/97).

1.1.3.1.3.12. Bulunma Hâli Ekinde

Yerli ağzında bulunma hȃl ekinin sadece +de/+te şekli kullanılmaktadır, bu sebepten dolayı kalın ünlülü isimlere eklendiğinde uyum bozulur: dağınde (28/3), yolde (29/2).

1.1.3.1.3.13. Çıkma Hâli Ekinde

Yerli ağzında çıkma hâl ekinin uyuma uyan kullanımları kimi zaman mevcuttur; fakat genel olarak ya sadece +dan/tan, ya da sadece +den/+ten şekli kullanılmaktadır. Sadece +dan/tan ekinin kullanıldığı durumlarda ince ünlülü isimlerde uyum bozulurken sadece +den/+ten ekinin kullanıldığı durumlarda ise kalın ünlülü isimlerde uyum bozulur: dışarden (12/36), arḫasınden (13/6), gitmedan (15/13), evdan (15/15).

1.1.3.1.3.14. Vasıta Hâli Ekinde

Vasıta hâl eki yerli ağzında +le olarak tek şekillidir, kalın ünlülü isimlere eklendiğinde uyumu bozar: kızle (17/36), kalınınle (18/37).

1.1.3.1.3.15. Eşitlik Hâli Ekinde

Yerli ağzında eşitlik hâl eki +ce/+çe şeklinde kullanılır, bu yüzden kalın ünlülü kelimelere eklendiği zaman uyumu bozar: yavaaaşçe (16/74), rahatçe (19/64).

1.1.3.1.3.16. İyelik Eklerinde

İyelik 1. teklik şahıs +(ı)m ile 2. teklik şahıs +(ı)n ekleri ünsüz ile biten ince ünlülü isimlere eklendiğinde uyumu bozar: gelinım (21/73, istegın (21/161).

İyelik 3. teklik şahıs +i ve +si ekleri kalın ünlülü isimlere eklendiği zaman uyumu bozar: kafasi (18/30), saçi (21/100), nuri (22/82).

İyelik 1. çokluk şahıs +(ı)mız, 2. çokluk şahıs +(ı)nız, 3. çokluk şahıs +leri ekleri kalın ünlü isimlere eklendiğinde uyumu bozarken 2. çokluk şahıs eki +(ı)z ise ünsüz ile biten ince ünlülü isimlere eklendiğinde uyumu bozar: annemız (16/47), misafirımız (19/57), elızi (32/25).

İyelik 3. teklik ve 3. çokluk şahıs eklerinin üzerine hâl eki geldiği zaman iyelik ekindeki i sesi ı’ye döner. Bu durumda hâl eki eklenmeden önce sadece kalın ünlülü isimlerde uyum bozulurken hâl eki eklendikten sonra ince ünlülü isimlerde de bozulur:

çiçeklerınden (10/9), tüylerının (16/30), birınden (17/55), yėrlerıne (18/57), mucizelerıne (22/63), hakkıni (26/13).

1.1.3.1.3.17. Çokluk Ekinde

Çokluk eki yerli ağzında sadece +ler olarak tek şekilli kullanılır, bu durumda kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: ağaçler (10/24), arkadaşler (11/34).

1.1.3.1.3.18. Soru Ekinde

Soru eki yerli ağzında mi olarak tek şekilli kullanılır, bundan dolayı kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar: var mi? (13/28), tanıdız mi? (17/95), durur mi? (31/4).

1.1.3.1.3.19. Aitlik Ekinde

Aitlik eki +ki yazı dilindeki gibi yerli ağzında da uyumu bozar: onunki (11/35), sonraki (19/97).

1.1.3.1.3.20. Kelime Sonundaki Dar Ünlülerin i Sesine Dönmesiyle

Kovancılar yerli ağzında ek sonundaki ı/u/ü sesleri i sesine dönüşmektedir. Bu olay o kadar kuvvetlidir ki dar ünlüyle biten kelimelerde de ikinci heceden itibaren kelime sonunda i sesine dönüşmektedir: kapi “kapı” (16/19), yaşli “yaşlı” (17/45), dayi “dayı” (17/51), bori “boru” (21/33).

1.1.3.1.3.21. Kelime Sonundaki a Sesinin e Sesine Dönmesiyle

Kovancılar yerli ağzında kelime sonunda bulunan a seslerinin e seslerine dönüşmesi karakteristik bir özelliktir. Birçok kelimede karşımıza çıkar: kafe “kafa” (9/45), numare (15/26), ḫoce “hoca” (20/26), karınce “karınca” (22/9), fukare “fukara” (29/63), yare “yara” (34/26).

