Mimari Özellikleri

Kütahya şehir merkezinde yer alan 28 tane çeşme, konum özellikleri bakımından incelendiğinde 22 tanesinin bağımlı çeşmeler grubunda olduğu görülürken, 6 tanesinin bağımsız çeşmeler grubunda yer aldığı tespit edilmiştir. Bağımlı çeşmelerin 8 tanesi mescit ya da cami duvarı ile bağımlı iken, 7 tanesinin çeşmeye sonradan eklenildiği düşünülen çamaşırlık beden duvarı ile bağımlıdır. 5 tanesi konak ya da bir evin duvarı ile bitişiktir. 2 tane çeşme ise cami sakahanesi ile bağımlı durumdadır. Kütahya çeşmelerinde depolu çeşme örneğine rastlanmamıştır. Aynı zamanda merkezde incelenen çeşmelerin tamamı tek yüzlü çeşmelerdir. Bu sebeple iki ya da daha çok cepheli çeşme örneği yoktur. Yukarıda genel hatları ile tanımlanan çeşmeler, aşağıdaki metinde karşılaştırılarak değerlendirilmiştir.

4.1.2 Bağımlı Çeşmeler

Mescit ya da cami duvarı ile bağımlı olan çeşmeler: Servili Cami Çatal Çeşmesi

(1381-1382), Çukur Camii Çeşmesi (1554-1555), Şengül Camii Çeşmesi (16. yüzyıl), Eyüp Ağa Çeşmesi (1801-1802), Çatal Mescit Çeşmesi (1803-1804), Ulu Cami Payandası’ndaki Çeşme (19. yüzyıl), Cemaleddin Mescid’i Çeşmesi (20. yy.) ve son olarak bir mezar stelinden oluşan Karadonlu Mescid’i Çeşmesi 1 olarak isimlendirilen çeşmeler mescit ya da cami duvarı ile bağımlı olan çeşme örnekleridir.

Anadolu’da incelenen çeşme örnekleri arasında, 1756 tarihli Balıkesir Hacı Mahmut Ağa Çeşmesi, Kasaplar Camisi avlu duvarı ile bitişik haldedir. 1829 yılına tarihlenen Balıkesir Habibe Hatun Çeşmesi de Fazlı Kuyusu Camisi’nin bahçe duvarı ile bağımlı

155

durumdadır.208

1713 tarihli Afyon Çavuş Baş Çeşmesi, Çavuşbaş Cami’si bahçe duvarına bitişik konumdadır.209

Bursa’da yer alan bağımlı çeşme örnekleri arasında 14. yüzyıla tarihlendirilen Alaaddin Camii Çeşmesi, caminin bahçe duvarına bağımlı iken, 1365-1366 tarihli Bursa Hüdavendigar Çeşmesi ve 1450 yılına tarihlenen Bursa Selçuk Hatun Camii Çeşmesi, caminin güneybatı köşesinde yer alıp cami ile bağımlı haldedir.210

Isparta’da 20. yüzyıl çeşmeleri olan Eğirdir Yokuşbaşı Çeşmesi, caminin hemen altında ve cami beden duvarına bitişik iken, Çukur Çeşme, İbadullah Camisi’nin bahçe duvarı üzerinde bulunmaktadır.211 Manisa Fatih Mübarekoğlu Çeşmesi (1480-1481) ve Hüsrev Ağa Camii Çeşmesi 1 (1554-1560) olarak isimlendirilen çeşme, cami avlu duvarına bağımlıdır.212 Manisa Taşçılar Mescidi Çeşmesi (1779-1780) ise Taşçılar Mescidi’nin doğu duvarı üzerinde konumlandırılmıştır. Nevşehir Ürgüp Yahya Efendi Çeşmesi (19. yy.), caminin kuzey cephesine bitişiktir.213

İstanbul’da yer alan bağımlı çeşme örnekleri arasında, 1562 yılında yapıldığı düşünülen Rüstem Paşa Camii Çeşmesi, cami beden duvarına gömülü haldedir. Barok üslupta inşa edilmiş, 1780 tarihli İstanbul Dülgerzade Camii Çeşmesi ise cami bahçe duvarına bağımlıdır.214

1721 yılında inşa edilmiş Katip Muslihiddin Çeşmesi de cami bahçe duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir.215

Çamaşırlık beden duvarı ile bağımlı olan çeşmeler: Servi Mahallesi Çeşmesi (1779),

Sıcak Çeşme (1816-1817), Meydan Çeşmesi (18. yy. sonu), Dilarem Çeşmesi (18. yy. sonu), Balpınar Sokak Çeşmesi (19. yüzyıl), Maruf Çeşmesi (19. yüzyıl), bir mezar stelinden oluşan Ali Paşa Cami’nin karşı köşesinde bulunan çeşmeler çamaşırlık beden duvarına bağımlı durumdadır.

Anadolu’da incelenen örnekler içinde, çamaşırlık beden duvarına bağımlı olan Balıkesir Havran Orta Çeşmesi 1805 tarihlidir.

208 Abdülbaki Işıkakdoğan, Balıkesir Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2013), 26.

209 Gülay Karasu, Afyon Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2006), 57.

210 Ebru Çetinkaya, Bursa Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012), 17.18,20.

211 Mine Akbaş, Isparta İli ve İlçeleri Türk Dönemi Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2012), 165.

212 Hasan Uçar, Manisa Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2009), 26,36,42,98.

213 Adem Sevim, Nevşehir ve İlçelerindeki Çeşme Mimarisi (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015), 114.

