BT’lerin kullanımını ve kabulünü etkileyen faktörlerin araştırılması için birçok kuramsal model kullanılmıştır. Fishbein ve Ajzen (1975) yılında bireyin planlı, amaçlı davranışlarını en iyi açıklayan faktörlerin, kişinin söz konusu davranışlara yönelik tutumları ile bu konudaki hem tutumlarını hem de davranışsal niyetlerini etkileyen öznel normlar olduğu temeline dayanarak geliştirdikleri Sebepli Davranış Kuramı, tutum ve davranış arasındaki ilişkiyi en iyi ölçebilen, bu konuda en sık kullanılan ve deneysel olarak en çok test edilmiş sosyal psikoloji temelli bir kuram olsa da model kişinin tamamen kontrolü altındaki davranışları açıklayabildiği için eleştiriler almıştır. Bu kuramdan sonra Ajzen (1991) yılında Sebepli Davranış Kuramını eleştirmiş ve kişinin davranışı gerçekleştirmede kontrolünün tamamıyla elinde olmadığı durumlar için yeterli olmadığını savunmuş ve Planlı Davranış Kuramını ileri sürmüştür. Kurama göre Ajzen davranış için belirli sebeplerden kaynaklandığını, kasıtlı ve planlı yapıldıklarını öne sürmüştür. Bu sebeple kişinin davranışı gerçekleştirmedeki kontrolüyle ilgili algısı (Mathieson, 1991) olarak tanımlanan algılanan davranışsal kontrol değişkeni kurama eklenmiştir. Tüm bunlara paralel olarak insan davranışı için Bandura (1986) tarafından geliştirilmiş olan sosyal bilişsel kuram kişisel özellikler, bireyin davranışı ve çevrenin karşılıklı olarak etkileşime girmesiyle bireyin son davranışının ortaya çıkarttığını söylemiştir. SBK birlikte, kuramda yer alan öz-yeterlik, etki ve kaygı, sosyal etki gibi değişkenler sıklıkla araştırmacıların modellerine dâhil ettiği değişkenler olmuştur.
Sonrasında Davis (1989) ve Davis, Bogazzi ve Warshaw (1989) teknoloji kullanımının bir davranış olduğunu belirterek Teknoloji Kabul Modeli adında bir model önermişlerdir. Araştırmacılar bu model ile kullanıcıların Bilişim Teknolojilerinin kabul ve kullanım durumlarını tespit etmeye çalışmışlardır. Model aslında Fishbein ve Ajzen(1975)’de önerdikleri özel bir durum karşısında bireylerin isteğe bağlı ve iradeleri dâhilinde olan davranışlarını açıklamak amacıyla geliştirilen ve bilimsel araştırmalarda en fazla kullanılan SBK’ya dayanmaktadır. TKM yapılan araştırmalarda kullanıldıkça,
sistem kullanımını ve kullanıcı davranışlarını açıklamakta kullanılan en etkili ancak bir o kadar da tartışılmıştır (Venkatesh ve Davis, 2000; Agarwal ve Prasad, 1999; Chen ve diğerleri, 2002; Legris ve diğerleri, 2003; Yi ve diğerleri, 2006). Bu tartışmalar genellikle modelin davranışı açıklama gücü, uygulanılan örneklemler ve kullanılan harici değişkenler üzerinde olmuştur. Sonuç olarak TKM tüm bunların yanında teknoloji kabul modelinin sistem kullanımının yaklaşık olarak %40’ını başarılı bir şekilde tahmin ettiği deneysel olarak kanıtlanmış (Legris, Ingham ve Collerette, 2003), beklentilerin ve tutumların teknolojiyi nasıl etkilediğini az da olsa ortaya çıkartmıştır (Silvo ve Pan, 2005; Teo, 2009; 2010; 2011). Bugüne kadar yapılan araştırmalar da modeller arası karşılaştırmalarda yapılmış olsa da herhangi bir modelin diğerine olan üstünlüğü henüz kanıtlanamamıştır. Aksine Taylor ve Todd, (1995) gibi araştırmacılar Ayrıştırılmış Planlı Davranış Kuramı gibi çalışmalarla modellerin ortak gücünden faydalanma denemeleri yapmış ve başarılı olmuşlardır. APDK’da ilgili üç inancın aslında hangi bileşenlerden oluştuğunu daha açık ve kolay anlaşılır olması için çok boyutlu değişkenlere ayrılmıştır. Yine bir başka araştırmacı olan Venklatesh (2003) 8 farklı kuramı kullanarak geliştirdiği Birleştirilmiş Kabul ve Kullanım modelinin açıklama gücünün %70 çıkarmıştır. Benzer şekilde Bilişim Teknolojilerinin kullanım ve kabulünü ortaya çıkarmaya çalışılan TKM 2 (Venkatesh ve Davis, 2000) ve Venkatesh (2000)’in çalışmalarında test edilmeyen 3 ilişkiyi test etme amacıyla TKM 3 geliştirilmiştir (Venkatesh ve Bala, 2008).
