Petrol Sektörünün Getirileri

Petrol gelirleri 1998 yılında 1 milyon dolardan fazla olmuştur. Yapılan tahminlere göre Azerbaycan’ın petrol endüstrisine 7,4 milyar dolar yatırılacaktır.

Azerbaycan ekonomisine katkı bakımından yukarıda sıralanan imkânların sadece “asrın anlaşması” açısından söz konusu olduğu, daha sonra yapılan anlaşmalar, her en kadar bu

38 Kenan Çelik ve Cemalettin Kalaycı , “Azeri Petrolünün Dünü ve Bugünü,” Journal Of Qafqaz University, (Volume II 1999, Number II), s.64.

ekonomik gelişme ve bağımsızlık noktasında önemi daha belirgin olarak ortaya çıkacaktır.

Petrol anlaşmalarında öngörülen yatırım miktarları toplamı 60 milyar dolardan fazladır.

Petrolün Azerbaycan bütçesinde önemli bir yere sahip olması nedeniyle, yapılan anlaşmalar sonucu artan petrol üretimi bütçe gelirlerinin de önemli ölçüde artması sonucunu doğurmaktadır.

Yapılan anlaşmalar vasıtasıyla Azerbaycan, evrensel işgücü ve hammadde piyasalarına girebilme ve izlenecek, gerekli politikalarla ülkenin gelişimi için gelir kaynağı olacak hammadde alanındaki üstünlüğünden başarıyla yararlanabilme imkanını elde etmiştir. Modern araştırma, petrol çıkarma, işleme ve ulaşım teknolojilerin ülkeye girmesinden de fayda elde edilmektedir.

Artan petrol ve doğal gaz üretiminin istihdamı teşvik etmesi sonucu, yeni altyapı yatırımları da gerçekleştirilmiştir. Yapılan anlaşmalar yerel işgücünün istihdamının gittikçe artmasını sağlayacak şekilde imzalanmıştır. Bu durum, yerel nüfus için yeni iş yerlerinin açılmasıyla istihdam düzeyini daha da yükselmiştir.

AIOC’da 1997 yılında 475 Azerbaycan’lı istihdam edilirken, daha sonra bu sayı 673 olmuştur. Günümüzde artan bu sayının zamanla daha yüksek rakamlara çıkması beklenmektedir. Ortalama maaşlar ise 672 dolardır. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketinin verdiği bilgilere göre, Ekim 2005 itibariyle, Azerbaycan’ın petrol sektöründe faaliyet gösteren yabancı şirketlerde 17 bin Azeri vatandaşı çalışmaktadır. Aylık ortalama ücretleri ise 900 dolardır. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketinde ise 58 bin kişiye istihdam sağlanmaktadır.

Onların aylık ortalama ücretleri ise 235 dolardır.³⁹

Anlaşmaların imzalanması için alınan primlerin bütçe açığının finanse edilmesinde kullanılması nedeniyle, anlaşmalar ekonomiye farklı açılardan da olumlu etkide bulunmaktadır. Konsorsiyumların ortalama %70’den fazla kısmı, Azerbaycan’da harcanmaktadır. Örneğin CIPCO’nun yerli işçilerin 1996’daki ücret fonu 176000 dolar, ev

39 http://www.xeber.net/view.php?d=51270 (19 Kasım 2005)

kirası için ödenen ücretler ise 795000 dolar olmuştur. Yabancı şirketlerin her yıl kira için 10 milyon dolar harcama yaptığı hesaplanmaktadır.

Petrol projelerinin gerçekleştirilmesinde 72’si yerli şirket olmak üzere toplam 400 şirket katılmaktadır. Şirketlerin faaliyetleri inşaattan ekolojik hizmetlere kadar uzanmaktadır. Yerel ve yabancı şirketler arasındaki işbirliği, modern teknolojilerin, donanımın, materyallerin ve yönetim tekniklerinin uygulanmasına imkan yaratmakta ve böylece, merkezi karar ekonomisinden piyasa ekonomisine geçişte büyük rol oynamaktadır. Yapılan anlaşmaların ardından ilk beş yıl içerisinde petrol sanayine 2 milyar dolar yatırım yapılmıştır. Altyapı oluşturulması ve güçlendirilmesi sağlandı. Birçok gemi tamir edildi. Hazar kıyısı yabancı yatırımcılar tarafından modernleştirildi.

