Yeni Dünya Düzeni Politikası Tartışmaları

Yeni dünya düzeni fikri Soğuk Savaşın hemen ardından ortaya çıkmıştır. Komünizmin jeopolitik unsurlarla durdurulması neticesinde Başkan Bush’un Wilsoncu terimlerle vurgu yaptığı kavram yeni döneme damgasını vuran bir süreç olmuştur. Başkan George Bush, 19–21 Kasım 1990 Paris Zirvesinde yeni dünya düzeni düşünce ve yaklaşımını açıklamıştır. Yeni bir tehlike ve fırsat döneminde, başlıca amacımız pazar ekonomisine dayalı devletlerin dünya topluluğunu genişletmek ve kuvvetlendirmek olmalıdır açıklamasını yapan Bush, Soğuk Savaş sırasında özgür kurumlara yönelen bir tehdidi sınırlandırmanın amaçlandığını, şimdi ise bu özgür kurumlar altında yaşayan ulusların birlikteliğinin amaçlandığını belirtmiştir. Çünkü temel hedef dünyadaki herkesin fikir ve enerjisini birileri ile işbirliği yapan ve barış içinde yaşayan başarılı demokrasiler dünyasında ifade edebilmesidir.²⁸⁰

Dünya düzeni- yeni dünya düzeni deyim ve kavramları, yazılı tarihin her döneminde yer aldı. Dünya siyaset tarihinde büyük olayların amaç ve hedefleri güç gösterilerini belirten anlamlar taşıdı. Gelişen bilim ve teknoloji, bilgi üretimine, iktisadi ve sosyo kültürel ilerlemeye bağlı olarak farklı kapsamlara, boyutlara ulaştı. Uluslararası ilişkilerde dünya egemenliğini sağlayarak, dünyaya kendi düzenini yeni bir düzeni getirmenin ötesinde, tüm insanlığın iktisadi, sosyal, kültürel ve hatta siyasi hayat ve yapılarını etkileme, yenileme gibi düşünceleri kabul ettirme gayelerini tanımladı.²⁸¹

George Bush döneminde savunulan yeni dünya düzeni işte bu değer ve algılama ile ilgiliydi ve Bush’un temel politikasını oluşturmaktaydı. Bu konseptin ideologları yeni dünya düzenini demokrasinin yayılması ve onunla

279 BOSTANOĞLU, s. 305

280 KISSINGER, Diplomasi… s. 766

281 Yeni Dünya Düzeni Kavramı, Yay. Haz. TÜRKSAM, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Sayı:

62, (Mart 2002) s. 102

ilgili olan değerlerin yayılması ile ilişkilendirmektedir. 1992’de Amerikan dış politikasının değer dayanaklarını şöyle açıklanmaktadır; hiçbir zaman Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcından beri Batı demokrasileri, bizim dünyamızın siyasi temelini oluşturmak için böyle bir olanağa sahip değildiler. Amerikan demokrasisinin uluslararası sistemde yayılması yolu ile dünyada daha sağlam demokrasilerden oluşan devletler konusunda yardım edilebilir. ²⁸²

Başkan Bush’un yeni dünya düzeni kavramındaki sözü, ilk bakışta olumsuz olarak değerlendirilebilir. Yeni dünya düzeni içerisinde dünya Soğuk Savaş’tan, stratejik rekabetten, komünizmin yıpratıcı etkisinden uzak ve en son insanlık tarihinin üstün başarılarından birini temsil etmektedir. Bazı analizciler yeni dünya düzeni kavramını Amerikan Barışı(Pax Americana) şeklinde görür. Diğer analizciler ise bu sonuçtan korkmaktadırlar. Her iki tartışma aslında birtakım sonuçlara varılmasında yardımcı olmaktadır.

