Yeraltı Ekonomisi

Kayıt dıĢı ekonomi kavramı ile ilk akla gelen, yukarıda sayılan ve saklı ekonomi kapsamında yer alan yarı kayıtlı ekonomi, kayıtsız ekonomi ve kayıt dıĢı istihdamdır. Yani yasaların yasaklamadığı faaliyetlerin, gizlenerek yükümlülüklerden kaçınılması anlamına gelen bu ekonomi türleri kayıt dıĢı ekonominin en önemli unsurlarını oluĢturmaktadır. Ancak kayıt dıĢı ekonomi bunlarla sınırlı değildir. Underground Economy olarak literatürde yer alan ve Türkçe Yeraltı Ekonomisi olarak ifade edilen ekonomi, kayıt dıĢı ekonomiyi oluĢturan unsurlar içerisinde önemli fakat biraz farklı bir kavramdır. Farklı olması onun yasadıĢı faaliyetleri kapsamasından ileri gelmektedir.

Daha açık bir ifadeyle herhangi bir ekonomik iĢlemin kayıt altına alınabilmesi için yapılması gerekenlerin yapılmaması ile yasal olarak yapılması yasaklanmıĢ ve kamu düzeninin oluĢması ile doğrudan veya dolaylı iliĢkili iĢlemlerin veya fiillerin yapılması ve izlenmesi birbirinden farklı olgulardır. Birincisinde fiilin oluĢumunu yasaklayan herhangi bir düzenleme yoktur. Ancak, sonuçları gelir yaratıcı olduğundan vergiden korunmak için gizlenir. Diğerinde ise fiilin kendisi suç özelliğini taĢır. Bu nedenle gizlenmektedir. Bu tür fiillerin iĢlenme nedenleri ile sonuçları da ekonomik olabilmektedir. Yeraltı ekonomisi kapsamında da bu fiiller yer almaktadır.

19 Tablo 2. Kayıt DıĢı Ekonomik Faaliyet Türleri

Faaliyet Türleri Parasal iĢlemler Parasal Olmayan iĢlemler YASAL

OLMAYANLAR

ÇalınmıĢ EĢya Ticareti, UyuĢturucu Üretimi ve Ticareti, FahiĢelik, Kumar,

Kaçakçılık vb.

UyuĢturucu, Çalıntı EĢya ve Kaçakçılık Ürünlerinin Takası,

Bireysel Ġhtiyaç için Hırsızlık, Kendi Kullanımı için UyuĢturucu

üretimi vb. Vergi Kaçırma Vergiden

Sakınma Vergi Kaçırma Vergiden Sakınma YASAL OLANLAR Yasal Mal ve Hizmet Üretimi Çerçevesinde Kendi ÇalıĢmasından Elde Ettiği Ücret,

MaaĢ vb. Gelirleri Göstermeme ÇalıĢanları Az Gösterme, Ödemeleri DüĢük Gösterme vb. Yasal Mal ve Hizmet DeğiĢimleri Kendi ĠĢlerini Kendisi Yapma veya KomĢu ve Benzerlerinden Yardım Alma

Kaynak: Lippert ve Walker, ―The Underground Economy: Global Evidence of its Size and Impact‖ , Vancouver, B.C., The Frazer Institute, 1997; aktaran Harun Bal, ―GeçiĢ Ülkelerinde Yolsuzluk ve KayıtdıĢı Ekonomi:Kırgızistan Bavul Ticareti Örneği‖ , Ġktisat ĠĢletme ve Finans, Haziran 2004, s.72

Tablo 2‘de farklı bir yaklaĢımla yasal olmayan kayıt dıĢı ekonomi, parasal iĢlemler ve parasal olmayan iĢlemler Ģeklinde ikili tasnife tabi tutulmuĢtur. Yine yasal olan iĢlemlerden ortaya çıkan kayıt dıĢı ekonomi de parasal ve parasal olmayan kayıt dıĢı ekonomi tasnifine tabi tutulmuĢ ayrıca her iki tasnifte vergi kaçırma ve vergiden sakınma Ģekillerinde gruplandırılmıĢtır.

20 1.1.2.2.1. YasadıĢı Ekonomik Faaliyetler

Kayıt dıĢı ekonominin farklı bir Ģekli de yasa dıĢı ekonomik faaliyetlerdir. Burada özellikle ekonomik faaliyet olarak belirtilmesinin sebebi, ekonomi ile ilgisi olmayan yasadıĢı faaliyetlerle ekonomik sebeplerle ortaya çıkan veya ekonomik sonuçlar doğuran faaliyetlerin birbiri ile ayrılması gerektiğindendir. Burada daha da derine inerek ekonomi ile ilgisi olup da bazı yükümlülüklerden kurtulmak için yapılmayan faaliyetleri de diğer faaliyetlerden ayırmak gerekir. Zira hırsızlık suçu aslında ekonomi ile ilgili fakat sebep ve sonuçları bakımından kayıt dıĢı ekonomi ile ilgili bir faaliyet değildir.

