Yaprak

Genel olarak cins içerisindeki bütün taksonların yaprakları az çok birbirlerine benzer yapıya sahiptirler. Taban yaprakları, petiyolleri vasıtasıyla toprak altında yumruya bağlı şekilde dururlar ve 2-3 pinnat olarak parçalanmış yaprak ayalarına sahiptirler. Taban

yaprak petiyollerinin yumruya bağlandıkları kısımlar küçük kın şeklindedir ve kınlar yaprakların solup kopmasının ardından yumru üzerinde küçük pulsu bir birikinti şeklinde gözlenebilirler. Taban yapraklar genellikle erken dönemde solarlar ve zayıf bir şekilde bitkiye bağlıdırlar. Bu yapraklar arazi çalışmalarında dikkatli bir şekilde ve zamanında toplanmalı, ayrıca herbaryum materyali haline getirilinceye kadar ki işlemler titizlikle yapılmalıdır. Aksi takdirde bu yaprakları herbaryum örnekleri üzerinde görmek mümkün değildir. Nitekim bu çalışma kapsamında incelenen herbaryum örneklerinin tamamına yakınında taban yaprağının bulunmadığı gözlenmiştir. Herbaryum örneklerinin büyük bölümünde taban yaprağı bulunmamasına karşın alt gövde yaprakları genellikle gözlenir. Zaman zaman alt gövde yaprakları, taban yapraklar ile karıştırılmaktadır. Bu yapraklar her ne kadar taban yaprakları ile benzerlik gösteriyor olsa da büyüklük, petiyol tabanı, şekil ve yaprak segmentleri açısından farklılıklara sahip olabilmektedir.

Orta gövde yaprakları genellikle 1-2 pinnat parçalanmış yaprak ayalarına ve gelişmiş kınlı petiyollere sahiptir. Üst gövde yaprakları 2-3 loblu veya kın şeklindedir.

Bunium pinnatifolium türü ovat-oblong terminal segmentleri ile dikkat çeken

türler arasındadır. B. kucukodukii nom. et stat. nov. türünün de taban yapraklarının terminal segmentleri çoğu zaman ovat-oblong bir şekle sahiptir. Ancak bu durum sürekli değildir bazen lanseolat veya linear şekilli terminal segmentler de gözlenmektedir. B.

brachyactis türünün taban yapraklarının terminal segmentleri çoğu zaman lanseolat bir

şekle sahiptir. Fakat zaman zaman oblong-sıpatulat terminal segmentler de gözlenmektedir. Bunların dışında kalan türlerin hemen hepsinde terminal segmentler linear veya linear-lanseolattır (Şekil 5.4).

Şekil 5.4. Bunium cinsinde farklı şekillerdeki terminal yaprak segmentleri. a- B. pinnatifolium, b- B.

kucukodukii, c- B. elegans, d- B. allioides

5.6. Çiçeklenme Durumu

Tez kapsamında yer alan türlerden Bunium paucifolium ve B. pinnatifolium türleri panikulat çiçeklenme durumuna sahiptirler. Bu türlerde belirgin şekilde merkezi umbel bulunmaz ve az sayıda ışın içeren şemsiyeleri ile birlikte çok sayıda yan dal bulunur. Diğer türler ise korimboz çiçeklenme durumuna sahiptirler ve genellikle iyi gelişmiş bir merkezi umbele sahiptirler.

5.7. Bırakte ve Bırakteol

Bıraktelerin ve bırakteollerin sayısı, gelişme düzeyi ve şekli Bunium cinsi sistematiği açısından kullanışlı karakterlerdir. Bunium ferulaceum, B. microcarpum, B.

pestalozzae türlerinde bıraktelerin gelişimi hem zayıf hem de düzensizdir. Bu türlerde

gözlenmez ya da anormal olarak gelişmiş bıraktelere rastlanır. Bu türlerde bırakteoller ise bıraktelere göre daha düzenli bir gelişim gösterirler. Bunium brachyactis, B. elegans, B.

brevipes, B. kucukodukii, B. paucifolium, B. pinnatifolium ve B. sayae türlerinde iyi

gelişmiş ve düzenli bırakte ve bırakteoller bulunur. Bunium allioides, B. simplex, B.

verruculosum ve B. sivasicum türlerinin bırakte ve bırakteolleri en iyi gelişim gösteren

türlerdir.

Çizelge 5.1. Bunium cinsi bırakte ve bırakteol bilgileri.

