Yatırım projeleri çeşitli yazarlar tarafından farklı şekillerde sınıflandırılmıştır.
Bu çalışmada tezin amacına ve kapsamına uygun olarak sabit sermaye yatırımları incelenmiştir. Sabit sermaye yatırımları, bir ekonomide mal ve hizmet üretimini çoğaltmak ve özellikle gelecek dönemlerde tüketim imkanlarını arttırmak amacıyla, üretim faktörlerinin belli bir dönem içinde reel sermayenin arttırılması, düzenlenmesi, korunması için kullanılmasıdır.17 Bu yatırım projeleri genel anlamda kapasite yaratan yatırımlardır. Yatırım projeleri dört sınıfa ayrılmaktadır. Bunlar; Kuruluş Yatırım Projeleri, Genişleme Yatırım Projeleri, Yenileme Yatırım Projeleri ve Modernleştirme Yatırım Projeleri’dir.
2.1. Kuruluş (Yeni) Yatırım Projeleri
Bir işletmenin tesislerinin ilk kuruluşunda yapılan yatırımlardır. Bu yatırımlar için yatırım projelerinin ayrıntılı olarak hazırlanması ve yatırımların ekonomik, teknik, finansal, hukuki ve teşvik yönleri ile ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir. Yeni yatırımlar, genellikle işletmenin önceden ilgili faaliyet konusunu oluşturmadığından, diğer yatırımlara göre riskli olabilmektedir.18 Ancak bazen yeni yatırım projelerinde bu risk azalabilir. Örnek vermek gerekirse, bir zincir otel yeni bir otel yatırımı yapmaya karar verdiğinde, işletmenin önceden ilgili olduğu faaliyet konusunu oluşturduğundan risk azalabilir. Yatırımın konusu ürünün üretimine yeni başlanılmış olması esastır. Bu
15 Sarıaslan, a.g.e., s.22.
16 Güvemli, Chambers ve İme, a.g.e., s.9.
17 Devlet Yatırım Bankası., a.g.e., s.3.
18 Semih Büker ve Rıza Aşıkoğlu, Yatırım ve Proje Değerlemesi (Eskişehir: T.C Anadolu Üniversitesi Yayınlar No:827, 1998), s.7.
üretim, var olan bir kuruluş tarafından yapılabileceği gibi, yeni oluşturulan bir tüzel kişilik tarafından da yapılabilir.19 Tamamen yeni bir tesisin kuruluşuna yönelik olan yatırımları ifade eder. Örneğin, yeni bir otel, yeni bir tatil köyü, yeni bir seyahat acentesi vb. 20
2.2. Genişleme (Tevsi) Yatırım Projeleri
“Mevcut bir tesisin üretim kapasitesini arttırmak amacı ile girişilen yatırımları kapsar.”21 Bunlara büyüme yatırımları da denilir. Bu yatırımlar var olan tesisleri ve yöntemleri ortadan kaldırmak için değil, mevcut kapasiteyi arttırmak için yapılır.
Genişleme yatırımlarına çeşitli açılardan gereksinme duyulabilmektedir. Kurulu bir tesisin, daha çok kar sağlayabilmek, piyasa ihtiyacını karşılayabilmek, ekonomik kapasiteye varabilmek v.s. nedenlerle büyütülmesi (üretim kapasitesinin arttırılması) amacıyla hazırlanan yatırımlardır.22 Bu tanımın içerisine belirli şartlarda büyük onarımlar da girmektedir. Nitekim yapılacak onarımlar, işletmenin kapasitesinde artışlara neden oluyorsa bu durumda genişleme yatırımı söz konusudur. Genel olarak genişleme yatırımları mevcut kapasitenin genişletilmesi için ek tesislerin kurulabilmesi şeklinde ortaya çıkabilir.23 Örneğin, 300 oda kapasiteli bir otelin oda kapasitesini 500 odaya çıkartmasını sağlayan yatırımlar bu gruba girer.
