Yatırımın Değeri Analizi Kapsamında Kamu Özel İşbirliği Yönteminde Etkinlik ve Verimlilik Üzerine Değerlendirmeler

Yatırımın değeri analizi ile kamu açısından bir yatırımın finansmanında geleneksel tedarik yöntemi ya da KÖİ yönteminden en uygun olanın seçilerek kamu yararının korunması amaçlanmaktadır. Genel olarak KÖİ projelerinin maliyet ve süre etkinliği avantajı sağlandığı düşünüldüğünde bu, KÖİ projelerinin her koşulda etkin ve de verimli olacağı anlamına gelmemelidir. Bu anlamda proje bazında risklerin ve analizin tecrübeli kişilerce değerlendirilmesi sonrasında, projenin hangi tedarik yöntemi ile yapılacağına karar verilmelidir. Proje finansmanında, mikro anlamda projenin belirli özellikleri ve yatırımın değeri analizinin yanı sıra makroekonomik veriler ve piyasa koşulları da projenin tedarik yönteminin seçilmesinde önem arz etmektedir. Kamu Özel İşbirliği yöntemini en çok kullanan ülke olan Birleşik Krallık’ta bile KÖİ yöntemi hapishane ve yol yapımında daha başarılıyken hastane, okul yapımında daha az başarı göstermiştir (OECD, 2008).

Bir kamu-özel ortaklığı müzakeresi karmaşıklığı, KÖİ yönteminin daha önce bahsedilen faydalarını yok edebilecek maliyet ve süre aşımına neden olabilir. Ahadzi ve Bowles (2004)’un Birleşik Krallık’taki 42 sağlık, eğitim ve inşaat projeleri üzerinde yaptığı araştırmada sözleşme öncesi aşamalarda büyük maliyetli danışmanlık hizmetleri nedeniyle maliyet aşımları, çok fazla sözleşmeye ait süreç bulunması nedeniyle de süre aşımlarının olduğu ortaya çıkmıştır. İngiliz Hazinesi tarafından (2006) yapılan araştırmada ise KÖİ modelindeki karmaşık yapılanmanın finansal kapanış süresini uzattığı belirtilmiştir. 2002 yılında Birleşik Krallık Denetim Ofisi tarafından yapılan araştırmada KÖİ anlaşmalarının %22’sinde maliyet aşımına rastlanılmıştır (OECD, 2008). Parker ve Hartley’in (2003) İngiltere savunma sektörü üzerinde yaptığı araştırmada KÖİ projelerinin yüksek işlem maliyetleri nedeniyle verimli olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Başlangıçta yapılan maliyet tahminin doğru varsayımlara dayanması ve tecrübeli kişilerce analiz edilmesi gerekliliği Flyvbjerg ve diğerlerinin (2002) çalışmasında da bir kez daha ortaya çıkmıştır. Çalışmada ulaştırma ile ilgili dünya çapında örneklemi alınan 258 projenin %90’ında başlangıçta yapılan maliyet tahminlerine göre ortalama olarak %28’i kadar aşım olduğu ve maliyet aşımının yıllar itibarıyla azalmadığı sonucuna varılmıştır. Edward ve diğerlerinin 2004 yılında İngiltere’de KÖİ yöntemi ile finanse edilen hastaneler üzerinde yaptığı araştırmada proje başlangıcında idare tarafından belirlenen maliyetlerin üzerinde

71

gerçekleşme olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Emek (2017), Türkiye’de KÖİ yöntemi ile yapılan hastaneler üzerine yaptığı araştırmada sözleşme yönetiminin iyi yapılamaması nedeniyle yatırım değeri yüksek projelerin finansman bulmada zorluk yaşadığı ve finansal kapanışlarının yapılamadığını ifade etmektedir. Bu da KÖİ yönteminin süre avantajını ortadan kaldıran bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. KÖİ yönteminde proje süresinin aşımı sadece hizmetin geç sunulması sorununa değil firma itibarının zarar görmesi, finansman tahvil çıkarılarak sağlanmış ise 3. taraflara ödemelerinin zamanında yapılamaması, kaynak israfı gibi sorunlara da yol açmaktadır.

