Bunium elegans var brevipes Freyn & Sint taksonu hakkında

B. elegans var. brevipes taksonu Freyn (1892) tarafından Harput’tan

tanımlanmıştır. Araştırmacı bu taksonu, Sintenis’in toplamış olduğu 652 ve 653 numaralı örneklere dayandırmıştır ve bu örneker günümüzde Lund Üniversitesi Herbaryumu’nda (LD) sintip olarak muhafaza edilmektedir. Bu kaynakta taksonun pedisellerinin olgun meyveden daha kısa olması, olgun olmayan meyvede ise pediseller ile meyve uzunluklarının hemen hemen eşit olması, ışın sayısının 3—6 adet olması, sitilopodyumun

konik-mamillat olması ve özellikle pedisellerin yıldızsı biçimde dağılması ile farklılık göstermesinden bahsedilmiştir.

Daha sonra Türkiye Florası’nda bu taksonun statüsü ve kombinasyonu değiştirilmiş ve Bunium paucifolium var. brevipes (Freyn & Sint.) Hedge & Lamond olarak ele alınmıştır. Araştırmacılar bu taksonu 10—15 mm uzuluğundaki kısa rayları (10—40 değil) ve hemen hemen meyve uzunluğuna eşit ve yıldızsı şekilde dağılmış pediselleri (meyveden uzun veya kısa ve yıldızsı şekilde dağılmamış) ile diğer taksonlardan ayırmışlardır. Türkiye Florası’nda bu taksonun tip lokalitesinin Erzincan ilimizin Kemaliye ilçesi dolaylarında olduğu belirtilmiştir (Hedge ve Lamond, 1972).

Son olarak Saya (1992) bu taksonu tekrar Bunium elegans türü içerisinde orijinal kaynakta yer aldığı şekilde değerlendirmiştir. Araştırmacı bu taksonun yıldızsı umbelluleleri ile diğer varyetelerden, sahip olduğu 2—6 adet ışın sayısı ile tip varyetesi dışındaki diğer varyetelerden ayırmıştır. Ek olarak bu taksonun tip varyeteden ayrımı için ışınların kısa olmasını ve daha az parçalanmış alt ve orta gövde yapraklarını kullanmıştır. Ayrıcabu taksonun tip örneğinin Elâzığ ilimizden toplandığını belirtilmiştir.

Bunium elegans var. brevipes taksonu ile ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalar

ve verilen bilgilerde iki önemli nokta dikkati çekmektedir; i-) tip örneğinin lokalitesi hakkındaki karışıklık,

ii-) bu taksonunun ayrımında temel karakter olarak yıldız şeklinde dağılmış pedisellerinin kullanılması.

Bunium elegans var. brevipes taksonunun tip lokalitesi ile ilgili yapmış

olduğumuz araştırmada ulaştığımız bilgiler şu şekildedir;

Taksonun tanımlandığı kaynakta kullanılan örneklerden birinin lokalitesi “Armenia turcica, Kharput: in declivibus montanis ad Jarhascha (Exsice.653) leg. Sintenis.” olarak verilmiştir.

Türkiye Florası’nda, izotip olarak gösterilen Sintenis’in 653 numaralı örneğinin Kemaliye yakınlarından toplandığı belirtilmiştir (Hedge ve Lamond, 1972). Örneğin toplandığı yıl olan 1889’da Kemaliye’nin, Elazığ’a (Harput) bağlı olduğu ve Sintenis’in çalışmalarını Kemaliye dolaylarında yoğunlaştırdığı göz önüne alınınca bu lokalitenin belirtildiği şekilde olma ihtimali vardır.

Ancak Elazığ’da Yarbaşı isminde bir bölge bulunduğu İshak Sunguroğlu’nun

Harput Yollarında isimli eserinden anlaşılabiliyor (Sunguroğlu, 1958). Bu eserde aynen

“Harput’un şimalinde Yassıca nam cebel vardır ki, bunun en meşhur tepeleri Buzluktaşı, Gâvurtaşı ve Ankuzu (Eykuzu) baba demekle maruf üç kayalık. Doğuda Yarbaşı önünde Çelever, Mahlu tepeleri ve sonra Hasret dağı (1640 m) vardır./Şimdi Yarbaşı ve Cenge Düzünü geçerek Karataşa çıkacağız.”

Buradan anlaşılıyor ki Yarbaşı Elazığ ile Karataş arasında bir bölgedir.

Tip lokalitesinin bu bölgede olduğunu destekleyen bir başka durum ise

Onobrychis fallax Freyn & Sint. türünün tip lokalitesidir. Bu türün tip örneği de Sintenis

tarafından B. elegans var. brevipes taksonuyla aynı gün toplanmış ve lokalite bilgileri şöyle verilmiştir; “Armenia turcica. Kharput: prope Buslutasch die 5. junii 1889 leg. Sintenis (Exsice. 561).” Verilen bu lokaliteden Sintenis’in bu tarihte İshak Sunguroğlu’nun Yassıca Dağı’nın meşhur tepesi olarak bahsettiği Buzluktaşı civarında olduğu anlaşılmaktadır.

