Edatlar

Edatlar, tek başlarına anlamları olmayan, cümlede kelime veya kelime birlikleri arasındaki ilişkiyi sağlamaya yarayan gramer görevli kelimelerdir134. Edatlar ünlem edatları, bağlama edatları ve son çekim edatları olmak üzere üçe ayrılırlar.

133

Ahat Üstüner, 2000, agm., s.194.

1.2.17.1. Ünlem Edatları

Sevinç, keder, nefret, heyecan, hayıflanma vs. ruh durumlarını ve tabiat seslerini, seslenmeleri; tasdik, red, sorma, gösterme gibi beyan şekillerini ifade eden edatlardır. Ünlem edatları,ünlemler, seslenme edatları, sorma edatları, gösterme edatları ve cevap edatları olmak üzere beşe ayrılır135.

1.2.17.1.1. Ünlemler

Korku, sevinç, acıma, şaşkınlık gibi her türlü duygu ve heyecanı coşkulu ve kısa bir biçimde anlatmaya, seslenmeye, çağırmaya yarayan kelimelerdir136.

ah: ah benim ḳomşu oğlum gelmiş (3/8), ah sana kızım (12/34). hey: hey yavrım hey (5/8).

heyvaḫ hėy: o ağaçlarımın kuruduğunu da görırsen heyvaḫ hėy! (21/22) da: bana söyle da (7/51), uçurımde durmiş da (13/19).

ha: kirijiydim yani ha (7/108), yanė ėledi ha (36/57), serbesttır yani ha (36/60). hadi/hadė: kaḫ hadi, (15/31), hadi ordan (18/90), hadė eve gidaḫ (32/59). han: han bi de dėdi ki muḫtarım bizım paramız yoḫ (21/28).

eyvah: ey’vah! (7/123), dėr, eyvaḫ “diyor, eyvah” (25/43). be: iyidi be (7/191).

ohe: dėr, ohe! (16/134).

oy: oy tatarlar tatarlar (21/92), oy mardinden mardinden (21/116). ha: o da var ha (31/46), ‘ta ileri düşti ha (18/109).

vay: vay aleykümi selam (31/48) ya: ya dėsedın (21/166).

yav: yav biz bu hıristiyanlar arasında yaşamaḳtansa (1/30), vallahi yav (11/6).

1.2.17.1.2. Seslenme Edatları

Seslenme ve hitap vasıtası olarak kullanılan edatlardır137.

a/ā/aaa: çoḳ ḳuvvetlidir Ñ a (2/17), ot yolar a (4/50), unutmuşum Ñ a (6/3), çekmėrler Ñ ā (7/92), vėrimi arttırır ÑÑÑÑ a (27/7).

ē/eee: ē bu sefere (1/112), eee şimdi masası da yėtişti (2/4).

135 _{Tuncer Gülensoy, 1988, age., s. 114-115.} 136

Zeynep Korkmaz, 1992, age., s. 157. 137 _{Ercan Alkaya, 2014, age., s. 396.}

ė/ėėė: ė burası taaa elli sene lazım ki (2/7), ėėė ḳafama gelmiyėre (6/57), ė bunler de geldiler (18/87).

ha: hiç kimse yoḳ ha (7/197), şimdi deyil ha (27/86). ta: iyi kötü hayvancılıḳta uğraştıḳ ta (7/69), sus ta (16/129).

ulan/lan: ulan bunu ḳarez diye yapmış mı (5/19), lan çaḳırdėyė vallah (7/67), ulan bu nasıl bi şėdır (11/14).

1.2.17.1.3. Cevap Edatları

Olumlu veya olumsuz cevap belirten edatlardır.

evet: evet daha soracaḳsanız sorun (2/24), evet belki senın balın hakiki (27/40). he: he bureye geldik (6/6), he göçmendi hepsi (6/125), he ceyhandalar (22/144). peki: dėdim peki (7/116), peki dėr “peki diyor” (29/69).

tabi: tabi bu on kilo yimiş mi (7/174), tabi sinırlendım (15/6). tamam: dėdiler tamam (7/77), tamam kızım (25/31).

yoḳ/yoḫ: yoḳ burdan ‘perteğe ḳadar ‘dağıttılar (4/21), yoḫ kesmem (29/41).

1.2.17.1.4. Gösterme Edatları

Herhangi bir şeyi göstermek için kullanılan edatlardır.

ta/taaa: taaa elli sene lazım ki (2/7), ta evvelsi giderdik (2/9), taaa sabanla yaptığımız ambar (2/35), ta baḳ on iki senedir (3/20), ‘ta ileri düşti ha (18/109), ‘ta üstlere kadar yumurta atėr (27/36).

teee: teee tarlalara (6/130).

tėėė: tėėė geven Tikeni (2/9), tėėė ḳanadada (2/12). tėėėy: tėėėy ḳapaçmazdan (1/105).

1.2.17.2. Bağlama Edatları

Bağlama edatları, dil gruplarını, kelime gruplarını, kelimeleri ve cümleleri şekil ve anlam bakımından birbirine bağlarlar138. Bağlama edatları, karşılaştırma edatları, sıralama edatları, denkleştirme edatları, cümle başı edatları ve sona gelen edatlar olmak üzere beşe ayırabiliriz.