Türler Bırakte sayısı Bırakte ölçüleri

(mm)

Bırakteol sayısı Bırakteol ölçüleri (mm) B. allioides 5-8 4-8 x 0.8-1.2 6-8 3.5-4.5 x 1.5-2 B. brachyactis 3-6 2-9.5 x 0.3-0.6 3-7 1.8-3.5 x 0.3-0.5 B. brevipes 2-6 2-6 x 0.3-0.6 4-6 1.2-4.2 x 0.2-0.6 B. elegans 3-6 2.5-8 x 0.4-1 4-8 1.2-4.5 x 0.3-0.6 B. ferulaceum 1-3 1-8 x 0.6-1.2 3-6 1-3.5 x 0.5-1 B. kucukodukii 3-5 1.8-6.5 x 0.3-0.8 3-5 1.2-3.5 x 0.3-0.5 B. microcarpum 0-4 1-5.2 x 0.4-1.5 0.6 0.8-3.8 x 0.3-0.8 B. paucifolium 3-5 2-4.5 x 0.4-0.6 3-6 1-3.5 x 0.2-0.4 B. pestalozzae 0-4 1.2-5 x 0.4-0.8 2-6 1-3 x 0.2-0.6 B. pinnatifolium 4-5 2-6 x0.3-0.5 4-5 1-2.5 x 0.2-0.4 B. sayae 6-8 3.8-9 x 0.3-0.6 6-8 1.5-4 x 0.2-0.4 B. simplex 8-10 8-20 x 0.3-0.9 8-10 3-6.5 x 0.2-0.6 B. sivasicum 6-8 6-12 x 0.4-0.9 6-8 2.5-4.5 x 0.2-0.5 B. verruculosum 3-10 4-12 x 0.2-0.6 4-10 2.-5.6 x 0.2-0.8

Bırakteollerinin şekli ve yapısı bakından B. allioides türü diğer tüm türlerden farklılık gösterir. Eliptik veya obovat şekli ve kenarlarındaki geniş, kanat benzeri zarsı yapı bu türün kolayca tanınmasına olanak sağlar. B. allioides türünün bırakteleri ise çoğu zaman ray uzunlukları ile eşittir.

B. simplex, B. sivasicum ve B. verruculosum türlerinin bırakteolleri pedisel

uzunluklarının yarısından daha uzun olan bırakteleri, yakın ilişkili oldukları türlerden ayrımlarında önem arzetmektedir. Bırakte ve bırakteoller ile ilgili bilgiler çizelge 5.1’de özetlenmiştir.

5.8. Umbel ve Umbellule

Çalışma kapsamındaki türler arasında umbel ve umbellule özellikleri bazı farklılıklar göstermektedir. Bunium allioides ve B. brachyactis türleri şıkışık umbel ve umbellule yapısına sahiptirler. Diğer yandan B. sayae türü ise gevşek umbel yapısı ile dikkat çekmektedir. Çizelge 5.2’de Bunium cinsi türlerinin umbel ve umbellule özellikleri özetlenmiştir.

Çizelge 5.2. Bunium cinsi umbel ve umbellule bilgileri.

Türler

Umbel

çapı (mm) Ray sayısı

Ray uzunluğu (mm) Umbellule çapı (mm) Pedisel sayısı Pedisel uzunluğu (mm) B. allioides 12-20 8-12 3.5-7.5 5-8 12-17 1-1.7 B. brachyactis 12-27 4-9 5-12 6-11 8-16 1.5-2.5 B. brevipes 40-80 2-8 10-25 9-20 9-18 1-4 B. elegans 23-70 5-18 10-35 6-20 10-20 1-5.5 B. ferulaceum 40-70 5-9 12-50 10-20 9-17 1.8-8 B. kucukodukii 30-70 7-9 10-32 6-12 10-20 2.5-5 B. microcarpum 15-80 4-13 20-70 4-12 5-20 1-5.6 B. paucifolium 15-45 2-6 10-30 5-12 8-12 2.5-5 B. pestalozzae 25-75 3-9 6-40 5-14 10-20 1-4.5 B. pinnatifolium 12-40 3-5 6-20 3.5-7 8-12 1-2.5 B. sayae 40-75 10-15 16-32 6.5-15 13-21 2.3-7 B. simplex 25-55 10-22 9-25 7-12 12-20 1.5-4.5 B. sivasicum 16-48 7-10 6-15 6-12 10-16 1.4-2.8 B. verruculosum 20-65 4-13 10-35 5-12 6-15 0.8-2.5

5.9. Sepal ve Petal

Ülkemizde yayılış gösteren bütün Bunium taksonlarının kaliksleri körelmiş durumdadır. Nadiren meyve üzerinde belirsiz şekilde duran kaliks dişleri görülebilir.

