Yayla ve Yaylacılık ile İlgili Kavramlar

Yayla, çevresine göre daha yüksek olan yerlerdir. Fazla engebeli olmayıp düz ve otlaklarla kaplı, suyu bol olan yaylalar hayvancılıkla geçimlerini sağlayan topluluklarca yılın belirli aylarında hayvanlarına taze ot temini ve aynı zamanda hayvansal üretimlerini (süt, peynir, yağ gibi) yapmak amacıyla kullanılır.Yaylalar, hayvanların otlatıldığı, yazın daha serin şartlarda yaşamak için yılın belli dönemlerinde faydalanılan geçici mekânlardır.

Yaylacılık; büyük ölçüde hayvancılığa dayalı mevsimlik bir hareket olup, yaz mevsiminde insanların hayvanlarıyla birlikte yayla adı verilen geçici yerleşmelere göçmelerini, orada bir süre kalmalarını ve ekonomik faaliyetlerde bulunmalarını kapsamaktadır. Kışlık yiyeceklerini hazırlamak için hayvanları yüksek rakımlı vadilere çıkarmaktır.

Yaylacılık mevsimlik bir harekettir. Hayvancılık yapan insan gruplarına, sürülerini daha iyi besleme, daha fazla hayvan besleme ve hayvanlarının daha iyi ürün vermesi

olanağını sağlar. Step bölgelerinde yazın sıcaklığın artmasıyla insanlar hayvanlarla beraber yükseklere, dağ, otlak, çayır, mera ve subaşlarına giderler. Bu insanların ova, dağ etekleri ve vadilerdeki köy evlerine karşılık yaylalarda da evleri vardır.

Çok eski yıllardan günümüze kadar devam ede gelen bir gelenektir. Yaylacılığın ortaya çıkış nedenlerden en önemlisi, ekonomik nedenlerdir. Yaylacılık geniş yayla sahalarından yararlanabilme olanağını, hayvancılığın korunmasını, hayvan yetiştirilmesinin ıslahını ve az masraflı hale getirmesini, yaz yemlemesini ve işten tasarruf sağlayarak çeşitli ekonomik faaliyetlere kaynaklık etmektedir.

Yaylacılık faaliyeti genel olarak şu şekilde yapılır. Birincisi, yerleşik yaylacılık dediğimiz hayvancılık yapan, yaz aylarında hayvanların daha iyi beslenebilmesi ve daha iyi ürün elde edebilmek için hayvan sürüleriyle birlikte 2-3 ay yaylalara çıkan dağ, orman ve ova köylülerinin veya aynı durumdaki şehirlerde yaşayanların yaptığı yaylacılıktır.

İkincisi ise; göçebe veya yarı göçebe hayat yaşayanların, yazları hayvanlarını otlatmak için yüksek ve serin yaylalara çıkmalarıdır. Bunlara halk arasında Beritanlar veya Bertijler denilir. Bu insanlar göç ettikleri yaylaları genelde yayla sahiplerinden kiralarlar. Sonbaharda havaların soğumasıyla yaylalarda inip daha sıcak olan yerlerde kışlamak için göç ederler. Hayatları genelde hayvancılığa dayalı olup yaylak ve kışlak hayat sürdürürler.

Yayla çıkış zamanı hava şartlarına bağlı olarak değişir. Genel olarak Mayıs ayı sonu ile Haziran başıdır. Yaylaya çıkış tarihini muhtar ve köy heyetleri tarafından birlikte belirlerler. Bu tarih, yağan kar miktarına ve karın tahmini kalkış zamanına göre tespit edilir. Belirlenen tarihten önce kimse yaylaya çıkmaz ve yayladan gelmez.

Çıkıştan önce göç hazırlıkları yapılır. Yaylada kullanılacak eşya ve araç gereçler elden geçirilerek göç yükü oluşturulur. Bu yükte, başta yaylada barınma ihtiyacı için kullanılacak kara çadır gelir. Sonra, yatak yorgan, kilim, keçe, minder, yastık gibi malzemelerle süt sağılacak kaplar, peynir, yağ yapımında kullanılan kap kacak, kazan, sitil mutfak araç gereçleri, erzak ve onların konulduğu çuvallar, gaz lambası, ekmek sacı gibi malzemeler, ayrıca bunların yanında yaylada tüketilecek un, tuz, şeker, yağ gibi yiyecekler yer alır.

