Yapısal Eşitlik Modeli Aşamaları

Bir Yapısal Eşitlik Modeli; verilerin hazırlanması, modelin belirtilmesi, modelin tanımlanması, modelin tahmini/değerlendirilmesi, modelin testi, modelin düzeltilmesi, modelin geçerlik ve güvenirliği ve rapor edilmesi açısından toplam 8 aşamadan oluşmaktadır. Araştırmada kullanılacak olan model değişkenlik gösterdiğinden bu kısımda sadece bu aşamaların nasıl çalıştığını göstermek amacıyla bazı bilgiler

Ölçüm (DFA) Modeli

Yapısal Model

Şekil 33 Ölçüm ve Yapısal Model Gösterimi Yapısal Model

verilecektir. Araştırmanın uygulamasından elde edilen veriler için kurgulanacak olan her bir modele ilişkin aşamalar ise bulgular bölümünde detaylı olarak yansıtılmıştır.

3.6.5.1 Verilerin Hazırlanması

Bu aşamada, kuramsal olarak kurgulamış olduğu ölçüm ve yapısal model için elde edilen verilerin analize uygunluğunu araştırılmıştır. Öncelikli olarak gözlenemeyen değişkenlerin hangi gözlemlenebilen değişkenler yardımıyla elde edildiği ve bu değişkenlerin yine hangi gözlenemeyen değişkenler arasında ilişkiler olduğunu kuramsal olarak belirlemesinin ardından toplanan veriye bakılır. Veri seti, analiz için uygun uygunluğu istenilen çoklu normal dağılıma uyup uymadığı, veri setinde kayıp değerlerin var olup olmadığı kontrol edilmelidir.

Günümüzde pek çok istatistiksel yazılım YEM için kullanılmaktadır. Bu araştırmada verilerin düzenlenmesi aşamasında IBM SPSS ve modelin testi aşamasında ise IBM SPSS AMOS yazılımları kullanılmıştır. Bu nedenle bu yazılımların analizlerin gerçekleşmesinde uyguladığı bazı gerekliliklere (Türkçe karakter uyumu, kayıp veri, normal dağılım gibi) uyulmuştur.

3.6.5.2 Modelin Belirlenmesi

Modelin belirlenme aşaması yapısal eşitlik modeli için ilk aşamada kabul edilebilir. Bu aşama diğer regresyon, yol ve doğrulayıcı faktör modelleri içinde geçerlidir. Model belirlenmesi safhasında araştırmacının teoriye ihtiyacı olup ölçüm modeli içerisinde yer alacak olan gözlenemeyen değişkenlerin ve sonrasında yapısal model içerisine dâhil edilecek olan bu değişkenler arası ilişkilerin bir başka söylemle araştırma hipotezlerinin net olarak ortaya koyulması gerekir. Sonuç olarak kuramsal bilgi yapısal eşitlik modelinde önemli bir rol oynar. Araştırmacı ise bu bilgili modeli belirlemede ve test etmede kullanır.

3.6.5.3 Modelin Tanımlanması

Modelin belirtilmesi işleminden sonra YEM için yapılacak olan iş modelin tanımlanmasıdır. Model tanımlanmasında modelde yer alacak parametreler ve bunların tahmin yöntemlerinin belirlenmesi gerekir. Aksi takdirde tanımlama problemleri ile karşılaşılır ki bu durumda örneklemden elde edilen verinin bize söylemiş olduğu model

139

ile kuramsal model arasında uyumsuzluk ortaya çıkar. Kısaca burada kaç parametrenin serbest bırakılacağı, kaçının sabitleneceği ya da sınırlandırılacağı yapılacak olan kuramsal değerlendirmelerle araştırmacı tarafından belirlenir.

3.6.5.4 Modelin Tahmini/Değerlendirilmesi

YEM’de model tanımlama problemin üstesinden gelindikten sonra yapılacak olan şey kurgulanan hipotezlere göre yapısal model içerisinde yer alan parametrelerin tahminidir. Seçilecek olan tahmin yöntemi önemli olup(örneğin: en çok olabilirlik yöntemi) örneklemden elde edilen varyans-kovaryans matrisinin kuramsal modelden anlamlı bir şekilde farklı çıkmaması beklenir. Bir başka söylemle araştırmacı tarafından kurgulanan modelin veri tarafından da doğrulanmasının gerekliliği anlamına gelir.

3.6.5.5 Modelin Testi

Oldukça önemli olduğunu söyleyebileceğimiz bu adımda örneklemden elde edilen ve kuramsal olarak kurgulanan modelin birbirine olan uygunluğunun irdelenmesidir. Bu aşamada bir takım model uyum iyiliği indeksleri kullanılır. Ancak bu indeksler bahsi geçen her iki modelin tam uyuşması halinde devre dışı kalır. Bir başka söylemle örneklem ve kuramsal modellerin örtüşmesi durumunda model uyum iyiliği indeksleri kabul edilemez. Pek çok model uyum iyiliği indeksinden bahsedilebilir ve bunlar farklı noktaların tespiti açısından geliştirildiğini de söyleyebiliriz. Bu araştırmada ise model uyum iyiliği indeksleri olarak Brown (2006) tam (absolute) uyum, hassas (parsimony) uyum ve kıyaslamalı (comparative) uyum olmak üzere üç kategoride değerlendirilen indeksler kullanılmıştır. Ayrıca bu indekslerden Bölüm 3’de bahsedilmiştir.