Yapılan araştırmaların birçoğu kullanıma yönelik niyeti açıklanma yüzdesinin arttırılmasını hedef almıştır. Keza bu sebeple modellere harici değişkenler eklenmiş ve böylece daha önce geliştirilen modellerin hem sınırlılıkları ortadan kaldırılmış hem de açıklama gücü arttırılmıştır(Schaupp ve Carter, 2005; Wu ve Chen, 2005; Dishaw ve Strong, 1999; Liaw, 2002; Ma, Andersson ve Streith, 2005; Turan ve Çolakoğlu, 2008; Teo, 2011; Teo, Luan ve Sing, 2008; Teo ve Schaik, 2009; Teo, 2009; El-Gayar, Moran ve Hawkes, 2011; Terzis ve Economides, 2011; Teo, Ursavaş ve Bahçekapılı, 2011; Teo ve Ursavaş, 2012; Escobar-Rodriguez ve Pedro Monge-Lozano, 2012; Teo, Ursavaş ve Bahçekapılı, 2012; Ursavaş, 2013) ve anlamsız (Teo, 2009b; Terzis ve Economides, 2011b; Terzis, Moridis ve Economides; 2012) Bu araştırmada ise 10 farklı kuramın kullanıldığı bir model geliştirilmiştir. İlerleyen Bölüm 3.2.3’de araştırma modeli anlatılmıştır. Daha önce tamamlanan ve özellikle eğitim üzerine yapılmış olan bazı araştırmaların kullandıkları model ve bilgileri aşağıdaki Tablo 1’de gösterilmiştir.
51
Tablo 1 Yapılan Araştırmalar
Çalışma Örneklem
Büyüklüğü
Örneklem Türü Kuram
Smarkola (2007) 160/158 Öğretmen Adayı
/Öğretmen Genişletilmiş TKM
Smarkola (2011) 318 Öğretmen TKM + APDK
Venkatesh ve Bala (2008) 50/51 Yönetici/Kullanıcı TKM 3 Turan ve Çolakoğlu (2008) 213 Kullanıcı TKM Teo, Su-Luan ve Sing (2008) 250/245 Öğretmen Adayı TKM Teo, Lee, Chai ve Wong (
2009)
250/245 Öğretmen Adayı TKM
Teo (2009) 314 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM
Teo (2009) 475 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM
Terzis, Moridis ve Economides (2012)
117 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM Terzis ve Economides (2011) 173 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM Teo, Ursavaş ve Bahçekapılı
(2012)
487 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Teo, Lee ve Chai (2008) 239 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Teo ve Schaik (2009) 250 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM
Teo (2009) 159 Öğretmen Adayı TKM
Cheon, Lee, Crooks ve Song’un (2012)
177 Üniversite Öğrencisi PDK
Teo (2011) 592 Öğretmen Genişletilmiş TKM
Teo ve Ursavaş (2012) 297 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Teo, Ursavaş ve Bahçekapılı
(2011)
197 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Teo ve Noyes (2011) 153 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Escobar-Rodrigez ve Monge-
Lozano (2012)
162 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM Liaw (2002) 260 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM Park, Son ve Kim (2012) 408 Özel Sektör Genişletilmiş TKM Park (2009) 628 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM Wang, Lin ve Liao (2012) 358 Öğretmen Adayı Genişletilmiş TKM Ma, Anderson ve Streth
(2005)
84 Öğretmen Adayı TKM
El-Gayar, Moran ve Haekes (2011)
360 Üniversite Öğrencisi Genişletilmiş TKM
Koca ve Usluel (2007) 427 Öğretmen -
3 YÖNTEM
Bu bölümde; araştırma modeli, araştırmanın evreni ve örneklemi, araştırmada kullanılan veri toplama araçları ve verilerin çözümü açıklanmıştır.