Kapasite Seçimini Etkileyen Faktörler

İşletme kapasitesini etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. İşletme yöneticilerinin en iyi yatırım kararları verebilmesi için, kapasite seçimini etkileyen faktörleri göz önünde bulundurması gerekir. Bu faktörler; maliyet, talep, finans, işletmenin yeri ve teknolojidir.

164 Roberta Russell, Bernard Taylor, Operations Management (U.S.A.: Prentice Hall, 2003), s.393.

165 Kargül, a.g.e., s.51-52.

166Güngör Önal, Temel İşletmecilik Bilgisi (İstanbul: Türkmen Kitapevi, 1995), s.130 .

167 Kargül, a.g.e., s.52.

3.3.1. Maliyet

“İşletme faaliyetlerinde azalan verimler ve artan maliyetler kanunu geçerli olabilmektedir. İşletmenin kapasitesi arttırılarak azalan maliyetler durumu sağlanabilir.

İşletmelerin üretim faaliyetleriyle ilgili sabit, değişken ve ortalama maliyetler kapasite seçimini önemli ölçüde etkilemektedir.

İşletme kapasitesiyle, maliyetler arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır.

İşletme kapasitesinin artması, makine ve iş gücü verimliliğinin yükselmesi sonucu, maliyetlerde bir azalma durumu olabilir. İşletmenin üretim kapasitesinin arttırılması durumunda; üretim hızında elde edilen artış hızı, üretim maliyetindeki artıştan az veya çok olabilir. Bu amaçla kapasitede yapılacak artış ve azalışların üretim maliyetlerini hangi oranda etkilediğinin bilinmesi, kapasite büyüklüğünün tespitinde önemli olmaktadır.

Kapasite artışının sağladığı tasarruflar çeşitli sebeplerden kaynaklanabilir. Bu sebeplerden birincisi, sermaye maliyetindeki artış oranı üretim hızındaki artış oranından daha düşük olabilmektedir. İkincisi, iş gücü ihtiyacı ile genel imalat giderlerindeki artış oranının, kapasite artışına oranla nispeten düşük olmasıdır. Bununla birlikte hammadde maliyetleri kapasiteyle doğru orantılı bir artış göstermektedir.”¹⁶⁸

3.3.2. Talep

Talep tahmini ve mamul planlamasının, kapasite planlaması ile çok yakın ilişkisi vardır. Özellikle üretilmesi planlanan malların, gelecek dönemdeki beklenen talebi, kapasite planlamasının temelini oluşturur. Planlanan kapasite, gelecek dönemdeki talebi, tam olarak karşılayabilmeli ve işletmeye en yüksek karı sağlayabilmelidir.¹⁶⁹

“Bir mal ya da hizmet için tahmini üretim kapasitesi dört temel basamakla ilgilidir. Birincisi, belirli bir mal ya da hizmet için piyasadaki toplam talebin tahmin edilmesidir. İkincisi, bir işletme için pazar payı tahmin (toplam talebin yüzdesi olarak) edilir. Üçüncüsü, toplam talep ile işletmenin pazar payı çarpılarak işletme için tahmini

168Tekin (b), a.g.e., s.36.

talep değeri oluşturulur. ve sonuncusunda, bu mal ya da hizmet talebinin kapasite ihtiyacını dönüştürülmesidir.”¹⁷⁰

Bir yatırım projesinin hangi büyüklükte olacağını etkileyen faktörlerden başta geleni talep hacmidir. Projede, kapasitenin en uygun şekilde seçilmesine dikkat edilecek önemli nokta, hali hazırdaki talep miktarı değil, gelecekteki olası gelişimi ve bu talebin karşılanış şeklidir. İşletme büyüklüğünün hangi ölçüler içerisinde olacağını talep miktarı ortaya koymaktadır. Talep hacmi göz önünde bulundurularak, kapasite analizi üç faktöre bağlı olarak yapılmaktadır.¹⁷¹

-Talep hacmi, kapasiteye ilişkin herhangi bir sınır getirmemektedir,

-Talep hacmi, en düşük kapasiteyle üretim yapmaya olanak sağlamaktadır,

-Talep hacmi, en düşük ekonomik kapasitenin altındadır.

Talep değişken bir özelliğe sahip olabilir ve işletme bu gibi durumlarda kapasitesini bu değişikliğe göre ayarlamada zorluk çekebilir. Kapasite belirli bir sürede ve ölçüde talebe göre değiştirilebilir. Fazla talep durumunda, yeni kaynaklar belirli bir zaman dilimi içinde transfer edilebilir ya da talep azalması durumunda, kaynaklar geçici olarak başka fonksiyonlara aktarılabilir. Bu değişimler personelin ya da makinelerin arttırılması ya da azaltılması yönünde olabilir. Ancak genel anlamda bu değişimler uzun bir zaman alabilir ve işletmeye ek maliyet getirir.¹⁷²

3.3.3. Finansal Kaynaklar

“Finansal kaynaklar kapasite planlamasında önemli bir rol oynamaktadır.