1.2.17.2.1. Karşılaştırma Edatları

Karşılaştırılan iki veya daha fazla unsuru, birbirine bağlayan edatlardır139.

hem ... hem: hem çocuḳları büyüttük hem iş yapardıḳ (8/39), hem devlete bela olur hem benım cigerım sızlar (22/39).

ne... ne: ne ‘altmışı ne sekseni (4/10), ne in var ne cin var (16/102). ya… ya: ya gidıp isteyecaḫsın ya da seni öldırecem (10/2).

yan… yan: yan bizım canımızi alesın yan de yıldız yapesın (25/53), yan korḫiden bayılır yan de ėrkek olır (37/3).

1.2.17.2.2. Sıralama Edatları

Arka arkaya gelen kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağlayan edatlardır140.

-la/-lan/-le/-len: bulġarlan rumanya (1/21), yahudiyle bir müslüman (7/54), babala rahmetli dedem (7/13), leylaylen mejnun (25/1).

ve: yumuşaḫ bi eti var ve o büyük balıḫlar da biraz yağli olur (18/65), cennet ve cehennemın (22/72).

veya: üç yıl veya dört yıl (27/12), kerḫaneleri veya şėleri (32/53).

1.2.17.2.3. Cümle Başı Edatları

Daima cümle başında bulunan ve anlam olarak cümleleri birbirine bağlayan edatlardır. Bu edatların bazıları başında bulunduğu cümleyi bir sonraki cümleye, bazıları da bir önceki cümleye bağlar.

ama: ama ‘benden sonra yėtişenleri oḳula gönderdim (2/10), ama cimridiler de (35/32).

anca : anca varsa göçmenlerden ḳalma (2/5), anca o oḳuyabildi (7/44).

çünki/çünkü: çünkü torunumun kendi evleri var (2/40), çünki yirmi bir günden sonra bir nesil gidiyor (27/70), çünkü başka olmaz (32/50).

eğer: eğer yağışlıysa (2/31), eyer helalınde olseydi “eğer helelinde olsaydı” (19/27).

fakat: fakat onun gibi bi avukat yoḫ yani ha (14/2).

139

Tuncer Gülensoy, 1988, age., s. 116. 140 _{Tuncer Gülensoy, 1988, age., s. 116.}

illa/ille: ille onu çağıracaḳlar (2/16), ille kesmeden gelmezdin (3/11), illa bizi sal (34/38).

gerçi: gerçi şimdi de burelere şėler gelėrler (31/12).

madem: madem ana vatan çağırėyė (1/31), “madem sen bėleydın” (12/67). yalnız: yalnız biraz köse buğdayımız vardı (1/83), yalnız zöhreyi katma (21/89). yanė/yani: yani köylerden kesmik, zibil getidim (1/2), yanė ȯ zaman manileri vardı(8/10), yani ben hangi daireye gitmişım (21/157), yanė ben orda ziyarete gittım tabi (21/172).

zaten zaten malzemesi var (7/75), zaten ömrü yirmi gündır ha (27/42). yoḫsa: yoḫsa sen daha sabırsızsın (12/51), yoḫsa kalsın? (21/162).

hatta: hatta ona şapka götırdım (21/140), hatta buni zaman zaman arici arkadaşler de dile getırdi (27/79).

1.2.17.2.4. Sona Gelen Edatlar

Sona gelen edatlar, dil birliklerinin, kelimelerin, kelime gruplarının, cümlelerin sonuna gelerek onları önceki veya sonraki unsurlara çeşitli anlam ilgileriyle bağlayan edatlardır141.

bile: pilot bile var (2/11), getirmėyė bile (2/37), arpa bile vardır (2/37), köpek bile yėmez (18/70).

da/de/ta/te: kiremit te (2/52), soyismi de ḳacer (4/38), şekerli suyu da dökėrler üstüne (6/96), arabacılıḳ ta yaptım (7/65), kere balıḫ te ayni (18/50), bu da amcasidır (21/75),

değil/deyil/degil: şimdiki murad gibi değil (1/18), evelki gibi değil (3/29), ġariban bile deyil (19/4), o doğri degil (27/40).

ki: geldik ki bi yeşillik yoḳtu (6/8), söyle ki ben sordum muḫtardan (27/39).

1.2.17.3. Son Çekim Edatları

İsimlerden sonra gelerek isimlerin zarf hallerini yaparlar.

1.2.17.3.1. Yalın ve İlgi Hâlinden Sonra Kullanılanlar

diye/dėye: aslımız sözünde duran bir nesil dėye (1/3), düşecem diye (24/6).

gibi: cüneyt gibi ḳaçaraḳ atlardım (7/109), a bu dağ gibi bi yer var (7/120), fal taşi gibi olėr “fal taşı gibi oluyor” (19/75).

içın/için: türkiyeye göçmenlik için (1/16), yaḳmaḳ için (2/9), altun olsa benım için ne yazar ki (22/12).

1.2.17.3.2. Yönelme Hâlinden Sonra Kullanılanlar

doğri/doğru: belaya doğru (7/117), paluye doğri gelmiş (31/3).

göre: büyüklerden aldığıma göre (1/2), yani hesaba göre iki yüz (32/35). ḳadar/kadar: ‘perteğe ḳadar (4/21), on seneye kadar (11/20).

1.2.17.3.3. Çıkma Hâlinden Sonra Kullanılanlar

beri: ondan beri (7/177), “yav ben doğuştan beri silaḫ sıḫėrım yav ben doğuştan beri silah sıkıyorum” (15/2).

dolayi: halbuki baldan dolayi (27/130), o sebepten dolayi oğul olur (27/138). sonra: ḳaldıḳtan sonra (174), söyledikten sonra (1/102), onden sonra adami alėrler “ondan sonra adamı alıyorlar” (24/14).