Tam Yargı Davaları

İdarenin yapmış olduğu etkinliklerin ortak bir amacı gerçekleştirmeye, yani kamu yararını sağlamaya yönelik oldukları açıktır. Ancak, idare, bu amaca karşın kişilerin zarara uğramalarına neden olabilir. Özel hukukta, uğranılan zararlar birer tazminat davası olan “eda davası” ile talep edilebilmektedir. Kamuyu temsilen idarenin yol açmış olduğu zararların giderilmesi için ise, idari yargıda “tam yargı davaları” düzenlenmiştir. İYUK’un (2)’inci maddesinin 1. fıkrasının (b) bendinde, “idari eylem ya da işlemlerden ötürü kişisel hakları doğrudan zarara uğrayanların açabilecekleri davaların tam yargı davası olduğu” belirtilmiştir. Yine kanunun aynı maddesinin devamı olan (c) bendinde ise, tahkim yolu öngörülen imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklar dışında, kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan her türlü idari sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davaların da birer idari dava olduğu ifade edilmiştir. Belirtmek gerekir ki, tam yargı davası anlamsal olarak geniş bir çerçevede yorumlanır; bu yüzden de idari işlemlerden ve idari eylemlerden doğan hak ihlalleri ile birlikte idari sözleşmelerden doğan hak ihlali ile ilgili davalar tam yargı davasının alanına girmektedir130_{. Böylece, iptal} davalarının konusu yalnız idari işlemler olurken, tam yargı davaları ise idarenin işlemlerinden, eylemlerinden ya da eylemsizliğinden doğan tutum ya da davranışlarından131 _{ve idari} sözleşmelerinden kaynaklanan zararların giderilmesi için açılabilmektedir.

129_{Yıldırım, agy., 375.} 130_{Gözübüyük, agy., 269.} 131_{Kalabalık, agy., 176.}

1982 Anayasası’nın sırayla 40-125 ve 129’uncu maddelerinde tam yargı davalarının özüne ve varlık nedenine ilişkin düzenlemeler görülmektedir. Anayasa’nın (40)’ıncı maddesinde düzenlenen esaslara göre, herkesin, Anayasa ile kendilerine tanınmış olan hak ve özgürlüklerin çiğnenmesi durumunda, geciktirilmeden yetkili makama başvurma olanağının sağlanmasını isteme hakkına sahip olması ifade edilmiştir. Bu düzenleme, özellikle, yine Anayasa’nın hak arama özgürlüğü başlıklı (36)’ıncı maddesinin de bir görünümü ve dava yoluna başvurmak dışında ve başvurmadan önce, kişisel hakkı çiğnenen herkes için bir uzlaşma yolu olarak da değerlendirilebilmelidir.

İptal davasının açılmasında aranan “meşru”, “kişisel” ve aynı zamanda “güncel” bir çıkarın varlığı yeterli iken, tam yargı davasında ise, dava açılabilmesi için davacının kişisel bir hakkının çiğnenmiş olması gerekmektedir. Kişinin hakkının çiğnenmiş olması, malvarlığında oluşan maddi ya da manevi bir zarar olabileceği gibi, kişinin çalışma gücünü etkileyen bir bedensel zarar da olabilecektir132. İptal davalarında çıkar zedelenmesinin geniş yorumlanması, kişisel hak çiğnenmelerini de içine almaktadır. Dolayısıyla, uygulamada, hukuka aykırı olduğu ileri sürülen bir idari işlemin iptali talebiyle (istemiyle) açılan iptal davası ile birlikte aynı zamanda ilgili idari işlem sonucunda doğan bir kişisel hak çiğnenmesinin varlığı söz konusuysa, bir tam yargı davası da açılabilmektedir.

Önceki başlıkta objektif niteliği ile de açıkladığımız iptal davalarının aksine, tam yargı davalarında verilen kararlar, sübjektif nitelik taşımakta, dolayısıyla sadece davacı ve davalı hakkında hüküm ve sonuçlarını doğurmaktadır; bu bakımdan tam yargı davalarının davanın tarafları dışında yer alan üçüncü kişilere yönelik herhangi bir etkisi olmamaktadır133_.

Tam yargı davalarında maddi zararın, kişinin kendi isteği dışında malvarlığında oluşan eksilme ya da malvarlığı değerindeki artışın önlenmesi biçiminde ortaya çıkacak olmasından ötürü, henüz kesin duruma gelmemiş olan maddi zararların giderilmesi istemiyle idarenin tazmin sorumluğu altına sokulamayacağı da Danıştay kararlarında belirtilmiştir134_.

