Hâl Ekleri

İsimleri isimlere, çoğu defa da fiillere bağlayan eklerdir69_{. Türkçede hâl}

eklerinin tasnifi ile ilgili farklı görüşler vardır. Biz bu çalışmamızda Ahmet Buran’ın “Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri” adlı eserindeki tasnifini esas aldık70.

1.2.4.1. Yalın Hâl

İsimlerin hiçbir unsura bağlı olmayan şekilleridir. Yalın hâlde olan isim, karşıladığı nesne ve kendisine tabi olan isim dışında hiçbir münasebet ifade etmez71: hane (1/28), ḳış (1/64), söz (3/19), yazıḳ (3/22), ekin (7/51), ḳısraḳ (7/148), göz (21/40), adam (24/1).

1.2.4.2. İlgi Hâli

İsmi başka bir isime bağlayan hâldir. İlgi hâli bazen eksiz bazen de ekli olur72.

1.2.4.2.1. Ekli İlgi Hâli

Göçmen ağzında ünsüzle biten isimlere +(I)n, ünlü ile biten isimlere ise +nIn biçiminde gelirken yerli ağzında ünlü ile biten isimlerde +ın ünsüzle biten isimlerde +nın biçiminde sadece düz-kalın olarak kullanılır: ḳonyanın (1/3), köyün (1/5), dedenin (1/7), rahminin (2/17), merdivenlerin (2/45), ayağının (5/11), fırının (6/65), tüylerının

69 _{Muharrem Ergin, 1992, age., s. 283.}

70 _{bk. Ahmet Buran, Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, TDK Yay., Ankara 1996, s.14-23.} 71

Ahmet Buran, 1996, age., s.37. 72 _{Muharrem Ergin, 1992, age., s. 284.}

(16/30), ilçesının (21/46), ḫanzörenın (21/116), develerının (25/24), balının (27/36), karinın (37/1). Kacar köyünde yuvarlak kullanımlar da mevcuttur: baḳonun (21/105).

1.2.4.2.2.1. Eksiz Belirtisiz İlgi Hâli Ø

Kullanımı yazı dilindeki gibidir: süt dügesi (6/113), köfür perşembesi (8/7), su aḫıntısi (18/58), dügün hediyesi (29/45).

1.2.4.2.2.2. Eksiz Belirtili İlgi Hâli Ø

Belirtilmiş iyelik ekleri üzerine ilgi hâli eki getirilmediği zaman ortaya çıkar, eksiz olmasına rağmen ilgi hâli fonksiyonu kuvvetle hissedilir73: amcam oğlına (23/17).

1.2.4.3. Yükleme Hâli

İsmin geçişli fiilin etkisi altında bulunduğunu gösteren hâldir74_{. Göçmen ağzında}

kullanımı yazı dilindeki gibidir: ismini (1/14), halḳı (1/15), ağacı (2/3), erazilerini (2/21), motoru (2/41), atı (3/11), hamırı (6/63), şeytanı (7/67), bölüğü (7/107).

Yerli ağzında sadece +i şekli vardır: buni (22/66), aricılıği (27/1), koyunleri (28/1), kızımi (29/12), horozlarıni (31/3).

Kacar köyünde ünlü uyumlarına uyan kullanımlar da mevcuttur: kuruduğunu (21/22), köyü (22/123).

Göçmen ağzında “bura” ve “ora” işaret zamirlerinde yükleme hâl ekinden önce iyelik eki almış örnekler de bulunur: ne yapalım burasını (1/13), ovayı düz görmüşler, burasını (1/66), orasının (1/52).

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde oldukça yaygın olan iyelik eklerinden sonra yükleme hâli ekinin kullanılmaması anadolu ağızlarında da geçerlidir, benzer kullanımlar Kovancılar yerli ağzında da görülür75: sesın çıḫarme (10/12), allahın seversen (10/18), senın nişanlin başkasıne vėrėrler (22/14).