1.1.3.1.3.22. Bildirme Eklerinde

Bildirmek ekleri 1. teklik şahıs +ım, 1. çokluk şahıs, +ız, 2. teklik şahıs +sın, 2. çokluk şahıs +sız, 3. teklik şahıs +dır/+tır, 3. çokluk şahıs +dırler/+tırler olarak tek şekilli kullanılır. Tüm bu ekler ince ünlülü kelimelere eklendiğinde, 3. çokluk şahıs bildirme eki ise hem ince hem de kalın ünlülü kelimelere eklendiğinde uyumu bozar:

dört kişiyız (11/33), kimsın (12/33), mardinliyım (22/152), kimsız (29/67), göçmenleridırler (33/3).

1.1.3.1.3.23. Yapım Eklerinde

İsimden isim yapı eki +er/+şer, +ci/+çi, +li; fiilden isim yapım eki -gi/-ki, -i; fiilden fiil yapım eki -me eklendiği kalın ünlülü kelimelerde uyumu bozar.

İsimden isim yapım eki +cıḫ, +lıḫ/+luḫ; fiilden isim yapım eki -aḫ, -ıci/-uci; fiilden fiil yapım eki -Dır/-Dur eklendiği ince ünlülü kelimelerde uyumu bozar.

Fiilden isim yapım eki -(ı)ḫ/-(u)ḫ, -(ı)m/-(u)m; fiilden fiil yapım eki -(ı)l/-(u)l, - (ı)n, -(ı)r/-(u)r, –(ı)ş/-(u)ş, -(ı)t ünsüzle biten ince ünlülü kelimelere eklendiğinde uyumu bozarken isimden isim yapım eki +(ı)nci ünsüzle biten veya kalın ünlüden oluşan kelimelere eklendiği zaman uyumu bozar.

Not: Kacar köyü konuşurlarında kalınlık-incelik uyumu diğer yerli ağız konuşurlarına göre biraz daha sağlamdır. Kacar köyünün yerli ağzından farklı olup uyuma giren eklerini ele aldığımız tüm başlıklarda gösterdiğimizden dolayı bu başlık altında tekrar göstermedik

1.1.3.2. Ünlü Benzeşmeleri

Türkçede güçlü bir dil benzeşmesi vardır, bu yüzden yabancı dillerden alınma kelimeler Türkçenin dil benzeşmesi kuralına uydurularak uyum aykırılığı ortadan kaldırılır.

1.1.3.2.1. İlerleyici Ünlü Benzeşmesi

bahçaları (1/58), vaḳıt (1/64), yekün (1/110), ḳabullanmadı (1/143), tıraktora (2/26), kirecimi (4/51), bağçalara (6/10), zatá “zaten” (7/8), sahıbı (7/38), vallaha (7/83), zulumdu (7/175), mezer (21/102), valım (21/143).

1.1.3.2.2. Gerileyici Ünlü Benzeşmesi

tene “tane” (1/39), ḫelepte “halepte” (21/97), tehir “tahir” (21/97), kevede “kahvede” (21/113), tene “tane” (22/25), “teziye “taziye” (22/60), erezi “arazi” (22/120), rehmetli “rahmetli” (22/124), hezreti “hazreti” (35/14), teze “taze” (35/28).

1.1.3.2.3. İlerleyici-Gerileyici Ünlü Benzeşmesi

Orta hecedeki ünlünün, iki yanındaki ünlüleri kendisine benzetmesi veya onların etkisinde kalarak onlara benzemesi olayıdır: bereber “beraber” (35/31).

1.1.3.3. Uyum Değişmesi

Bir kelimenin ince ünlülerinin tamamen kalınlaşması veya kalın ünlülerinin tamamen incelmesidir. Kovancılar göçmen ağzında pek sık rastlanılan bir olay değildir: misir “mısır” (6/34), misiy “mısır” (6/33), misiy “mısır” (6/39), misiylē “mısırlar” (8/36), eyni “aynı” (18/41), teḫte “tahta” (18/70), terefe “tarafa” (19/87), kere “kara” (21/72), ḫeber “haber” (21/118), rehet “rahat” (22/99), keder “kadar” (27/23), heci “hacı” (31/13), ḫestelıḫ (33/17), hala “hele” (36/26), hesen “hasan” (23/7).

1.1.3.4. Küçük Ünlü Uyumu