Tam yargı davalarında manevi zararın giderilmesinin bir tazmin değil, tatmin aracı olduğu ve dava konusu olay nedeniyle duyulan acıyı kısmen de olsa hafifletmeyi amaçladığı, dolayısıyla her ne kadar manevi tazminatın bir zenginleşmeye olanak vermeyecek biçimde saptanması gerekmekte ise de, aynı zamanda idarenin kusurunun ağırlığını da ortaya koyacak

132_{Ramazan Çağlayan, İdari Yargılama Hukuku. (Ankara: Seçkin Kitabevi, 2015) 534.} 133_{Gürsel Kaplan, İdari Yargılama Hukuku. (Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2017) 244.}

134_{Danıştay 10. D, E. 2003/765, K. 2006/66, T. 25.1.2006, www.kazanci.com, (Erişim Tarihi: 27.03.2017);}

yeterlilikte olması gerekmektedir. Danıştay’a göre bu koşullar gözetilmeden takdir edilecek manevi tazminat miktarı yetersiz olacak ve bir bozma nedeni oluşturacaktır135_.

1982 Anayasası’nın (125)’inci maddesinin ilk cümlesinde idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolunun açık olduğu vurgulanmış, son fıkrasında ise, idarenin kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararları ödemekle yükümlü olduğu esası düzenlenmiştir. Madde hükmünde açıkça, zarar doğmasına yol açan ve bu nedenle tam yargı davalarının nedenini oluşturan idari işlemlerin ya da eylemlerin varlığında, idarenin oluşan zararı gidermek zorunda olduğu ifade edilmektedir. İdarenin yapmış olduğu işlemler ve eylemler sonucunda meydana gelen zararların giderilmemesi, ancak baskıcı, bir kişi ya da gruba (zümreye) dayanan, kararların hukukun esas alındığı yollarla değil, keyfi bir şekilde alındığı, ulus iradesinin önemsiz sayıldığı, demokratik olmayan yönetimlerde söz konusudur136_{. Yine} madde hükmü, sadece idarenin işlem ya da eylemlerinden doğan bir zararın varlığında idarenin söz konusu zararı gidermesi gereğine işaret etmiş ancak bu sorumluluğa ilişkin olmak üzere gereken koşulları belirtmemiştir. İdare hukuku öğretisine göre, idarenin tazmin sorumluluğunun meydana gelmesi için kimi koşulların varlığı aranmaktadır:

a) Ortada oluşan bir zarar olmalı,

b) Bu zarar idarenin bir işlemi ya kusurlu ya da kusursuz bir eylemi nedeniyle meydana gelmeli,

c) İdarenin davranışı ile (işlem ya da eylem) ortaya çıkan zarar arasında bir neden- sonuç ilişkisi olmalıdır137_{. Belirtmek gerekir ki, zararla idarenin etkinliği arasında neden-} sonuç ilişkisinin (nedensellik bağının) bulunmaması, zararın o idari etkinlikten doğmadığına işaret edecek, bu durum da idarenin sorumluluğuna gidilemeyeceğini gösterecektir138_.

Ayrıca, 1982 Anayasası’nın (129)’uncu maddesinin beşinci fıkrasına göre, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yetkilerini kullanıyor olmalarından dolayı neden oldukları zararların ve bundan ötürü oluşan kusurların meydana getirdiği tazminat davalarının, bu davalara neden olan memurlara ya da öteki kamu görevlilerine rücu edilmek koşuluyla ancak

135_{Danıştay 15. D, E. 2013/3907, K. 2014/1441, T. 5.3.2004, www.kazanci.com, (Erişim Tarihi: 27.03.2017)} 136_{Savaş Tek, "İdare Hukukunda İdarenin Sorumluluğu", Türkiye Adalet Akademisi Dergisi Nisan 2010:313} 137_{Şeref Gözübüyük, Turgut Tan, İdare Hukuku Cilt II İdari Yargılama Hukuku. (Ankara: Turhan Kitabevi, 2016)}

670 vd.; Ender Ethem Atay, İdare Hukuku Cilt-2. (Ankara: Gazi Kitabevi, 2006) 141 vd.; Cengiz Derdiman,

İdari Yargının Genel Esasları. (Bursa: Alfa Aktüel Yayınları, 2014) 244 vd.; Yıldızhan Yayla, İdare Hukuku.