1.2.4.4. Yönelme Hâli

İsmi fiile yönelme ve yaklaşma göreviyle bağlayan hâldir76_{. Göçmen kullanımı}

yazı dilindeki gibidir: yönlerine (1/1), batıya (1/4), balḳanlara (1/5), işine (2/23),

73 _{Ahmet Buran, 1996, age., s.63.} 74 _{Muharrem Ergin, 1992, age., s. 284.} 75

Ahmet Buran, 1996, age., s. 101. 76 _{Zeynep Korkmaz, 2014, age., s.280.}

tavuklara (2/37), oruca (3/24), paluya (4/26), bursaya (6/29), baḳıra (6/41), ḳafama (6/57), tepsiye (6/74), ḳatreḳalaye (7/192).

Yerli ağzında yönelme hâl ekinin sadece e’li kullanımı vardır, a’lı kullanımı yoktur: koltığıne (10/5), pėriye (11/3), cėbıme (11/11), deligıne (15/33), sandıke (17/97). Kacar köyünde a’lı kullanımı da mevcuttur: dünyaya (21/52), paşaya (21/142).

Kovancılar göçmen ağzında yönelme hâli ekinin +y şekli de görülür. Bu kullanım “asıl yönelme hâli ekinin düşmesi ve bağlayıcı ünsüz olan +y’nin yükleme hâli fonksiyonunu üstlenmesiyle oluşmuştur.”77: +y (<+(y)A) orey (1/10), burey (1/32).

Bazı fonetik olaylar sonucu farklı kullanımlar: köstencē “köstenceye” (1/37), Bir yerde de yönelme hâli eki yerine yükleme hâl eki kullanılmıştır: ismini “ismine” (1/14).

Yerli ağzında bazen yönelme hâl eki ile yükleme hâl eki yer değiştirip yönelme hâl eki yükleme hâl eki işleviyle kullanılmakta ve yönelme hâl eki iyelik eklerinden sonra kullanılmamaktadır78: ağzan koy “ağzına koy”, canan baḫ “canına bak” (metin dışı derlemeler).

1.2.4.5. Bulunma Hâli

Bulunma hâli iş, hareket şahıs ve eşyanın yerini bildirir. Ayrıca iş, şekil-tarz, durum, karşılaştırma, kesir, miktar, kısım, vasıf, parça… vs. işlevleri de vardır79. Göçmen ağzında büyük ünlü uyumuna göre +da/+de/+ta/+te ekleri kullanılır: batıda (1/1), arada (1/4), içinde (1/41), memlekette (2/6), çanaḳḳalede (2/11), askerde (3/26), bağında (4/34), Tarafında (6/28), denizlide (6/30).

Yerli ağzında sadece +de/+te şekli kullanılmaktadır: zamanınde (19/1), tarımde (27/7), yėrde (27/91), dağınde (28/3), içınde (28/11), yolde (29/2). Kacar köyünde +da/+ta’lı kullanım da mevcuttur: kanallarda (21/3), başında (21/19), savaşta (22/8).

1.2.4.6. Çıkma Hâli

Genellikle fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığını veya çıktığını ifade eder80. Çıkma hâl eki yazı dilinde olduğu gibi +dAn/ +tAn’dır. Göçmen ağzında büyük ünlü uyumuna göre eklenirken yerli ağzında büyük ünlü uyumuna göre

77 _{Ahmet Buran, 1996, age., s.136.} 78 _{Ahmet Buran, 1997, age., s.60.} 79

Ahmet Buran, 1996, age., s. 177. 80 _{Ahmet Buran, 1996, age., s. 202.}

kullanımlar mevcut olup genellikle uyuma bakılmaksızın sadece +dan/tan ya da sadece +den/+ten şeklindeki kullanımlar da mevcuttur: büyüklerden (1/2), ortadan (1/23), taşlardan (2/46), dağdan (6/9), artezyenden (6/10), susuzluḳtan (6/29), yazıdan (6/69), gizlidan (11/6), bağkurdan (11/34), dışarden (12/36), gizliden (12/45), arḫasınden (13/6), gitmedan (15/13), evdan (15/15).

