Yatakların Taraflar İçin Önemi

Tartışma konusu olan alanlar ekonomik bakımdan Azerbaycan için hayati önem taşımaktadır. Bunun nedenlerini şu şekilde açıklayabiliriz:

Birincisi; Azerbaycan petrolün ilk çıkarıldığı ülke olduğu için karadaki petrol rezervlerinin büyük çoğunluğunu tüketmiş bulunmaktadır. Bu nedenle denizdeki rezervlerin işlenmesi iktisadi bakımdan büyük önem taşımaktadır.

İkinci olarak, Hazar’da en fazla araştırma Azerbaycan tarafından yapılmıştır.

Dolayısıyla bu harcamaların karşılanması gerekmektedir. Azerbaycan, petrol ve gaz arama ve işleme alanında diğer BDT devletlerine göre, daha fazla ve daha nitelikli elemana sahiptir. Bu elemanların verimli kullanılması açışından da denizdeki petrol yataklarının işlenmesi önemlidir.

Üçüncü olarak, Azerbaycan ekonomisinde petrol ve petrolle ilgili sanayinin ağırlığının büyük olmasıdır. Yani petrol üretiminin azalması ekonominin büyük bir kısmı için hammadde kıtlığı ve başka sorunlar yaratacak ve bu petrole dayalı sanayinin gelişmesine engel olacaktır.

Türkmenistan’ın ise kara ve denizde işletilmemiş geniş yatakları bulunmakta, çıkarmış olduğu doğal gaz kendi ihtiyaçlarına yetmekte ve önemli bir kısmını ihraç etmektedir. Aynı zamanda Türkmenistan’ın petrolle alakalı yeteri kadar kalifiye işgücü olmadığı gibi sanayisi de petrole dayalı değildir. Kısacası tartışma konusu petrol ve gaz yatakları Azerbaycan için göreceli olarak daha fazla önem arzetmektedir.

Problemin çözümüne yönelik ilk adım Azerbaycan tarafından atılmıştır. Çünkü Azerbaycan’a göre problem yapay olarak oluşturulmuş bir problemdir. Aralık 1997’de Tahran’da bir araya gelen Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev ve Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov ortak bir uzmanlar komisyonu oluşturulmasına karar verdiler.

Taraflar problemin çözümüyle ilgili olarak Şubat 1998’de Aşkabat’ta dışişleri bakanları düzeyinde bir araya gelerek uluslararası hukuk normları esasında Hazar’ın “orta hat”

çizgisiyle bölünmesi konusunda fikir birliğine ulaştılar ve ortak uzmanlar komisyonu kurdular.

Tarafların ikili ilişkilere girmeleri ve A.B.D’nin “Trans-Hazar” boru hattı projesini desteklemesi Rusya’nın Hazar’ın statüsü ile ilgili konumunu tekrar gözden geçirmesine yada görünüşte geri adım atmasına sebep olmuştur. Bu durum Rusya Federasyonu Dışişleri Bakan Yardımcısı B. Pastuxov’un Bakü ziyaretinde “Rusya’nın gerçekle barışması olarak”

değerlendirilmiştir.¹⁰²

Türkmenistan’ın; Hazar’ın altından ve Pakistan’dan olmak üzere kendi doğal gazını ihraç etmek için alternatif yollar araması Rusya ve İran’ın etkisinden kurtulmak istediğini göstermektedir. Uzun dönemde Türkmenistan ve Azerbaycan’ın çıkarlarının örtüşmesi olasılığı yüksek görülmektedir.

İki ülke arasında sorunların ortadan kaldırılmasında birçok faktör etkili olabilir: Bunlar arasında en önemlisi ABD’nin de destek verdiği “Trans-Hazar” boru hattı projesidir. Bu proje her iki tarafı ortak çıkarlar çerçevesinde birbirlerine yaklaştıracaktır. Hazar’da en kısa mesafenin Azerbaycan ve Türkmenistan arasında olduğunu dikkate alırsak bu projenin ve başka birçok uluslararası projenin gerçekleştirilmesi olasılığı oldukça yüksek görünmektedir.¹⁰³ A.B.D; bölgedeki iki müttefiki olarak tanımlanan Türkmenistan ve Azerbaycan arasındaki sorunların çözümünde belirleyici rol oynayabilir.

