Yapı Elemanları

Kütahya çeşmelerinde, Çukur Çeşme (1554-1555), Çatal Çeşme (1803-1804), Sıcak Çeşme (1816-1817), Fuat Paşa Çeşmesi (18. yy. sonu), Hürriyet Çeşmesi (1909) ve Karagöz Ahmet Paşa Sokak Çeşmesi (19. yy.) üst örtüleri düz dam şeklindedir.

Servili Cami Çatal Çeşme (1381-1382), Paşa Çeşmesi (1763-1764), Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766), Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1782), Meydan Çeşmesi, Dilarem Çeşmesi, Balpınar Sokak Çeşmesi (18. yy. sonu), Ali Paşa Cami’nin

276 Koçyiğit, Lale Devri İstanbul Çeşmeleri, 59, 93, 103.

277 Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Su Yapıları, 49.

278 Karasu, Afyon Çeşmeleri, 113.

279 Çetinkaya, Bursa Çeşmeleri, 27,70.

280 Aktaş, Elazığ İli Çeşmeleri, 18.

281 Geyik, İzmir Su Yapıları (Çeşme, Sebil, Şadırvan), 140.

282 Uçar, Manisa Çeşmeleri, 51.

283 Sevim, Nevşehir ve İlçelerindeki Çeşme Mimarisi, 122.

284 Koçyiğit, Lale Devri İstanbul Çeşmeleri, 123.

163

karşı köşesinde bulunan mezar stelli çeşme, üst örtüleri günümüz malzemesi olan alaturka kiremit çatılıdır.

Ilık Çeşme (1768) ve Çinili Çeşme (19. yy.) üst örtüleri basit bir sundurma ile kapatılmıştır.

Ahi Evren Camii Çeşmesi (1917) üst örtüsü günümüz malzemesi olan shingle kaplamadır. Bu nedenle orijinal hali tespit edilememiştir.

Şengül Camii Çeşmesi (16. yy.), Servi Mahallesi Çeşmesi (1779), Sadettin Camii Sakahane Çeşmesi (1798-1799), Eyüp Ağa Camii Çeşmesi (1801-1802), Karadonlu Mescidi Çeşmesi 2 (18. yy. başı), Hacı İbrahim Sokak Çeşmesi ( 18. yy. sonu), Ulu Camii Payandası’ndaki Çeşme, Maruf Çeşmesi (19. yy.) ve Karadonlu Mescidi bitişiğindeki mezar stelli çeşme, bir yapı ve bir evin duvarı ile bitişik oldukları için üst örtüleri yoktur.

4.4.2. Alınlık

Kütahya’da incelenen örnekler arasında Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766), Ahi Evren Camii Çeşmesi (1917), Çinili Çeşme (19. yy.) ve Ali Paşa Camii’nin karşı köşesinde bulunan çeşme, Cedit Mahallesi Çeşmesi ve Karadonlu Mescidi bitişiğindeki mezar stelli çeşme üçgen alınlığa sahip çeşmelerdir.

Hürriyet Çeşmesi’nde ise (1909) ortada üç dilimli yuvarlak kemere sahip olan alınlık ve yanlarda daha küçük ölçülerde tutulan yuvarlak kemerli iki alınlık yer almaktadır.

4.4.3. Kemer

Kütahya’da incelenen 28 adet çeşmenin 17 tanesinin yuvarlak kemerli olduğu görülür. Yine incelenen örnekler arasında sadece 1 çeşmede basık kemer uygulaması görülmektedir. Üçgen alınlıklı ve kemerli 3 çeşme ve üçgen alınlıklı ve kemersiz 2 adet çeşme tespit edilmiştir. Ayrıca İç içe kemerli 3 adet çeşme bulunmaktadır.

4.4.4. Ayak

Şengül Camii Çeşmesi (16. yy.), yuvarlak kemeri iki yanda iki duvar payesine oturtulmuştur. Paşa Çeşmesi (1763), Servi Mahallesi Çeşmesi (1779) ve Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1782) "mullion" adı verilen devşirme ayaklara oturtulmuştur. Ilık Çeşme (1768) yuvarlak kemer iki paye ile desteklenmektedir. Karadonlu Mescidi

164

Çeşmesi 2 (18. yy. başı) yuvarlak kemeri, biri devşirme iki duvar payesi üzerine oturtulmuştur. Meydan Çeşmesi (18. yy. sonu) yuvarlak kemer, mermer malzemeli iki duvar payesi ile taşınmaktadır. Dilarem Çeşmesi (18. yy. sonu) yuvarlak kemeri iki sütunceyle desteklenmiştir. Hacı İbrahim Sokak Çeşmesi (18. yy. sonu) iki duvar payesine oturmaktadır. Balpınar Sokak Çeşmesi "baluster" olarak isimlendirilen devşirme ayaklara oturtulmuştur. Hürriyet Çeşmesi (1909) iki kare ayak üzerinde taşınmaktadır. Ahi Evren Camii Çeşmesi (1917) iki duvar payesi ile desteklenmiştir. Son olarak Çinili Çeşme (19. yy.) Üçgen alınlıklı bölüm, ortada iki sütun yanlarda ise iki sütünce ile taşınmaktadır.

Bu örneklerin dışında Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766), Sadettin Camii Sakahane Çeşmesi (1798-1799), Eyüp Ağa Çeşmesi (1801-1802), Sıcak Çeşme (1816-1817), Karagöz Ahmet Paşa Sokak Çeşmesi (19. yy.), Ali Paşa karşı köşesinde bulunan çeşme, Cedit Mahallesi Çeşmesi, Karadonlu mescidi bitişiğindeki mezar stelli çeşme yekpare mermerden yapılmıştır.