Amerikan üstünlüğü gibi bir şey olmayabilir. Eğer düzen varsa ve bu noktada tartışmalıysa, bu kesinlikle ABD’nin üstünlüğü üzerine kurulmaz.²⁸³

Başkan Bush’un yeni dünya düzeni yaklaşımı, dünyada küresel demokrasilerin kurulması ve uluslararası ilişkiler içerisindeki bütün devletlerin, ABD’yi örnek alan siyasi, iktisadi, sosyal sistemlerin geliştirilmesi şeklinde ortaya koymuştur. Ayrıca bu düzen içerisinde küresel ve bölgesel olay ve sorunlara Birleşmiş Milletler’in müdahalesini meşru görürken, güvenliği tehlikeye düşüren tehditlere karşı kollektif müdahale ile uluslararası örgütlerin uygulamalarına destek olmak şeklinde de özetleyebiliriz.²⁸⁴

Yeni dönemle beraber ABD’nin artık tek süper güç olduğu, dünyayı yeniden şekillendirmek ve yeni düzeni kurmak sorumluluğuna sahip olduğudur. Soğuk Savaş sonrası dönemde ABD kendisi uluslararası

282 John SEWELL, “Foreign Aid for a New World Order”, Brad ROBERTS (edt), U.S. Foreign Policy After The Cold War, London: MIT Press 1993, s. 187

283 Robert E. HUNTER, “Starting at Zero: U.S. Foreign Policy fort he 1990s”, Brad

ROBERTS (Edt), U.S. Foreign Policy After The Cold War, London: MIT Press 1993,s. 5

284 Michael KLARE, “Yeni Dünya Düzeni Kavramı”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Sayı: 61, (Şubat 2002), s 117

sistemde tek süper güç olarak bulması ile birlikte, dünyaya demokrasi ve özgürlük taşıyama misyonunu dış politika hedefi olarak benimsemişlerdir.

Amerikalı düşünürler, Soğuk Savaşın kazanılmasının nedeni olarak demokrasi idealinin başarısı ve komünizm idealinin çöküşü olarak göstermişlerdir.²⁸⁵

Yeni dünya düzeni konusunda Rosenau, uluslararası toplumun bugünkü belirsizlik dönemi sona erdikten sonra, ortaya dört sistemden birinin çıkacağını belirtmiştir. Öncelikle “çok merkezli dünya toplumu sistemi”, ikincisi “yenilenmiş devlet sistemi”, üçüncüsü devlet içindeki alt gurupların ortaya çıktığı “çoğulcu sistem” ve son olarak otoritenin uluslararası kuruluşlar ile paylaşıldığı “sürekli bölünmüş sistem.” Joseph Nye ise yeni güç dağılımı konusunda beş ayrı seçenek belirtmektedir: “Birincisi iki kutupluluğa geri dönüş, ikincisi çok kutupluluk, üçüncüsü üç ekonomik blok, dördüncüsü tek kutuplu hegemonya ve son olarak karşılıklı bağımlılık”.²⁸⁶

Bu konuda Henry Kissinger, ABD’nin yarım yüzyıllık başarılı politikalarının sonucu ortak bir düşman yerine ortak görevlerin ortaya çıktığını, entegrasyona eğilimli çok kutuplu bir dünyanın oluştuğunu belirtmektedir.²⁸⁷ Bir başka açıdan yaklaşan Bush’un Ulusal Güvenlik Danışmanı Brent Scowcroft ise, bütün sorunun “ABD’nin yeni düzeni kendi çıkarı ile uyum içinde şekillendirmekte aktif rol almak veya kendi içine dönmek arasında yapacağı tercihtir” vurgusunu yapmaktadır.²⁸⁸

Ayrıca Bush, ABD’nin tarihindeki en büyük fırsatlardan biri ile karşı karşıya olduğunu belirterek, Amerika gücünü çoğulcu bir ilişkiler düzeninden çeşitli koalisyonlardan, ittifaklardan ve BM’den alarak ABD’nin enternasyonalizme devam ettiğini belirtmiştir. Çünkü böyle bir politikanın

285Burcu BOSTANOĞLU, “Amerika’da Tarihi Kim Yazacak?” Panorama, Sayı:2, (Mart 2004), http://www.panoramadergisi.com, s. 8

286 Erol KURUBAŞ, “Soğuk Savaş Sonu Amerikan İmparatorluğu’nun Sonu mu?” Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Sayı: 2 (Güz 1997)