214 İrem Bülbül – Çiğdem Şenarslan, Bir Medeniyet Mirası İstanbul Çeşmeleri (İstanbul: Şan Ofset Matbaacılık, 2016), 44, 60.

156

Bir konak ya da bir evin duvarı ile bağımlı olan çeşmeler: Ilık Çeşme (1768), Paşa

Çeşmesi (1763-1764), Şükrü Şeker Konağı Çeşmesi (1781), Karadonlu Mescidi Çeşmesi 2, (18. yüzyıl başı), Hacı İbrahim Çeşmesi (18. yüzyıl sonu) bir konak ya da ev ile bitişik olarak konumlandırılmıştır.

Anadolu’da incelenen çeşme örnekleri arasında, 1741 tarihli Balıkesir Fatıpınar Çeşmesi216

bir evin duvarı ile bitişiktir. 1829-1830 yılına tarihlenen Burdur Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, kuzeybatı-güneydoğu yönünde yer alan Serdar Sokak 11 numaralı ev ile bağımlı durumdadır.217 Isparta Deliktaş Çeşmesi (1774-1775), bir evin köşesinde eve bağımlı iken,218 1887 tarihli Isparta Duhancı Çeşmesi ise evin beden duvarı içerisine gömülüdür. Uşak Sofular Çeşmesi (1888-1889), bir evin duvarı ile bitişik konumdadır. Yine Uşak Güneş Sokak Çeşmesi (19. yy sonu-20. yy başı) 219 bir konağın beden duvarına gömülü halde olan iki cepheli bir çeşmedir. Nevşehir-Ürgüp Karağandere Çeşmesi (19. yy.)220 ve Erzurum Camidar Çeşmesi (18. yy.), bir evin beden duvarına bitişiktir.221

İstanbul’da ise 1721 tarihli Saliha Sultan Çeşmesi ise bir apartmanının duvarı ile bitişik konumlandırılmış klasik üslupta inşa edilen kesme taş malzeme kullanılan bir çeşmedir.

Cami sakahanesi ile bağımlı olan çeşmeler: Kütahya’daki Ulu Camii Sakahane

Çeşmesi (1765-1766), Sadettin Camii Sakahane Çeşmesi (1798-1799) bu grupta yer alır. Benzer bir örnek ise 1729 tarihli İstanbul Başkadın Meydan Çeşmesi’dir. Bu çeşme de Kütahya’daki iki örnek gibi sakahane ile bağımlıdır.222

4.1.3. Bağımsız Çeşmeler

Fuat Paşa Çeşmesi (18. yüzyıl sonu), Hürriyet Çeşmesi (1909), Ahi Evren Çeşmesi (1917), Çinili Çeşme (19. yüzyıl), Karagöz Ahmet Paşa Sokak Çeşmesi (19. yüzyıl) bir mezar stelinden dönüştürülen Cedit Mahallesi Çeşmesi bu grupta incelenmektedir.

216 Işıkakdoğan, Balıkesir Çeşmeleri Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 22,34.

217 Mustafa Ekmekci, Burdur Merkezdeki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2012), 24.

218 Akbaş, Isparta İli ve İlçeleri Türk Dönemi Çeşmeleri, 57.

219 Ahmet Durman, Uşak Çeşmeleri (Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2014), 162,184

220 Sevim, Nevşehir ve İlçelerindeki Çeşme Mimarisi, 107.

221 Hüseyin Yurttaş - Haldun Özkan, Tarihi Erzurum Çeşmeleri ve Su Yolları (Erzurum: Erzurum Büyükşehir Belediyesi ESKİ Genel Müdürlüğü, 2001), 48.

157

Anadolu’da incelenen örnekler arasında, Afyon Cevizaltı Çeşmesi (1764), Afyon Boyacıoğlu Çeşmesi (18. yy),223

Balıkesir- Erdek Cizyedar Osman Ağa Çeşmesi (1756), Balıkesir- Edincik Şehitler Çeşmesi (1922-1923),224

Burdur İsliler Çeşmesi,225

Bursa Kız Yakup Camii Çeşmesi (1459-1460), Bursa Beşir Ağa Çeşmesi (1743), Bursa Hacılar Çeşmesi (1466),226

Isparta İskender Mahallesi, Aksu Caddesi, isimsiz çeşme (1872-1873), Isparta Hamidiye Çeşmesi, Isparta Koca Çeşme (1885),227

Manisa Kaynak Mahallesi Çeşmesi (18. yy),228

Nevşehir Hacı Bektaş Dedem Çeşmesi (1905), Nevşehir Hacı Bektaş Feyzullah Baba Çeşmesi (1908)229 bağımsız çeşmelere örnek olarak gösterilebilir.

İstanbul’da bağımsız çeşme örnekleri oldukça fazladır. Fatih Abbas Ağa Çeşmesi (1622), Tophanelizadeler Çeşmesi ve yine 1728 tarihli 230 Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi, 1862 yılına tarihlenen Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi ve 1901 tarihli II. Abdülhamid Çeşmesi bağımsız çeşmelerden yalnızca birkaçıdır.231