Aile Yanında Bakım Modelleri

Çocuğun, sosyal ve ekonomik destek ile öz aile ya da akraba yanında desteklenerek bakımının sağlanması, hakkında bakım tedbiri kararı olan bir çocuğun kendisine uygun bir koruyucu aile yanında bakılması ve çocuğun evlat edindirilmesi şeklinde aile yanında bakım modelleri uygulanmaktadır.

Halk arasında koruyucu ailelik ve gönüllü ailelik sıkça karıştırılmakta ya da kavram olarak birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak gönüllü ailelik bir bakım hizmet modeli olmayıp kişinin ya da ailenin ilgi, yetenek ve eğitimleri doğrultusunda çocuğun gelişim alanlarına katkı sağlamak amacıyla çocuk ya da çocuklar ile ilgilenmesi, çocuğa maddi, manevi, ahlaki, akademik, psikolojik vs. katkı sağlaması, çocuğun kalmakta olduğu kuruluşun izni dâhilinde bazen çocuğu saatlik ya da yatılı şekilde izinli olarak yanına alabilmesi gibi faaliyetleri içeren bir gönüllülük hizmetidir.

1.4.1.1. Sosyal ve Ekonomik Destek ile Aile Yanında Bakım

Sosyal ve ekonomik destek yardımı hizmeti; çocukların kendi aileleri ve sosyal çevrelerinde kalmalarını sağlamak amacıyla yoksulluk içerisinde olup temel ihtiyaçlarını dahi karşılayamayan ve hayatlarını asgari seviyede dahi sürdürmekte zorluk yaşayan kişilere ve ailelere kaynakların yeterliliği ölçüsünde yapılan ekonomik yardımdır. Bu hizmet kapsamında ayrıca ailelere psiko-sosyal destek hizmeti de verilerek ailelerin kendi çocuklarına kendilerinin bakması sağlanması için gereken rehberlik yapılmaktadır. Böylelikle ailelerin kendi ayakları üzerinde durarak çocuklarının bakımını yapması sağlanmaya çalışılmaktadır. Çocuk Hizmetleri Genel

23

Müdürlüğü tarafından yapılan ekonomik yardımın en önemli fonksiyonu; çocukların sosyal ve ekonomik nedenlerle korunmaya ihtiyacı olan çocuk durumuna gelmeden ve korunma altına alınmadan ekonomik ve psiko-sosyal destek ile ailenin parçalanmasını önleyerek bir arada yaşamalarının sağlanmasıdır. Sosyal ve ekonomik destek hizmetinde asıl hedef, kişilerin yapılan yardım ile yaşamlarını sürdürmeleri değil kendi kendilerine yeterli duruma getirilmeleridir (ÇHGM).

Sosyal ve ekonomik destek hizmetinden yararlanabilecek kişiler, Sosyal ve Ekonomik Destek Hizmetleri Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesinde belirlenmiştir. Korunma ve bakım altında olup kuruluşlarda kalan çocuklardan desteklendikleri takdirde ailesinin ya da akrabalarının yanında kalabilecek çocuklar, ailesi ekonomik yoksunluk içerisinde olan ve yardım yapılmadığı takdirde korunma altına alınabilecek olan çocuklar, koruma altında kaldıktan sonra reşit olarak ayrılan çocuklardan desteklenmesi gerekenler, olağanüstü bir felaket, doğal afet, hastalık veya kaza geçirerek belirli bir süre kendisinin ve geçindirmekle yükümlü bulunduğu aile fertlerinin temel ihtiyaçlarını karşılayamayacak durumda olanlar ile hayati tehlike arz eden ve ameliyat gerektiren durumlarla karşılaşan veya vefat eden kişilerin çocukları sosyal ve ekonomik destek hizmetinden yararlandırılabilmektedir (SEDHHY, 2015).

Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün 2018 yılsonu verilerine göre korunma altına alınmadan ailesi yanında desteklenen çocuk sayısı 119.537 olup 2005-2018 yılları arasında toplam 11.485 çocuk koruma altına alındıktan sonra tekrar ailesinin yanına döndürülmüştür (ÇHGM).

1.4.1.2. Koruyucu Aile Hizmet Modeli

Koruyucu aile hizmeti; “çeşitli nedenlerle öz ailesinin yanında bakımları sağlanamayan çocukların, kısa ya da uzun süreli olarak, anne baba olabilecek nitelikleri taşıyan uygun aile ya da kişilerin yanında devlet denetiminde bakımlarının sağlanmasıdır.” Koruyucu Aile; çeşitli nedenlerle öz ailesi yanında bakımları sağlanamayan çocukların, kendi yanlarında eğitim, bakım ve yetiştirilme sorumluluğunu kısa veya uzun süreli olarak, ücretli veya gönüllü statüde paylaşan, hissettikleri toplumsal sorumluluğu gösterebilen uygun aile ya da kişilerdir (ÇHGM).