KÖİ projelerinin avantajlı olduğuna dair yapılan araştırma sonuçlarına göre KÖİ yöntemi ile yapılan projelerden Sidney’de M4 Otobanı programlanan zamandan 6 ay önce; Sidney Havaalanı ise programlanan zamandan 15 hafta öncesinde planlanan bütçenin 30 milyon dolar altında; Avustralya’da Junee Hapishanesi programlanandan 3 ay önce, planlanan bütçenin 3 milyon dolar altında tamamlandığı sonucuna ulaşılmıştır (Loosemore vd, 2006). Avustralya’da hastaneler üzerinde yapılan bir araştırmada ise özel şirketler tarafından işletilen kamu hastanelerinin sermaye maliyetlerinin kamu sektörünün işletmesine göre %20 maliyet avantajı sağladığı ve kamu tarafından işletilen hastanelere göre klinik hizmetlerini daha ucuza sunduğu görülmüştür (Tekin, 2010). Pricewaterhouse’ın (2010) sağlık sektörü ile ilgili yayınladığı rapora göre Kanada, Japonya ve İspanya’daki sınırlı sayıda KÖİ projesi ile geleneksel tedarik yöntemi karşılaştırıldığında %1 ila %20 oranları arasında KÖİ yönteminden tasarruf sağlandığı belirtilmektedir. Bu araştırmalar ışığında herhangi bir tedarik yönteminin tek başına her projenin finansmanı için her derde deva ilaç olduğu söylenemez.

Özel sektör tarafı, devlet gibi vergi toplama ya da para basma yetkisi olmaması nedeniyle devlete göre daha yüksek faiz oranı ile borçlanacaktır. Bu borçlanma maliyeti KÖİ ile finanse edilen projenin üzerine eklenecek, dolayısıyla sağlanacak hizmetin maliyeti devletin klasik finansman yöntemiyle sağlamasından daha yüksek olacaktır. Bununla birlikte, toplam etkinlik ve sosyal refah açısından bakıldığında, ekstra maliyet, yeterli etkinlik ve verimlilik kazanımı ile telafi edilmelidir. Projenin KÖİ modeli ile finanse edilmesinden önce devlet, verimlilik kazanımlarının yüksek faiz maliyetini aşacağından emin olmalıdır (Fourie vd, 2000). Özel sektörün verimliliğinin kamu

72

zaman daha fazladır. Dolayısıyla özel sektörün proje içerisindeki etkinliği kamu kesiminden daha fazla olmalıdır ki özel sektörün projeyi finanse ederken katlandığı fazladan borçlanma maliyeti karşılanabilmelidir (OECD, 2008: 77).

KÖİ yöntemi ile finanse edilen projelerinin yüksek sabit maliyet gerektiren projeler olmasından ötürü bu projelere sınırlı sayıda özel sektör firmasının ekonomik gücü yetmekte; dolayısıyla piyasa eksik rekabet koşulları altında oligopolistik bir yapı sergileyebilmektedir. Eksik rekabet koşulları altında ise KÖİ yönteminden, geleneksel tedarik yöntemine göre beklenen yatırımın değeri avantajı elde edilemeyebilir. Bu nedenle KKK, eksik rekabet ortamında KÖİ yönteminin projelerde yatırımın değerini azaltıp azaltmadığının değerlendirilmesinde önem arz etmektedir (OECD, 2008). Ayrıca sözleşme koşullarında veya fiilî durumda herhangi bir değişiklik olması halinde yatırımın değeri analizi tekrarlanmalıdır. Proje başlangıcındaki varsayımlar doğrultusunda yapılan tahminler revize edilmelidir. En başta kârlı gözüken yöntem, değişen koşullarla birlikte avantajını kaybedebilir. Hatta bu durum projenin başlangıçtaki rekabetçi durumunun bile bozulmasına yol açabilir.

Yukarıda söz edildiği gibi KÖİ yöntemi ile yapılan projelerde maliyet ve sürenin etkin kullanıldığı birçok örneğe rastlamak mümkün olduğu gibi, verimsiz projeler de bulunmaktadır. Yatırımın değeri analizinde riski en iyi ve en az maliyet ile yönetebilecek tarafın riski yüklenmesi, nitel ve nicel değerlendirmelerin tecrübeli kişilerce yapılarak, en iyi yatırım değerine ulaşan tarafça projenin üstlenilmesi halinde KÖİ yönteminin seçilmesine karar verilir ise KÖİ yönteminin etkinliği ve verimliliğinden söz etmek mümkün olabilecektir.

73 BÖLÜM IV