(İstanbul: Beta Yayınları, 2010) 352 vd.

idare aleyhine açılabilecektir. Bu da, idarenin tazmin sorumluluğunu düzenleyen bir anayasal hüküm olarak karşımıza çıkmaktadır.

İdarenin tam yargı davasına göre sorumluluğu ise, kusura dayalı ya da kusursuz sorumluluk halleri olarak görülmektedir. İdarenin topluma, kamuya bir hizmet sunması, onun öncelikli görevi olmakla birlikte, idarenin bu bağlamda adeta bir girişim gibi nitelendirilmesi de, hizmeti sunan idare ile hizmetten yararlanan kişi ilişkisinin daha demokratik bir duruma gelmesiyle, idarenin hukuki bakımdan sorumlu olduğu alanların genişlemesi sonucunu doğurmuştur139_.

İdarenin kusura dayalı sorumluluğu, öğreti ve Danıştay içtihatlarına göre, ana hatlarıyla “hizmet kusuru” olarak belirlenmiş ve bu durum da hizmetin kötü işlemesi, hizmetin geç işlemesi ya da hizmetin hiç işlememesi olmak üzere üçe ayrılmıştır140_{. Danıştay} da, vermiş olduğu çeşitli kararlarda hizmet kusurunu açıklamıştır. Danıştay’ın içtihatlarına göre, idare hukuku ilkeleri uyarınca somut olayda bir hizmet kusurunun varlığından söz edebilmek için, idarenin yürütmekle yükümlü olduğu bir hizmetin kuruluşunda, düzenlenişinde ya da işleyişinde nesnel nitelikli bozukluk, aksaklık veya boşluk olmalıdır ki, bu sayede oluşan hizmet kusuru da, hizmetin kötü işlemesi, geç işlemesi ya da hiç işlememesi hallerinde gerçekleşmekte ve idarenin tazmin yükümlülüğünün doğmasına yol açmaktadır141_.

Tam yargı davalarında, idarenin kusursuz sorumluluğuna da kısaca değinmekte yarar vardır. İdarenin, kendisine yüklenebilecek herhangi bir kusuru olmamasına karşın, belli durumların varlığından sorumlu tutulabilmesi mümkün olmaktadır. Kusursuz sorumlulukta, kural olarak, idarenin eylemi ile meydana gelen zarar arasında olan neden sonuç ilişkisinin kanıtlanması, idarenin sorumlu tutulması için yeterli olacaktır; idarenin davranışlarının kusura dayalı ya da hukuka aykırı olması gerekmemektedir142_{. Bundan ötürüdür ki, idarenin kusursuz} sorumluluğu uyarınca, bir tam yargı davası ile tazminat talep eden davacıların durumu, idarenin hizmet kusuru nedeniyle tazminat talep eden davacılara göre daha elverişli ve rahat

139_{Yaman, agy., 203.}

140_{Şeref Gözübüyük, Yönetsel Yargı. (Ankara: Turhan Kitabevi, 2013) 287 vd.; Zehra Odyakmaz, Ümit Kaymak,}

ve İsmail Ercan, İdari Yargı. (İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2015) 168, 169; Turan Yıldırım, İdari Yargı. (Beta Yayınları, 2010) 320; Halil Kalabalık, İdari Yargılama Usulü Hukuku. (Konya: Sayram Yayınları, 2016) 186 vd.

141_{Danıştay 15. D, E. 2014/4911, K. 2015/943, T. 19.2.2015, www. kazanci.com, (Erişim Tarihi: 30.03.2017)} 142_{Odyakmaz, Kaymak, Ercan, agy., 169.}

olacaktır; çünkü bu kez hizmetin kötü işlediği, geç işlediği ya da hiç işlemediği gibi vakıaların (olayların) kanıtlanması zorunluluğu söz konusu olmayacaktır143_.

1982 Anayasası’nın (2)’inci maddesinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin sosyal bir hukuk devleti olduğu düzenlenmiştir. Sosyal devlet, ekonomik ve sosyal bakımdan zayıfları koruyan devlet olarak tanımlanmaktadır144_{. İdarenin kusursuz sorumluluğunun düzenlenmesindeki} temel neden olarak da, sosyal devlet ilkesi gösterilebilmektedir. Çünkü, idarenin kusura dayanan sorumluluğu olmasa bile, yine de kusursuz olarak yaptığı etkinlikler nedeniyle yurttaşların uğramış oldukları zararların tazmin edilmesi, sosyal devlet yapılanmasının bir gereğidir. İdarenin kusursuz sorumluluğu, yardımcı ve istisnai bir sorumluluk türü olup, bu sorumluluk çeşidinin uygulama alanı ise, özellikle 1961 Anayasası’nda sonra, önemli ölçüde genişleme göstermiştir145. Gerçekten, sosyal devlet ilkesi gereğince atılan adımlarla birlikte idarenin kusursuz sorumluluğu ilkesinin de getirilmesi, idarenin sorumluluk alanının genişlemesinde etkili olmuştur146_.