24

Çocuğun sağlıklı gelişimi için onu koruyup sevecek, destekleyerek güven sağlayacak, her türlü gereksinimini karşılayacak bir aile ortamına ihtiyacı vardır. Çocuklar yeterli ilgi ve sevgi gördüklerinde, ihtiyaçlarının düzenli olarak karşılandığı sıcak bir aile ortamında yetiştiklerinde sağlıklı bireyler olmaktadırlar. Korunmaya ihtiyacı olan çocuklara yardım etmenin en iyi ve en etkili yolu, öz ailelerinin durumu düzelinceye kadar başka bir ailenin yanında bakımlarının sağlanmasıdır. Bu nedenle, dünya genelinde korunmaya ihtiyacı olan çocuklar için en çok tercih edilen bakım şekli, koruyucu aile yanında bakımdır. Kurum bakımında olup evlat edindirilemeyen, öz ailesinin yanına dönmesi kısa ya da uzun süre mümkün olmayan her çocuk koruyucu aile yanına yerleştirilebilmektedir (ÇHGM).

Koruyucu Aile Yönetmeliği’ne göre dört tür koruyucu aile hizmet modeli bulunmaktadır.

1. Akraba veya Yakın Çevre Koruyucu Aile Modeli: Çocuğun velayetini ya da vesayetini üzerinde bulunduran kişi ya da kişiler dışında kalan kan bağı bulunan akrabalar ya da çocuğun kurum bakımına alınmadan önce ilişi ve iletişim halinde olduğu bakıcısı veya komşusu gibi sosyal çevresinde olan kişi ve ailelerin sağladığı bakım hizmeti modelidir.

2. Geçici Koruyucu Aile Modeli: Acil olarak koruması gereken, henüz kuruluş bakımına yerleştirilmemiş çocukların kendileri için uygulanacak olan hizmet modelinden yararlanıncaya kadar en fazla bir ay süreliğine bir aile yanına yerleştirilmesi hizmetidir. Geçici koruyucu aile olmak isteyen kişiler temel ana, baba eğitimleri ve Koruyucu Aile Birinci ve İkinci Kademe Eğitimini almış profesyonel kişiler ve ailelerden belirlenmektedir.

3. Süreli Koruyucu Aile Modeli: Kendi ailesinin yanına kısa sürede dönme imkânı bulunmayan ve evlat edindirilemeyen çocuklara uygulanan hizmet modelidir. Bu hizmet modeli Türkiye’de en fazla uygulanan koruyucu aile hizmet modelidir.

4. Uzmanlaşmış Koruyucu Aile Modeli: Fiziksel istismar, cinsel istismar ya da engel durumu gibi özel ve önemli zorlukları ve ihtiyaçları olan çocukların bakımını üstlenebilecek en az lisans düzeyinde eğitime sahip olan ya da eşlerden biri en az ilköğretim düzeyinde olmak şartıyla temel ana baba

25

eğitimleri ile Koruyucu Aile Birinci ve İkinci Kademe Eğitimlerini almış kişiler ve aileler tarafından sağlanan bakım hizmet modelidir (KAY, 2012). Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün 2011 yıl sonu verilerine Türkiye’de toplam 1190 koruyucu aile yanında 1282 çocuğun koruyucu aile hizmetinden faydalandığı, 2018 yıl sonu verilerine göre ise 5289 koruyucu aile yanında 6468 çocuğun koruyucu aile hizmet modelinden yararlandığı görülmektedir (ÇHGM). Çocuk Hizmetleri genel müdürlüğü öz ailesi yanında bakılamayan çocukların öncelikle koruyucu aile hizmet modelinden yararlanması için çalışmalarını son yıllarda arttırdığı ancak kurum bakımında fiilen yaklaşık 15 bin çocuğun olduğu düşünüldüğünde koruyucu aile hizmet modelinin yaygınlaştırılmasının henüz istenilen seviyeye ulaşmadığı anlaşılmaktadır.