1.2.4.7. Vasıta Hâli

İsmin belirttiği varlık veya nesnenin fiile “vasıta” olduğunu belirten durumdur81_.

+lA eki göçmen ağzında büyük ünlü uyumuna göre eklenirken Kacar köyü hariç yerli ağzında sadece +le şeklinde eklenir: bulġarla (1/21), arabayla (1/37), yelkenle (1/40), fiyatla (2/21), sabanla (2/35), arabayla (2/39), insanla (5/44), elle (6/32), sėniyle (10/45), bıçaḫle (13/32), gözle (16/31), kızle (17/36), kalınınle (18/37), ḫarıkla (21/11).

+lAn eki de Kovancılar ağzında çok sık kullanılmaktadır. Bu ek “ile” edatının ile+n biçiminde genişlemesi ve kök ses i’nin düşmesiyle kalıplaşarak lAn şeklini almıştır 82. Göçmen ağzında büyük ünlü uyumuna göre +lAn şeklinde kullanılırken yerli ağzında +len şeklinde kullanılır: annemlen (3/33), öğretmenlerlen (4/26), püsküvütünlen (4/36), çayınlan (4/36), tepsiylen (6/60). Kacar köyünde +lan şeklinde de kullanılır: paranlan (22/27), bankasınlan (22/96).

Eski Türkçedeki gibi arkaik bir özellik olarak vasıta hâl eki görevinde kullanılan +n eki de kalıplaşmış olarak bazı kelimelerde görülür: ḳışın (1/58), yazın (1/65), güzün (1/125), baharın (5/1), yazın (21/71).

Çıkma hâli ekinin vasıta eki yerine kullanılmasına Türkiye Türkçesi ağızlarında çok sık rastlanılır83, bu kullanım Kovancılar ağzında da görülür: sağlıḳtan gidin, (6/140), abėmden bereber (15/7), onlardan bereber (18/3), bi tenesiden (18/98).

Bulunma hâli ekinin vasıta eki yerine kullanılması: evlendi onunda (onunla) beraber (7/36).

Bir örnekte de vasıta ekinin düşmesi üzerine +y bağlayıcı ünsüzü bu fonksiyonu üstlenmiştir: eliy burdan çıḳarī veri. (6/43)

81 _{Muharrem Ergin, 1992, age., s. 284.} 82

Ahmet Buran, 1996, age., s. 239. 83 _{Ahmet Buran, 1996, age., s. 258.}

1.2.4.8. Eşitlik Hâli

İsmin eşitlik, gibilik ve benzetme ifade eden durumudur84_{. Göçmen ağzında}

+cA/+çA şeklinde kullanılırken yerli ağzında sadece +ce/+çe şeklinde kullanılır: güzelce (3/12), iyice (6/99), yavaaaşçe (16/74), rahatçe (19/64), iyice (27/34).

Eşitlik ekinin genişlemiş biçimleri olarak Türkiye Türkçesi ağızlarında +cene/+cana/+çana/+çene yapısı görülür. Bu yapı -çA + ġına/gine birleşmesinden /ġ/, /g/ ünsüzünün erimesiyle oluşmuştur, Türkiye Türkçesi ağızlarındaki bu yapının izini bir Kıpçak tesiri olarak açıklamak mümkündür, her ne kadar Kıpçak Türkçesi Oğuz Türkçesi içinde erimişse de Türkiye Türkçesi ağızlarında bu tür izler bırakmıştır85: ėpėycene (16/52), iyicene (16/120),

1.2.4.9. Yön Gösterme Hâli

Daha çok yer ve yön ile ilgili yer ve zaman isimlerine gelerek fiilin gerçekleştiği yönü gösterir86. Türkiye Türkçesinde yön gösterme eki olarak kullanılan +ArI/ +rA ekleri kalıplaşmış ve hâl eki işlevini kaybetmiştir. Kovancılar ağzında da kullanımı aynıdır: ileri gėri (1/15), yuḳarı (1/78), dışarı (2/39), buraya (2/44), orada (6/125), burdan (22/32), burede (27/85).