İdari yargıda iptal ve tam yargı davalarının anlatımının sonunda, kısaca vergi hukukuna ilişkin uyuşmazlıklardan doğan davalardan da bahsetmekte yarar vardır. Vergi yargısı olarak adlandırılan dava yolu, aslında idari rejimde düzenlenen iptal ve tam yargı davalarının, vergi hukukuna ilişkin hukuka aykırılıkların giderilmesinde uygulanmasıdır. İdari yargılama yönteminde temel iki dava türü olan iptal ve tam yargı davalarından hangisinin vergi hukukunun uygulanmasından doğan hukuki uyuşmazlıklara uygulanacağı ve kimlerin bu dava yollarına başvurabileceği belli bir sınır içinde yer almıştır. Vergi mahkemelerinde dava açabilecek olanlar ile ilgili sınırı ise, İYUK madde (2)’nin birinci fıkrasının (a) bendinde açıklanan ve bir idari işlemin beş öğesinden herhangi biri ile (yetki, biçim, neden, konu, amaç) hukuka aykırı olup, çıkarları çiğnenenler tarafından açılan iptal davaları ile, İYUK madde (2)’nin birinci fıkrasının (b) bendinde açıklanan ve bir idari işlem ya da idari eylem nedeniyle kişisel hakları doğrudan zarar görenler tarafından açılan tam yargı davaları çizecektir147_.

143_{Atay, agy., 155.}

144_{Tanör, Yüzbaşıoğlu, , agy., 111.} 145_{Gözübüyük, Tan, agy., 657.}

146_{Mustafa Köksal,"Risk İlkesinin İdareye Yüklediği Külfetler ve Güncel Yargı Kararları", Türkiye Barolar}

Birliği Dergisi Kasım-Aralık 2009:270

EHLİYET

I. Ehliyet Kavramı

Yukarıda da ifade edildiği gibi; yargı denetimi, hem kişilerin birbirleriyle hem de kişilerin idareyle olan hukuki uyuşmazlıklarını gideren bir etkiye sahip olduğu için, toplumsal yararın meydana gelmesinde ve hukuk güvenliği ile adaletin sağlanmasında vazgeçilmez bir yolu temsil etmektedir. Dolayısıyla, sonuçları bakımından ele alındığında, yargı denetimi, tartışmaları kesip düzenlediği toplumsal ilişkiler alanına kesinlik ve istikrar getirdiği için en etkili yoldur148. Bu etkisi sebebiyle de, yargı denetimine başvurabilecek kişilerin, yargılamada taraf ve dava ehliyetine sahip olabilmeleri zorunludur. Çünkü, etkin bir yargı denetimine başlamak, daha doğrusu açılmış bir davanın esasına girebilmek için tarafların ehliyetleri bakımından hukuka aykırı herhangi bir durumun bulunmaması gerekmektedir149_.

Bu husus davanın açılmasında, devamında ve sonra ermesinde aranan ve yargı yerlerince araştırılan bir usul uygulamasını da gerekli kılmaktadır. Çünkü, dava ehliyeti, adli ya da idari yargı ayırt etmeksizin, davanın her aşamasında aranmaktadır. Ehliyetin bir önemi daha vardır, şöyle ki; dava konusu hakkın ileri sürülebilmesi için dava açabilme ve taraf olabilme yeteneği, dava konusundan önce gelmektedir. Uygulamada ehliyet kavramı hem tarafların davacı ya da davalı olabilmesini, hem de davacı ya da davalı olarak doğrudan ya da vekili aracılığıyla yargılamaya ilişkin işlem ve istemleri yapabilmesini açıklamaktadır150_.

148_{Tekin Akıllıoğlu, "Yönetsel Yargı ve Denetimin Etkinliği", Amme İdaresi Dergisi Mart 1990:4}

149_{Gürsel Kaplan, "İdari Yargıda Ehliyet ve Husumet Sorunu Üzerine Düşünceler", Maltepe Üniversitesi Hukuk}

Fakültesi Dergisi Şubat 2008:23