Göç hazırlıklarında göçe katılacak küçükbaş hayvan sürülerinin de hazırlanması önemlidir. Hayvanlar birbirlerine karışmaması için damgalanır, işaretlenir, bakımları yapılır. Çobanlar tutulur.Yükü taşıyacak at ve katır gibi hayvanların da bakımları yapıldıktan sonra kararlaştırılan bir günde göçe başlanır. Günümüzde göç motorlu araçlarla da yapılmaktadır.

Aracın gidebildiği yere kadar araçla, yolun izin vermediği yerden itibaren de hayvanlarla veya yürüyerek gidilmektedir.Genelde göç boyunca hayvanlar yük taşımak için kullanılır, insanlar yürür ancak yürüyemeyecek durumdakiler hayvanları kullanabilir.

Yayla hayatı; Haziran ayının başından Eylül ayının ilk haftasına kadar sürüp giden üç aylık bir dönemi kapsar. Göç süresi yöreden yöreye ufak farklılıklar göstermekle birlikte Nisan Mayıs aylarında çıkışlar başlayıp, Ağustos-Eylül aylarında köye dönülür. Havalara göre bu süre azalıp, kısalabilir. Yaylada günlük hayat çok erken başlar. Sabah erkenden kalkılıp, sığırlar sağılır. Sütün kaymağı alınıp kaymak kabında, kaymağı alınmış süt ise peynir kazanında biriktirilir.

Bingöl'ün belli başlı yaylalar ise; Bingöl Yaylası, Şerafettin Yaylaları, Genç’te Çötele (Çotla) Yaylası, Karlıova’da Hırhal ve Çavreş Yaylası, Kiğı’da Kiğı Yaylası ve Dağın Düzü Yaylaları, Adaklı’da Karer Yaylası’dır.

Evliya Çelebi, Türkiye'nin çeşitli yörelerinde bulunan yaylalarıismen sayar ve bu yaylaların içinde en meşhur, en güzel ve en beğenilen yaylanın BingölYaylası olduğunu söyler. Ünlü gezgin, Bingöl yaylalarında bulunan bitki türlerinden, çokçeşitli çiçeklerden, göllerden ve bu göllerde yetişen balık türlerinden hayranlıkla söz eder vegöllerle ilgili efsaneleri dile getirir.

Bingöl yaylasının ahalisi; Zaza, Îzol, Lolo, Halti, Çevkani, Şekaği,Kiki,Bisyani,Murki, Yezidi adlı Kürd aşiretleri olup, nice yüz bin hayvanlarıyla Bingöl dağına çıkıp, taze hayat bularak, Erzurum vezirine yayla hakkı (vergisi) verirler. Yaylanın mahsulleri; beşinci iklimdeki yirmi dokuz dağdan en verimlisi, bu Bingöl dağıdır. Nice çeşit bitki ve otları olduğu gibi, kimya otu dahi vardır.20

Bar: Yük Bar: Göç

Barkerdış: Göç etmek veya yük yüklemek Berti (Bertıj, Beritan):Göçerler

Huelık: Yaylalarda taştan yapılmış, üstü kapalı, genellikle iki veya üç odalı basit evdir.

Xém (Xenaq): Kılçadır veya kara çadır. Keçi kıllarından yapılan çullardan ya da keçelerden yapılır. Göçebe insanların barınmak için kullandıkları çadırlardır. Yaylalarda kurulan çadırlardan daha büyük, önü açık, genelde keçi kıllarından yapılan ve insanların konaklandığı yerdir.

Qaşağ: Kelkur adı verilen otun çubuğu olup bir sonraki sene yakacak olarak kullanılan ince uzun çubuklardır.

Koçer: Göçer

Lombéqaz: Gaz lambası. Yaylalarda elektrik olmadığı için aydınlatmada gaz lambaları kullanılır.

Mihin: Kazık

Perxil: Öküz arabası, kağnı. Yaylaya taşınırken yükleri taşımakta kullanılır. Rot: Çadır ve xém kurmaya yarayan, onları ayakta tutan uzun ağaç.

Serbar: Hayvana yüklenen yükün üst kısmı. Warı: Yayla

Wext bar (Wext barkerdı): Göç zamanı Zozan: Yayla

İKİNCİ BÖLÜM