Kayıt dıĢı ekonomik faaliyetlerin tespit edilmesi halinde ilgililer sadece vergi cezaları ile cezalandırılırken, yasa dıĢı faaliyetleri yapanlar vergi cezalarından ayrı olarak ilgili kanunlardaki hapis ve para cezaları ile cezalandırılırlar. Daha çok kamu düzenini ilgilendiren ve devletin güvenlik güçlerinin uğraĢı alanı içinde olan bu faaliyetleri, silah, uyuĢturucu, kıymetli maden ve tarihi eser kaçakçılığı, kalpazanlık, sahte pasaport, vize ticareti, gayri yasal iĢ takibi, çek-senet tahsilatı, tefecilik, rüĢvet, kadın ticareti ve organ ticareti olarak saymak ve bu sayılanları artırmak mümkündür.18

1993 Ulusal Hesaplar Sistemi yayınlanıncaya kadar yasadıĢı faaliyetler milli gelir hesapları dıĢında tutulmuĢ, bu nedenle yasadıĢı faaliyetlerden elde edilen gelirler hesaplanmamıĢtır. Bu nedenle kayıtlı gelir, piyasada oluĢan yasal kayıtlı gelir ve piyasadıĢında oluĢan yasal kayıtlı gelir (kısmen) toplamı olarak alınmıĢtır. 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi ile birlikte yasadıĢı faaliyetler de üretim sınırına dahil edilmiĢ ve milli gelir hesaplamalarına katılması gerektiği belirtilmiĢtir. 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi‘de yasadıĢı faaliyetlerin üretim sınırları içine alınması önerilmiĢ ve sadece alıcı ile satıcının karĢılıklı rızasını içeren iĢlemlerin kapsanması gerekliliği ortaya konmuĢtur. Bu durumda yasadıĢı üretim, alıcı ile satıcı arasında karĢılıklı rızanın olmadığı, kiĢiler tarafından yasal olarak üretilen malların çalınmasını yani hırsızlık

21 vb. iĢlemleri kapsamamaktadır. YasadıĢı faaliyetler 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi‘nde;19

- SatıĢı, dağıtımı veya sahip olunması kanunen yasaklanmıĢ mal ve hizmetlerin üretimi,

- Yetkili olmayan üreticiler tarafından üretildiği anda yasadıĢı hale gelen bütün üretken

faaliyetler olmak üzere iki grupta sınıflandırılmaktadır.

1.1.2.2.2. Karapara

Kara para, yasadıĢı faaliyetler sonucu elde edilen para, mal veya değerler olarak tanımlanmaktadır. Dünyada ve Türkiye‘de yasadıĢı yollardan büyük miktarlarda gelir elde edilmektedir. Sözkonusu gelirlerin kaynağını çoğunlukla uyuĢturucu, silah kaçakçılığı, patlayıcı madde, kadın ve çocuk ticareti oluĢturmaktadır. Kısaca karapara, yasadıĢı faaliyetlerin bir sonucu olmaktadır.

Kara paraya yasal bir kazanç görünümü kazandırılmasına da kara paranın aklanması denir. Esas itibariyle, kanunların suç saydığı fillerin -öncül suçlar vasıtasıyla- iĢlenmesinden elde edilen para veya para yerine geçen evrak ve senetleri mal veya gelirleri ve bir para biriminden diğerine çevrilmesi de dahil olmak üzere elde edilen her türlü ekonomik menfaat ve değeri kara para alarak tanımlamak mümkündür ve kayıt dıĢı ekonominin var olduğu ülkelerde yaygın olduğu bir gerçektir.20

Bu ülkelerden bazıları özellikle karapara cenneti olarak bilinmektedir. Burada bahsedilmesi gereken bir konu da karapara aklama konusudur. YasadıĢı faaliyetlerin sonucunda ortaya çıkan karapara, aklama sürecinden sonra kayıtlı ekonominin bir parçası haline gelmekte, hatta karapara aklayanlar yasadıĢı kazanılan parayı meĢrulaĢtırmak için bazen vergisini bile ödemektedir. Zira aklama faaliyeti çok genel olarak bu paranın bir Ģekilde meĢru hale büründürülmesi faaliyetidir. Amaçlanan, devletin bu parayı yasal olarak tanımasını sağlamaktır. Yasal

19 _{T.C. BaĢbakanlık DPT, a.g.e., s.19} 20

Mustafa Çolak, ―Kayıt DıĢı Ekonominin Vergisel Görüntüsünün Ġrdelenmesi‖, YaklaĢım, Sayı: 103, Temmuz 2001, s.196

22 olarak tanınan para artık meĢru bir para olduğundan dolayı, sahipleri tarafından gizlemeye gerek kalmaksızın kullanılabilmektedir. Ortaya çıkıĢı yasadıĢı olmakta, aslında yine yasadıĢı yollardan ekonomiye sokulmakta ve sonuçta yasal olarak gözükmesine rağmen yasal olmayan bir para olarak ekonominin içinde yer almaktadır.