4.4.5. Kitabe

Kütahya çeşmelerinde kitabeli çeşme sayısı da oldukça fazladır. Detaylı olarak katalog bölümünde açıklanan 28 adet çeşmenin 13 tanesinin kitabeli olduğu tespit edilmiştir. Bu çeşmelerden en erken tarihli Servili Cami Çatal Çeşme’si (1381-1382) iken bir diğer erken tarihli çeşme, Çukur Camii Çeşmesi’dir (1554-1555). 16. yüzyıla tarihlendirilen Şengül Camii Çeşmesi yine erken tarihli çeşmelere örnek verilebilir. Bu örneklerin dışında, Paşa Çeşmesi (1763-1764), Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766), Ilık Çeşme (1768), Servi Mahallesi Çeşmesi (1779), Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1782), Eyüp Ağa Çeşmesi (1801-1802), Sultanbağı Çatal Çeşme (1803-1804), Sıcak Çeşme (1816-1817), Hürriyet Çeşmesi (1909) ve Ahi Evren Camii Çeşmesi (1917) üzerinde kitabesi bulunan çeşmelerdir. Geriye kalan 15 çeşme ise ağırlıklı olarak 18. ve 19. yüzyıla tarihlenen çeşmelerdir.

4.4.6 Musluk Taşı / Ayna Taşı

Kütahya’da incelenen örnekler arasında yalnızca (1381-1382) tarihli Servili Camii Çatal Çeşme’de devşirme malzemeli ayna taşı kullanılmıştır. Bazı çeşmelerin sıvanması ve boyanması ile ayna taşlarının varlığı tespit edilemezken bazı örneklerde de çeşmenin muhtelif yerlerinin tahrip olmasından dolayı ayna taşları görülememiştir.

165

Servili Cami Çatal Çeşme’de görülen "korkuluk levhalı" ayna taşının bir benzeri, Manisa (1586) tarihli Pür Nefes Çelebi Çeşmesi’nde görülmektedir.286

Anadolu’da diğer devşirme malzemeli ayna taşı kullanılan örnekler arasında Afyon Çay Taş Medrese Çeşmesi (1278)287

ve yoğun olarak Uşak çeşmelerinde devşirme ayna taşları görülmektedir. Örneğin Uşak’ta Aliağa Çeşmesi (1787-1788), Sofular Çeşmesi (1888-1889), Gedizyolu Çeşmesi (1893-1834), Hacı Dayı Tahir Çeşmesi (19. yy.), Savak Çeşmesi (19. yy.) ve Kara Seydi Çeşmesi 1-2 (19. yy.) 288

devşirme malzemenin kullanıldığı ayna taşına sahip olan çeşmelerdir.

4.4.7 Tas Nişi / Tas Yuvalığı

İncelenen örnekler arasında 8 çeşmede tas nişi ya da tas yuvalığı görülmektedir. Servili Camii Çatal Çeşme (1381-1382), Paşa Çeşmesi (1763-1764), Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1782), Karadonlu Mescidi Çeşmesi 2 (18. yy. başı), Meydan Çeşmesi, Dilarem Çeşmesi (18. yy. sonu), Karagöz Ahmet Paşa Sokak Çeşmesi (19. yy.) ve Cemaleddin Mescidi Çeşmesi (20. yy.) tas nişi olan çeşmelerdir.

4.4.8. Dinlenme Sekisi / Bekleme Sekisi

Paşa Çeşmesi (1763-1764), Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766) ve Dilarem Çeşmesi’nde (18. yy. sonu) dinlenme sekileri görülmektedir. İncelenen diğer örneklerde, bazı çeşmeler bir yapının duvarı ile bağımlıdır, bazıları ise yol seviyesinin zamanla yükselmesinden dolayı zemin seviyesi altında kalmıştır. Bu nedenle dinlenme sekileri tespit edilememiştir.

4.4.9 Kurna / Yalak / Su Teknesi

İncelenen çeşmeler arasından sadece Çukur Çeşme (1554-1555) ve Servi Mahallesi Çeşmesi’nin (1779) kurnası zemin seviyesinin yükselmesinden dolayı yoktur. Servili Cami Çatal Çeşme (1381-1382), Şengül Camii Çeşmesi (16.yy.), Ulu Camii Sakahane Çeşmesi (1765-1766), Ilık Çeşme (1768), Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1782), Sadettin Camii Sakahane Çeşmesi (1798-1799), Eyüp Ağa (1801-1802), Sıcak Çeşme (1816-1817) Meydan Çeşmesi, Fuat Paşa Çeşmesi (18. yy. sonu), Hürriyet Çeşmesi (1909), Ahi Evren Camii Çeşmesi (1917), Ulu Camii payandasındaki çeşme, Maruf Çeşmesi (19. yy.) ve Ali Paşa Cami karşısında bulunan çeşme mezar stelli çeşmenin

286 Uçar, Manisa Çeşmeleri, 47.

287 Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Su Yapıları, 49.

166

kurnası mevcut olup mermer malzemelidir. Servili Cami Çatal Çeşme, Ilık Çeşme ve Fuat Paşa Çeşme’sinin kurnaları yakın dönemde yenilenmiştir.

Paşa Çeşmesi (1763-1764), Çatal Çeşme (1803-1804), Dilarem Sokak Çeşmesi, Karadonlu Mescidi Çeşmesi 2 (18. yy. başı), Hacı İbrahim Sokak Çeşmesi (18. yy. sonu), Karadonlu Mescidi Çeşmesi 1 ve Cedit Mahallesi mezar stelli çeşmenin kurnası mevcut olup beton malzemelidir.

Balpınar Sokak Çeşmesi (18. yy. sonu) kurnası ise vaftiz teknesi olup devşirme mermer malzeme kullanılmıştır.