1.4.1.3. Evlat Edinme Hizmet Modeli

Evlat Edinme; hukuki durumu evlat edindirilmeye uygun olan çocuk veya çocuklarla, mevzuat açısından durumu evlat edinmeye uygun kişi veya aile arasında hukuki bağlar sağlanarak evlat edindirilen çocuğun evlat edinen kişi ya da ailenin nüfusuna kaydının yapılması ve çocuk-ebeveyn ilişkisinin kurulmasıdır.

a) Evlat Edinmede Hukuki İşlemler

Ülkemizde evlat edinme işlemleri ve koşulları Türk Medeni Kanunu’nda izah edilmektedir. Türk Medeni Kanunun 305. maddesinden 320. maddesine kadar olan kısımları evlat edinme işlemlerinin hukuki olarak nasıl yapılacağına dair hükümler içermektedir. Türk Medeni Kanunu’nun haricinde Çocukların Korunması ve Ülkelerarası Evlat Edinme Konusunda İşbirliğine Dair Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun, Küçüklerin Evlât Edinilmesinde Aracılık Faaliyetlerinin Yürütülmesine İlişkin Tüzük, yukarıda sözü edilen mevzuat ve bu mevzuatların işleyişlerine yönelik hazırlanan yönerge, genelge ve görüş yazıları kapsamında evlat edinme işlemleri yürütülmektedir (ÇHGM).

Türk Medeni Kanunu’nda; bir küçüğün evlât edinilmesi için evlât edinen kişi ya da aile tarafından en az bir yıl süreyle bakılmış olması gerekmektedir. Evlât edinmenin her durumda evlat edinilen çocuğun yararına olması, aynı zamanda evlat edinen kişi/ailenin kendi çocuğu varsa bu çocukların zedelenmemesi de gerekmektedir. Evli olan çiftler ancak birlikte evlat edinebilmektedir. Evli olmayanların birlikte evlât edinmesi mümkün değildir. Evlat edinecek olan eşlerin en az beş yıldan beri evli olmaları ya da otuz yaşını

26

doldurmuş olmaları gerekmekte, evli olmayan kişi otuz yaşını doldurmuşsa tek başına evlat edinebilmektedir. Evlat edinilen çocuğun, evlat edinen kişiden en az on sekiz yaş küçük olması şartı aranmaktadır (TMK).

b) Evlat edinme yolları

Türkiye’de 2 tür evlat edinme yolu vardır. Bunlar; hukuki açıdan durumu evlat edinilmeye uygun korunma altındaki bir çocuğun evlat edinilmesi ve kişilerin/ailelerin kendi aralarında anlaşarak evlat edinilmesidir. Kişilerarası evlat edinmelerde de başvuru koşulları koruma altındaki çocuğun evlat edinilmesi ile aynıdır. Evlat edinme için aile mahkemelerine, aile mahkemesinin bulunmadığı yerlerde ise asliye hukuk mahkemelerine başvurulur. Türk Medeni Kanunu’nun 316. maddesi gereğince, mahkeme tarafından tarafların sosyal durumlarının araştırılması işlemi Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığından talep edilmektedir. Evlat edinen ve edinilenin Türkiye sınırları içerisinde yaşamaları halinde bu talep AÇSH İl Müdürlüklerince yerine getirilmektedir. Taraflardan birinin yurt dışında olması halinde, evlat edinmek isteyen ailenin öncelikle ikamet ettiği ülkenin yetkili birimlerine başvurması gerekmektedir. Evlat edinmeyle ilgili yurt dışı bağlantılı iş ve işlemler bakanlık merkez teşkilatı tarafından yapılmaktadır (ÇHGM).

c) Evlat Edinme Hizmetinden Sorumlu Birim

Ülke içerisindeki evlat edinmelerde evlat edinmelerde aracılık faaliyetleri “Aracı Kurum” yetkisi ile Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü (Mülga-SHÇEK) tarafından yürütülmektedir (Küçüklerin Evlat Edinilmesinde Aracılık Faaliyetlerinin Yürütülmesine İlişkin Tüzük, 2009).

Ülkelerarası evlat edinme işlemleri “Merkezi Makam” yetkisi ile Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü Aile Yanında Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı (Mülga-SHÇEK, Çocuk Hizmetleri Dairesi Başkanlığı) tarafından yürütülmektedir. Bu kapsamda, Dış İşleri Bakanlığı tarafından, Lahey Uluslararası Özel Hukuk Daimi Bürosu'na yapılan bildirim ile Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü, ülkelerarası evlat edinme işlemlerinde Ülkemizin Merkezi Yetkili Makamı statüsünü kazanmıştır. Ülkelerarası evlat edinme işlemleri kabul eden veya menşe devlet merkezi makamları arasında işbirliği yapılarak gerçekleştirilir (ÇHGM).

27

Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün 2018 yılsonu verilerine göre Türkiye’de toplam 16.809 çocuk evlat edinme hizmet modelinden yararlandırılmıştır (ÇHGM).