2000 yılından itibaren petrol çıkarımından kendi payını almaya başlayan Azerbaycan, en önemli ekonomik gelirini bu yıldan sonra elde etmeye başlamıştır. Azerbaycan’da yıllık ham petrol üretiminin, 2003–2004 yıllarında 20 milyon tona, 2007–2008 yıllarında 40–50 milyon tona, 2010–2015 yıllarında ise 60–70 milyon tona çıkacağı hesaplanmaktadır.⁴⁰

Toplam petrol üretimi yıllar itibariyle şöyledir; 1990; 12,5, 1991; 11,7, 1992; 11,1, 1993; 10,3, 1994; 9,6, 1995; 9,2, 1996; 9,1, 1997; 9,0, 1998; 11,4, 1999; 13,8 milyon ton.

Petrol anlaşmaları doğrultusunda 1997’ye kadar azalma gösteren petrol üretimi 1998’den itibaren artmaya başlamıştır. 1998’de Azeri-Çırak-Güneşli yataklarının üretime başlaması sonucunda petrol üretimi 1998’de %26,5, 1999’da %21 artmıştır. Ancak petrol fiyatlarında düşüş 1997 ve 1998 yıllarında petrol sektörü gelirlerinin bir hayli azalmasına neden olmuştur.

1999’da ise, yılın ortalarında petrol fiyatları artması ve yeni yatakların üretime başlaması sonucunda, gelirlerde yeniden artış olmuştur. 1999’un ikinci yarısında petrol fiyatlarının önemli derecede artış göstermesi petrol üretiminin de artmasına sebep olmuştur. Bu gelişme petrol gelirlerine ve devlet bütçesine olumlu etkide bulunmuştur. 2000 yılının ilk dört ayında petrol mahsullerinin ihracından elde edilen gelirler 367 milyon dolara, yılın birinci yarsısında ise 615 milyon dolara ulaşmıştır. Bu miktar 1999 yılının ilk döneminin 2,5 katıdır. Sonuçta 2000 yılının ikinci çeyreğinde ihracın genel yapısında petrol mahsullerinin oranı %83,4 olarak gerçekleşmiştir. Petrol üretimi yıldan yıla artmaya devam etmektedir. Bu dönemden sonra

40Osman Nuri, Aras, Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, (İstanbul: DER yayınları, 2001) s.141.

üretilmiştir.⁴¹

Petrol fiyatlarındaki son artışın cari işlemler hacmine ve devlet bütçesine etki derecesi, Azerbaycan ekonomisinin petrol fiyatlarındaki değişmelere karşı ne kadar hassas olduğunu ön plana çıkarmıştır.

Azerbaycan bağımsızlığını elde ettiği yıldan itibaren dış ticaret dengesi devamlı açık vermiştir. Ancak petrol ürünlerinin ihracının artması söz konusu açığı aşağılara çekmiştir.

Tablo 16.1995–1998 Yılları Arasında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Petrol Sektörüne Yatırılan Sermaye (Milyon Dolar)

1995 1996 1997 1998 1999

Petrol Sektörüne Yatırılan Sermaye

140 417 780 944,4 527

Kaynak: Aras, a.g.e, s.145

1997 yılının sonuna kadar Azerbaycan’da kişi başına yaklaşık 160 dolar yabancı sermaye düşüyordu. Bu göstergeye göre Azerbaycan BDT ülkeleri ve reformları ve piyasa ekonomisine geçişi Azerbaycan’dan daha önce başlayan bir sıra Doğu-Avrupa ülkelerini geride bırakmıştır.

Ülkede yabancı sermayenin artımı onun yüksek derecede korunduğunu kanıtlıyor.

Bakü’de faaliyet gösteren Büyük Britanya’nın “MAI Consulting” firması araştırmalarına göre, 2030 yılına kadar ise yatırımların toplamı 135 milyar dolara ulaşacaktır.

Petrol Gelirleri ülke ekonomisine üç yolla dahil olmaktadır: Vergiler, royaltiler ve SOCAR’a ödemeler. Ayrıca bu gelirler üç aşamada ekonomide kendini gösterecektir: Birinci aşamada gelirler aşamalı olarak artacak, ve gelirler yaptıkları harcamaları karşılamak için yabancı yatırımcılara verilecektir. 2001 yılında başlamış olan ikinci aşamada petrol büyük

41http://www.azstat.org/publications/azfigures/2005/az/012_1.shtml (11 Kasım 2005)

hacimlerde ihraç edilecek ve gelirlerin üçte biri Azerbaycan’a kalacaktır. 2006 yılında başlaması tahmin edilen üçüncü aşamada ise, yabancı yatırım harcamalarının karşılanması sürecinin tamamlanması ve Azerbaycan’ın gelirdeki payının %80’e ulaşması beklenmektedir.⁴²