287 Henry KISSINGER, Amerika’nın Dış Politikaya İhtiyacı Var mı? Ankara: METU Press, 2002 s. 19

288 BOSTANOĞLU, Amerika’da Tarihi… s. 8

Amerika’nın ulusal çıkarına son derece uygun olacaktır. Amerika uluslararası sistemi ikinci kez kendi değerleri üzerine kurulu bir düzen etrafında oluşturmaya çalışmaktaydı. Bu yüzden ABD’de Soğuk Savaş sonrasında Wilsoncu yaklaşımı dış politikanın tek dayanak noktası yapma konusunda tartışmalar yaşanmaktaydı.²⁸⁹

Yeni dünya düzeni yaklaşımı devletlerin demokratikleşmesini amaçlamıştır. Birinci olarak bu demokratikleşme her şeyden önce insanın siyasi hak ve özgürlükleri ile başlatılmıştır. Bunlar düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, görüş ve anlatım özgürlüğü, doğrudan ya da seçilmiş temsilciler aracılığı ile yönetime katılma, kamu hizmetlerine girme, seçme ve seçilme gibi haklardır. İkinci olarak yönetimin özgür seçimlerle iş başına getirilmesi ve değiştirilmesidir. Üçüncüsü, iktidarın denetlenmesi, tutum ve davranışlarında, kararlarda temel ilke ve esaslara aykırılığın çeşitli yollarla ve gerekirse denetimidir. Dördüncüsü çoğulculuktur. Yönetimde, temsilde, ayrımın gözetilmemesidir. Son olarak, çok partili sistemin demokratikleşmenin esası olduğu ilkesidir.²⁹⁰

Yeni dünya düzeninin etkileri Soğuk Savaşın sona erişinden ve ondan sonraki gelişmelerde bütün Doğu Bloku ve bağımlı ülkelerde görülmüş, serbest seçimlerle işbaşına gelen yönetimler iktidar olmuşlardır. Yeni dünya düzeninin bu yaklaşımı, 21. yüzyılın en önemli özelliklerinden biri olmuştur.

Soğuk Savaş sonrası dünyada, Amerikan dış politikası yeni karışıklıklar arasında yolunu bulabilmesi için jeopolitik analizlere gereksinim duymuştur. Jeopolitik olarak, Amerika kaynakları ve nüfusu ile büyük kara parçası olan Avrasya’da hâkimiyet için yönelmiştir. Avrasya’nın herhangi tek bir büyük devlet tarafından egemenlik altına alınması, Soğuk Savaş olsun veya olmasın Amerika için stratejik tehlikenin tanımını oluşturur. ²⁹¹

289 KISSINGER, Diplomasi… s. 771–772

290 KLARE, s. 126

291 KISSINGER, Diplomasi… s.773

Sonuç olarak Soğuk Savaş sona erdikten ve düzeni ortadan kalktıktan sonra belirsizlikler ve risklerle dolu zaman kesitinde devletler ve uluslararası güvenlik kuruluşları yeni güvenlik stratejileri ürettiler. Soğuk Savaş döneminin sonlarına doğru Sovyetler Birliği’nin güvenlik stratejileri, ele geçirilen etkinliğin ve gücün mümkün olduğu kadar korunmasına yönelmiş bulunuyordu. Soğuk Savaş dönemi sona erip dünya iki merkezli güç dengesinden çıkınca ve Sovyetler Birliği tehdidi ortadan kalkınca durum birden fazla çoklu güçlerin veya çok güçler dengesinin kurulması sorunu ile karşı karşıya geldi.

Başlangıçta ABD tek süper güç olarak görüldü. Sovyetler Birliği dağılıp çözülünce tek dünya devleti dünya çapında tek güç konumuna sahip oldu.

Yeni dünya düzeni hedefini de bu konuma bağlı olarak uluslararası ilişkilerde bir Amerikan Barışı düşüncesi ile ortaya çıktı. Gerçekte bu durumunu 5 yıl süre ile sonuna kadar kullandı. Dönem içersinde güçler arası dengenin henüz tam olarak oluşmadığı, belirsizliklerin devam ettiği, çeşitli yeni risklerin, risk alanlarının ortaya çıktığı dönemde devletler yeni düzene uygunluğu her zaman tartışılmıştır. ²⁹²