İşletmenin sahip olduğu finansal kaynaklar, optimum kapasite büyüklüğünün seçilmesinde dikkate alınması gerekli faktörlerin başında gelmektedir. Kapasite planlamasıyla finansal kaynaklar arasında ilişki iki açıdan ele alınmaktadır.

169 Mehmet Şahin, Üretim Yönetimi (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2005), s.119.

170 Norman Gaiıther ve Greg Frazıer, Operations Management (U.S.A: South Western, 2002), s.166.

171 Kargül, a.g.e., s.53-54.

Birincisi, finansal kaynaklar ve kapasite arasındaki fonksiyonel ilişki durumuna göre kapasite büyüklüğü hesaplanabilir. İkincisi, işletmenin optimum kapasite düzeyinde üretim yapabilmesi için finansal kaynakların yeterli olduğu durumdur. İşletme yöneticileri birinci ve ikinci durumda finansal kaynaklarla kapasite ilişkilerini doğru bir şekilde analiz ederek isabetli kararlar vermek durumundadırlar.

Finansal kaynakların yeterli olması durumunda ortalama ve marjinal maliyetlerin birbirine eşit olduğu kapasite düzeyinde üretim yapılmasının önemli avantajları elde edilebilecektir. Finansal kaynaklar minimum maliyet düzeyinde kapasite kurmaya imkan sağlıyorsa, mevcut kapasite düşük tutulabilir. Ancak işletmenin finansal kaynaklarının yeterli hale gelmesiyle birlikte kapasite artışına gidilmelidir.”¹⁷³

3.3.4. İşletmenin Yeri ve Teknoloji

Kapasitenin belirlenmesinde etkili olan faktörlerden bir diğeri de; hammadde, yardımcı madde ve işletme malzemelerinin sağlanma imkanlarıdır. Hammaddelerin gerekli niteliklere sahip olması koşulu ile, sürekli ve güvenli olarak sağlanacağı miktarı, işletmeninin üretim kapasitesinin sınırlayıcısıdır.¹⁷⁴

İşletmenin üretim kapasitesinin büyümesine bağlı olarak hammadde ihtiyacının artması ve yakın bölgenin bu konuda yetersiz kalması, öte yandan üretilen malların daha uzak bölgelerdeki pazarlara taşınması söz konusu olabilir. Bu duruma bağlı olarak taşıma maliyetleri sürekli artarak, kapasite büyüklüğünün sağladığı avantajlar azalmaya başlayabilir.¹⁷⁵

Teknoloji hızla gelişmekte, ürün teknolojilerindeki ilerlemeler sayesinde yeni ürünler hızlı bir şekilde kullanıma sunulmaktadır. Gerek ürün gerekse süreç teknolojisindeki meydana gelen değişiklikler, ürünlerin üretiliş biçimlerini, üretim hızlarını ve dolayısıyla işletmelerin kapasite ihtiyaçlarını da etkilemektedir. Sayılan bu nedenlerle kapasite belirleme aşamasında teknolojik tahminlere de ihtiyaç duyulur.¹⁷⁶

172 Ray Wild, Operations Management (New York: Continuum, 2002), s.312.

173 Tekin (b), a.g.e., s.38.

174 Kargül, a.g.e., s. 59.

175 Tekin (b), a.g.e., s.39.

Bazı sektörlerde de, işletmenin kullandığı teknolojinin yapısına bağlı olarak başlangıçta çok az bir ek maliyet ile optimum büyüklükte bir tesis kurmak mümkün olabilmektedir. Teknolojik açıdan belirli olan standart kapasitenin altında üretim yapıldığında, maliyetlerin yüksekliği üretim faaliyetlerinde bulunmayı olanaksız hale getirir. Günümüzde teknolojinin hızlı gelişmesi ve kitle üretiminin yapılması, büyük miktarlarda üretim yapacak tesislerin kurulmasını zorunlu hale getirmiştir. Yatırım projelerinin hazırlanma sürecinde bir tesisin kapasitesinin yanlış hesaplamalar ve yöntemlere göre tespit edilmesi; yanlış teknolojilerin kullanılmasına ve sonradan vazgeçildiğinde büyük maliyetler ile karşılanacak sorunların ortaya çıkmasına neden olacaktır.¹⁷⁷