Bir diğer tip örneği olan Sintenis 652 numaralı örneğinin ise lokalitesi şu şekildedir; “Armenia turcica, Kharput, Angüsü, 5. VI. 1889.” Yapılan taramalarda Angüsü olarak bahsedelin yerin neresi olduğu konusunda bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak orijinal yayında Sintenis 653 numaralı örneği ile aynı veya yakın yer olduğundan bahsedilmektedir.

Bu çalışma kapsamında yapılan arazi çalışmaları ile B. elegans var. brevipes taksonu ile ilgili Malatya, Van ve Hakkari illerimizde popülasyon gözlemi yapılmış ve örnekler incelenmiştir. LD Herbaryumu’nda (LD1244069; LD1245149) muhafaza edilen sintip örneklerinin fotoğrafları incelenmiştir. Ayrıca HUB ve ANK Herbaryumları’nda muhafaza edilen örnekler de incelenmiştir. Elde edilen bulgular şu şekildedir;

— Meyveli bitkilerde, pedisellerin belirgin olarak yıldızsı şekilde dağıldığı gözlenmiştir. Bu karakter ile diğer taksonlardan açıkça ayrılmaktadır. Ancak çiçekli dönemde ışınların yıldızsı şekilde dağılması açıkça gözlenememektedir.

— Bu çalışmada ray sayısı 2—8(—12) olarak belirlenmiş ve ray uzunlukları 10— 25(—35) mm olarak ölçülmüştür. Dolayısıyla 6’dan fazla ray sayısı ve 20 mm’den daha uzun rayları ile diğer varyetelerden açıkça ayrılmamaktadır.

—Olgun meyvede pediseller meyveden kısa, meyveye eşit veya meyveden uzun olabilmektedir. Türkiye Florası’nda, tayin anahtarında kullanılan meyve uzunluğunun pediseller kadar olması ve orijinal kaynakta bahsedilen pedisellerlerin meyveden kısa olması, bu taksonun ayrımında kullanışlı bir karakter değildir.

—Saya (1992)’nın bu taksonu tip varyeteden ayırmak için kullanmış olduğu yaprak karakterleri kısmen doğrudur. Ancak taban yapraklarının çok erken solmasından

dolayı pratikte bu karakterleri kullanmak oldukça zordur. Ayrıca incelediğimiz bazı örneklerde yaprak parçalanması iki takson arasında geçiş göstermektedir.

—Orijinal kaynakta bahsedilen sitilopodyumun konik olması bu takson için geçerli değildir. İncelenen örneklerde sitilopodyumun basık olduğu, zaman zaman perikarp üzerinde hafifçe yükseldiği veya neredeyse perikarp içerisine gömülü olduğu gözlenmiştir.

—Tip varyete ile karşılaştırıldığında Bunium elegans var. brevipes taksonunun tabandan ve çok sayıda dalla dallandığı ve yükselici-dik bir forma sahip olduğu gözlenmiştir. Tip varyete ise dik bir forma sahip olup daha az sayıda dalla tabana yakın veya tabandan dallanmaktadır (Şekil 4.3).

—İncelenen örneklerin neredeyse tamamında petal renginin pembe veya pembemsi olduğu gözlenmiştir. Nadiren beyaz rekli petallere rastlanmaktadır. Tip varyetede ise petal rengi beyaz olup çok nadiren pembemsi petallere rastlanmaktadır.

Şekil 4.3. Bunium elegans var. elegans ve B. elegans var. brevipes taksonlarının genel görünümlerinin

Şekil 4.4. Bunium elegans var. elegans ve B. elegans var. brevipes taksonlarının meyveli şemsiyecikleri.

A- Bunium elegans var. elegans, B- B. elegans var. brevipes.

Sonuç olarak B. elegans var. brevipes taksonu morfolojik olarak olgun meyvede yıldızsı dağılmış pediselleri ile diğer varyetelerden açıkça ayrılır (Şekil 4.4). Başta tip varyeteden olmak üzere bazı geçişli karakterler bu ayrıma zayıf bir destek sağlamaktadır. Fakat yapmış olduğumuz karyotaksonomik çalışmalar bu taksonun diğerlerinden farklı olarak 2n= 18 kromozom sayısına sahip olduğunu göstermiştir (bkz. Bölüm 8). Ayrıca gerçekleştirilen moleküler filogenetik analizler, B. elegans var. brevipes taksonunun diğer taksonlardan hatta Bunium cinsi içerisindeki diğer türlerden açıkça ayrıldığını göstermektedir (bkz. Bölüm 10). Elde edilen bu bilgiler ve veriler doğrultusunda Bunium

elegans var. brevipes Freyn & Sint. taksonu, tür seviyesine yükseltilerek Bunium brevipes

(Freyn & Sint.) M.Çelik & Y.Bağcı comb. & stat. nov. olarak ele alınmıştır.