3.6.5.6 Modelin Düzeltilmesi

Araştırmacı tarafından kurgulanan modelin örneklemden elde edilen verilerle uyumlu olmadığı zamanlarda araştırmacılar bu uyumu bozan veya zedeleyen bir takım parametrelere müdahale edebilirler. Bu müdahaleler, ölçme maddesi çıkarmaktan hipotez ekleme çıkarmaya kadar veya hata varyanslarını eşitlemek gibi birçok işlemle yapılabilir. Ancak istenilen veya arzu edilen durum modelin en az düzeltmelerle uygun hale gelmesidir. Aksi takdirde her model birçok müdahale ile uygun duruma getirilme

ihtimaline sahiptir ki bu ise istenmeyen bir durumdur. Araştırmacı ayrıca yaptığı her düzeltmeyi rapor etmelidir.

3.6.5.7 Modelin Geçerlik ve Güvenirlik Analizleri

Son adım olarak ölçüm modeline ilişkin geçerlik ve güvenirlik analizlerinin yapılmasıdır. Modelin yapı, yakınsak ve ayırma geçerliklerine bakılmalıdır. Bu kısımla ilgili detaylı bilgi için Bölüm 3’e bakınız.

3.6.6 Özet

Çok değişkenli istatistik yöntemlerinden olan YEM’in diğer istatistik yöntemlerine nazaran daha etkili ve kapsamlı sonuçlar ürettiği aşikârdır. Özellikle teori odaklı çalışmalar da göz ardı edilen dolaylı etkilerin hesaplanabilmesi açısından, katı ve etkili bir takım istatistiksel yöntem ve varsayımları içermesi açısından YEM’in kullanılmasının güvenilir bir seçim olduğunu söyleyebiliriz.

Teori geliştirme, test etme, mevcut durum hakkında bilgi edinme, ölçek geliştirme ve birçok araştırma problemlerinde kullanılan günümüz sosyal ve davranış bilimlerinin gittikçe popüler araştırma tekniği olan YEM’in ayrıca bilim camiasında kendisini kanıtlamış istatistiksel analiz şirketlerininde yadsınamaz desteği yine dünyaca ünlü bilimsel yayın evlerinin destekleriyle hakkında hakemli ve birçok veri tabanı tarafından taranan bilimsel dergilerle destekleniyor oluşu ayrıca bu yöntemi bu çalışmada kullanmamıza sebep olmuştur.

141

4 BULGULAR VE YORUMLAR

Bu bölümde araştırma soru ve hipotezlerini test edip yorumlayabilmek amacıyla verilerin üçüncü bölümde belirtilen yöntemlere göre çözümlenmesi sonucunda elde edilen bulgulara ve yorumlara yer verilmiştir. Bulguların daha önce tamamlanmış ilgili araştırmalar ile paralellik ya da zıtlık gösterdiğine dair çıkarımlara sonuç ve öneriler bölümünde yer verilmiştir. Çalışma kapsamında gerek araştırma sorularına gerekse hipotezlere yönelik bir dizi istatistiksel testten faydalanılmıştır. Bu testler ilgili araştırma soru ve hipotezlerine yönelik farklılıklar göstermektedir. Örneğin, katılımcılara ilişkin betimleyici çıkarımlarda bulanmak amacıyla yüzde (%), frekans (f), ortalama, basıklık ve çarpıklık katsayıları ve çapraz tablolardan faydalanılırken, model içerisinde kullanılan değişkenlerin kişisel özellikler açısından farklılaşıp farklılaşmadığını test etmek amacıyla parametrik istatistik tekniklerden (bağımsız guruplar için T-testi, tek yönlü varyans analizi gibi) faydalanılmıştır. Araştırmada kuramsanan yapısal ve ölçüm modeli testi için yapısal eşitlik modeli dolayısıyla regresyon, yol ve doğrulayıcı faktör analizi gibi çok değişkenli istatistik testlere de yer verilmiştir. Ayrıca araştırma modelinin testinde pek çok uyum iyiliği istatistiği hesaplanmış ve rapor edilmiştir. Bunun yanında araştırma modelinin geçerliğini test etmek amacıyla model, yakınsak, ayrışma ve birleşme geçerliliklerine tabi tutulmuştur. Araştırma kapsamında kullanılan bütün istatistik teknikler için tek değişkenli ve çok değişkenli normal dağılım varsayımı test edilmiş ve ilgili bölümlerde rapor edilmiştir.