Aynı zamanda her iki tarafta da petrol üretimi ve aramasıyla aynı yabancı petrol şirketlerin uğraşması Aşkabat’ın, Bakü ile olan anlaşmazlıklarını karşılıklı fayda sağlayacak şekilde çözmesine yardımcı olabilir. Hazar’ın sektörlere bölünmesinde A.B.D’nin tavrını

102 Eldar İsmailzade,” Qazaxistan Xezerin Dibinin Bölünmesine Razıdır” Azatlıq Gazetesi, (10 Nisan 1998), s.1

103 Mülkiyyet Gazetesi, (07-14 Nisan 1998), s.1.

Azerbaycan’dan tarafa koyması yakın bir gelecekte iki ülke arasında bu problemin ortadan kalkacağının göstergesi olarak kabul edilebilir. Fakat yine de bu problemi Hazar’ın statüsü probleminden soyutlamak ve yapay bir problem olarak kabul etmek çok gerçekçi olarak görünmemektedir.¹⁰⁴

Tüm olumlu beklentilere rağmen, taraflar arasında çözüm bulmaya yönelik olarak 1998 yıldan atılan adımdan sonra, bir daha da bu konu üzerinde kesin sonuç getirebilecek bir uzlaşmaya varılamamıştır. Taraflar en son 2004 yılının aralık ayında Bakü’de görüşmüş, bir sonraki toplantının 2005 Ocak ayında Aşkabat’ta yapılması kararlaştırılmıştır, ama Türkmen tarafının isteğiyle toplantı iptal edilmiştir.¹⁰⁵ Daha sonra Türkmenistan, Kepez bölgesinin işletilmesi konusunda Kanadalı bir şirketle görüşmelerde bulunmuştur.¹⁰⁶ Bunun üzerine açıklama yapan Azerbaycan resmi makamları, Hazarın statüsü belirlenmeden ve problem çözüme kavuşmadan Türkmenistan’ın Kepez yatağında tek başına çalışma yapmaya yetkisi olmadığını belirtmiştir.¹⁰⁷ Bunun üzerine Türkmenistan hala çözülemeyen bu problemin taraflar arasında gerginliğe sebep olacağı konusunda uyarı yapmıştır. Bu problemi uluslararası organizasyonlara götürmeyi teklif etmiştir. Azerbaycan ise buna gerek olmadığını görüşmelerin devam etmesi sonucunda başarılı bir çözümün bulunabileceğini açıklamıştır.¹⁰⁸ Ve bu konuda önemli bir gelişme de kaydedilememiştir.

Kepez probleminin Azerbaycan ile Türkmenistan arasında açık bir gerginliğe sebep olduğu görülmektedir. Çünkü 2001 yılında Türkmenistan Azerbaycan’daki büyükelçiliğini kapatmıştır. Böylece 1994-1996 yıllarda ilişkiler çok ileri düzeyde olsa da, Türkmenistan, hem Azerbaycan’ın Türkmenistan’da büyükelçilik açılışı konusunda hızlı adım atmayışını, hem de “mali darboğaz” problemini gerekçe göstererek Azerbaycan’daki büyükelçiliğini kapattığı konusunda Azerbaycan’a nota (diplomatik bilgilendirme mektubu) göndermiştir.¹⁰⁹ Büyükelçiliğin açılması ise ancak 2004 yılında gerçekleşmiştir.¹¹⁰

104 Ünal, a.g.e ,s.55

105“Azeri-Turkmen Caspian Status Postponed” ,Azernews,(6 Ocak 2005),

106“Turkmenistan plans to develop disputed Caspian oil field” ,Azernews,(20 Ocak 2005)

107“Azerbaijan not to allow Turkmenistan to develop its oil fields”, Azernews, (27 Ocak 2005)

108“Turkmenistan warns disputed Caspian areas may cause confrontation” ,Azernews,(03 Şubat 2005)

109 http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2001/new_iyun/286/pauza.html (8 Haziran 2001)

110 “Turkmen embassy to re-open”, Azernews,(19 Şubat 2004)

2003 yılında Azerbaycan ile Türkmenistan arasında dış ticaret hacminin 194.185,9 bin dolar olmuştur. Azerbaycan’ın ithalatı 188.359,2 bin dolar, ihracatı ise 5.826,7 bin dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlara göre Azerbaycan-Türkmenistan ticareti 182.532,5 bin dolarlık açık vermektedir. ¹¹¹ Türkmenistan Azerbaycan’ın ithalatında %7,2, ihracatında ise

%0,22’lik bir ağırlığa sahiptir. Devlet Statistik Komitesinin verilerine göre 2003 yılında Azerbaycan’ın Türkmenistan’dan ithalatı %57,3 artış gösterirken, ihracatı %32,4 oranında azalma göstermiştir.¹¹²

Buna göre Azerbaycan’ın ithalatında Türkmenistan’ın 1999 yılındaki 1,3 olan yüzdelik payı yıldan yıla artarak 2003 yılında %7,2’lik bir paya ulaşmıştır. Bu dönemde, Türkmenistan ithalatta 16.sıradan 4.sıraya yükselmiştir. 1999’da ihracattaki %1’lik payı ise, 2003’te

%0,2’ye düşmüştür. İhracat sıralamasında ise Türkmenistan 16.sıradan 28.sıraya gerilemiştir.

Azerbaycan’ın Türkmenistan’dan ithalatının büyük bir kısmını doğal gaz oluşturmaktadır.

Azerbaycan’ın ihracatı ise, margarin, metal oksitler, hidroksitler, polietilen, metal çubuklardan oluşmaktadır. ¹¹³