Petaller ise iyi gelişmiştir. Çoğunlukla beyaz renkli olmalarına karşın pembe renkli çiçeklere de rastlanabilir. Tek salgı kanalına sahiptirler. Petaller şekilleri ve yönelimleri itibarı ile Bunium cinsi sistematiğinin başlıca karakterlerindendir. Bunium

allioides, B. brachyactis, B. elegans, B. brevipes, B. kucukodukii, B. paucifolium, B. pinnatifolium, B. sayae, B. simplex, B. sivasicum ve B. verruculosum türlerinde petaller

yukarı yönelimli ve oblong-ovat bir şekle sahiptir. Bu grupta B. pinnatifolium ve B.

paucifolium türlerinin petalleri diğerlerine göre daha küçük bir yapıya sahiptir. Diğer

taraftan B. ferulaceum, B. microcarpum ve B. pestalozzae türlerinde petaller yatay yönelimli ve obovat şekle sahiptir (Şekil 5.5.)

Şekil 5.5. Bazı Bunium cinsi türlerinin çiçek ve petal görünümleri. a- B. ferulaceum, b- B. simplex, c- B.

5.10. Meyve

Bunium cinsi sistematiği ile ilgili en önemli karakterler meyve karakterleridir.

Birçok tür meyve karakterleri olmadan doğru şekilde teşhis edilemeyebilir. Hatta Bunium

pestalozzae ve B. verruculosum gibi bazı türlerin meyve olmaksızın teşhis edilmesi

neredeyse mümkün değildir. Çünkü B. pestalozze türünde valekular vitta sayısı, B.

verruculosum türünde meyve yüzeyindeki küçük çıkıntılar bu türlerin teşhiş edilmesinde

kullanılan temel karakterlerdir.

Birçok Bunium türünde merikarplar birbirlerinden kolaylıkla ayrılabilirken bazı türlerde ise merikarplar kolayca birbirinden ayrılmaz. Bu durum pedisel kalınlaşması ile paralellik göstermektedir. Ülkemizde yayılış gösteren Bunium ferulaceum türünde pedisel kalınlaşması ile birlikte merikarplar birbirlerine sıkı bir şekilde bağlıdırlar. B.

brevipes, Bunium allioides ve B. elegans türlerinde ise pedisel kalınlaşması olmamasına

karşın merikarplarının dışarıdan bir etken olmadığı sürece bir arada kaldıkları gözlenmiştir.

Meyve ile ilgili bir diğer kullanışlı karakter ise onun şeklidir. B. kucukodukii türünde meyveler kısa ve oblong-orbikular bir görünüme sahiptir. B. ferulaceum türünde ise meyveler uzunca ve silindirik-oblong bir görünüme sahiptir. B. allioides türünün meyveleri eliptik şekle sahiptir. Diğer taksonlarda ise meyveler genellikle oblong şekillidir (Şekil 5.6).

Şekil 5.6. Bunium cinsi türlerinin meyve görünümleri. a- B. kucukodukii, b- B. ferulaceum, c- B.

pinnatifolium, d- B. allioides, e- B. elegans. (ölçek= 1 mm)

5.11. Sitilopodyum ve Sitilus

Sitilopodyum merikarpın üst kısmında sitilus tabanının şişkinleşmiş kısmıdır. Bu yapı Bunium cinsi taksonları arasında bazı farklılıklar göstermektedir. B. brachyactis, B.

elegans, B. brevipes, B. kucukodukii, B. paucifolium, B. pinnatifolium, B. sayae, B. simplex, B. sivasicum ve B. verruculosum türlerinde sitilopodyum basık ve genellikle

tabanda yayılmış durumdadır. Bu türlerin sitilopodyumları çoğunlukla perikarp üzerinde hafifçe yükselti şeklinde gözlenirken bazen neredeyse perikarp içerisine gömülü durumda olabilir (Şekil 5.7-a).

B. microcarpum ve B. pestalozzae türlerinde sitilopodyumları kısa konik bir

B. ferulaceum türünde ise meyve üzerinde boyun benzeri bir yapı ile yükselmiş ve kısa

koni biçimindedir (Şekil 5.7-d).

Sitilus ise Bunium cinsi sistematiğinde başlıca karakterlerden biridir. Büyük oranda sitilopodyum durumları ile paralellik göstermesine rağmen bitki üzerinde daha kolay gözlemleniyor olması bu karakteri daha önemli kılmaktadır. Kısa konik sitilopodyuma sahip B. microcarpum, B. pestalozzae ve B. ferulaceum örneklerinde sitilus kısadır. Öyle ki geri kıvrıldığında meyvenin hemen üst kısmında sonlanır (Şekil 5.7- b ve d). Diğer tüm türlerde ise sitilus oldukça uzundur. Bu türlerde situlus geri kıvrıldığında çoğunlukla meyvenin yarısına kadar uzanır.

Şekil 5.7. Bunium cinsi türlerinin sitilopodyum ve sitilus görünümleri. a1- B. brachyactis, a2- B. elegans,

a3- B. kucukodukii, a4-B. paucifolium (genç meyve), a5- B. pinnatifolium, a6- B. sayae, a7- B. sivasicum, a8- B. verruculosum, b1- B. microcarpum, b2- B. pestalozzae, c- B. allioides, d- B. ferulaceum.