2.3. Modernleştirme Yatırım Projeleri
“İşleyen bir tesisteki mevcut üretim araçlarının teknolojik gelişme sonucu demode olması yani yıpranmamış olmasına karşın teknolojinin sunduğu yeni olanaklar karşısında kullanımının ekonomik olmaması sonucu modern olanlar ile değiştirilmesine yönelik olan yatırım projelerini belirtir.”24
Modernleştirme yatırımlarını gerekli kılan kimi etkenler aşağıdaki biçimde sıralanabilir.
19 Güvemli, Chambers ve İme, a.g.e., s.17.
20 Kahraman, a.g.e., s.7.
21 Sarıaslan, a.g.e., s.22.
22 Bahaettin Balçık, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi (Konya: Mimoza Yayınları, 1992), s.6.
23 Kargül, a.g.e., s.4.
24 Sarıaslan, a.g.e., s.22.
-Aynı ürünü daha düşük maloluşla ve daha kısa süre içinde üretebilecek makine ve donanım yapılmış olabilir,
-İşletme giderleri daha düşük seviyede olan, yani işçilik, bakım onarım giderleri daha az olan makine ve donanım yapılmış olabilir,
-Üretimde fire oranının düşürülmesine olanak veren yeni makine ve donanım üretilmiş olabilir,
-Ürün türüne daha kullanışlı ve tüketicinin daha fazla tercih ettiği biçimde üretebilecek makine ve donanımın temin edebilmesi olanağı bulunmuş olabilir.
Yukarıdaki açıklamaların da ortaya koyduğu üzere, modernleştirme yatırım ile daha kısa sürede daha fazla ürün alınması olanağı bulunabildiği için, modernleştirme yatırımı kapasite arttırıcı yatırım olarak ortaya konulabilmektedir. Kapasite yaratabilen yatırımlarda, aynı tür ürünün üretiminde artış sağlanması esastır. 25 Örneğin, bir otelin önbürosunun rezervasyon sisteminin çağdaş teknolojiye uyumu için rezervasyon ve enformasyon bilgisayar aygıtlarının değiştirilmesi.
2.4. Yenileme Yatırım Projeleri
“İşletmenin eskiyen, rasyonel veya ekonomik olmayan tesislerinin yerine yenisinin ikame edilmesi gerekmektedir. Bu türdeki yatırımlar ikame veya yenileme yatırımları olarak nitelendirilmektedir.”26
Varolan bir kapasitede, yenileme yatırımına aşağıdaki nedenlerden dolayı başvurulur.
-Üretim sırasında duruşların, arızaların artması,
-Ürün kalitesinin giderek bozulması,
25Güvemli, Chambers ve İme, a.g.e., s.18.
26 Kargül, a.g.e., s.2.
-Hammadde, yardımcı madde ve işletme malzemesi sarflarının fazlalaşması ve firenin artması,
-Kapasitenin bütünlüğü içinde, bir bölüm makine ve donanınım tüm tesisin teknik ve ekonomik ömrüne göre daha düşük durumda görülmesi halinde yenileme yatırımlarına gereksinim duyabilir.27
“Yenileme yatırımları, dönem içinde aşınan, eskiyen, yıpranan veya hasar gören tesislerin korunması için üretim kapasitesi veya özellikleri değiştirilmeden yapılan yatırımlardır.”28 Modernleştirme yatırımlarını bazı hallerde yenileme yatırımlarından ayırmak çok güç olabilir. Yenileme yatırımlarında amaç, mevcut üretim kapasitesini devam ettirmek olduğu halde, modernleştirme yatırımlarında amaç, maliyet tasarrufu sağlamak ve üretim kapasitesini yükseltmektir.29 Örneğin bir otel işletmesinde, perde, koltuk kılıfı, çamaşır makinesi, soğuk hava deposu, yemek pişirme araç ve gereçleri gibi.