Sermayenin ait olduğu yerden çıkıp diğer bir ülkede yatırıma dönüşmesinin çok çeşitli nedenleri vardır. Yabancı yatırımcıların başka ülkelerde yatırım yapmalarının temel ve en büyük amacı hiç kuskusuz kardır. Üstelik bu kar, yatırımcı ülkenin kendi ülkesinde elde ettiği kardan daha fazla olmalı, firmanın yabancı bir ülkede faaliyette bulunmasından doğacak her türlü riski de karşılayabilmelidir. Yatırımcı için önemli olan sadece yüksek kar elde edilmesi değil, aynı zamanda elde edilen bu karın transfer edilebilmesidir. Bu yüzden yabancı yatırımcılar, orta ve uzun vadede bu amacı en kolay ve en düşük maliyetle gerçekleştirebileceği ülkeleri tercih
33 Doğan, a.g.e, s.66-72.
34 İSO, “Uluslararası Doğrudan Yatırımlar ve Türkiye, Durum Tespiti ve Stratejik Plan”, İstanbul
etmektedirler. Ayrıca yabancı yatırımcılar, yatırım yaptıkları ülkede kendi geleceklerini ve varlıklarını güvence altında hissetmelerini sağlayacak bazı koşulların varlığını aramaktadırlar.35 Yatırım yapacak olan firmalar kendi firmalarına sağlanan avantajların yerli firmalardan farklı olup olamamasına dikkat etmektedirler. Yani; piyasadan ucuz girdi temin edip edemediklerine, karlarını kolayca transfer edip edemediklerine, gerekli girdi ithali avantajının olup olmadığına bakmakta ve yatırıma öyle karar vermektedirler.36
Yabancı sermayenin bir ülkeye geliş sebepleri çeşitlilik göstermekle birlikte bunlar genel olarak, mali ve ekonomik, politik, kurumsal ve sosyo-kültürel, psikolojik faktörler olarak sayılabilir.
1.5.1. Ekonomik Faktörler
Yabancı yatırımcının ülke tercihini etkileyen başlıca ekonomik faktörler kapsamında; ülkenin makroekonomik göstergeleri, pazarın genişliği, hammadde ve işgücü başta olmak üzere üretim faktörlerinin bolluğu, yerel piyasada yeterli düzeyde yan sanayilerin bulunması, mali teşvikler gibi faktörler bulunmaktadır.
Yabancı yatırımcılar, öncelikle nasıl bir yatırım ortamında faaliyette bulunmaları gerektiğini tahmin etmek amacıyla ev sahibi ülkenin makroekonomik göstergelerini ayrıntılarıyla incelemektedirler. Bu göstergelerden başlıcaları; sürdürülebilir reel ekonomik büyüme, düşük faiz oranları, öngörülebilir enflasyon oranları olarak sayılabilir. Ülkede serbest piyasa ekonomisinin benimsenmiş olması da yatırım kararlarını olumlu yönde etkileyebilmektedir.
Yabancı sermaye gelirken her şeyden önce, kar elde edeceği yatırım alanlarının bulunmasını istemektedir. Bu nedenle de yabancı sermayenin aradığı ekonomik faktörlerin başında pazar çekiciliği gelmektedir. Pazar arayan DYSY için ev sahibi ülkedeki pazar genişliği, pazarın gelişme hızı, bölgesel ve küresel pazarlara erişim olanağı, ülkeye özgü tüketici tercihleri ve yerel ticaretin gelişmişliği özel
35 Muhammet Akdiş, “Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler”, YASED,
İnceleme Yarışması, Yayın No: 33, İstanbul 1988, s.67.
36 Yasemin Duru, “Türk Otomotiv Sanayinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının SWOT
Analizi İle Değerlendirilmesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s.9.
önem taşımaktadır. Çünkü yabancı yatırımcılar açısından pazarın gelişmiş olması ve gelişmişlik hızı daha fazla talep, buna bağlı olarak da daha fazla karlılık anlamına gelmektedir.
Yabancı yatırımcıların ülke tercihini etkileyen faktörlerden bir diğeri de, üretim faktörlerinin bolluğudur. Bol miktarda hammadde ve düşük maliyetli işgücüne sahip olan gelişmekte olan ülkeler nispi bir avantaja sahip olmaktadır. Genellikle yabancı yatırımcılar; maliyetlerini olabildiğince düşürmek, dolayısıyla karlarını maksimize etmek amacıyla bol ve kolay hammadde edinebildikleri, enerji- ulaşım-iletişim gibi altyapının yeterli düzeye ulaştığı ve işgücünün ucuz olduğu ülkelerde yatırım yapmayı tercih etmektedirler. Gelişmekte olan ülkelerin çoğu, zengin yer altı kaynakları ve büyük nüfusları nedeniyle bu açıdan DYSY için uygun bir ortam sağlamaktadır.
Ev sahibi ülkenin DYSY açısından cazibesini arttıran başka bir faktör, ÇUŞ’lerin şubelerinin; teknik özellikler, ürün kalitesi ve zamanında dağıtım ihtiyaçlarını karşılayabilecek düzeyde yan sanayilerin varlığıdır.
Yabancı yatırımcılara yönelik, belirli bir süre (örneğin beş yıl) gelir vergisinden muafiyet, ithal ettiği ara malların gümrüklerinden indirimler, sübvansiyonlar vb. mali teşvikler yabancı yatırımcı için ülkenin çekiciliğini arttırmaktadır.37
1.5.2. Politik Faktörler
Yabancı sermayenin yatırım kararı sürecinde, hedef ülkeler açısından öne çıkan önemli noktalardan birisi de idari istikrardır. İdari istikrar denilince politik istikrar değil, yatırımlar açısından çok daha büyük önem arz eden devlet politikalarındaki devamlılık ve tutarlılık anlaşılmaktadır.38
Bir ülkedeki siyasi rejim ile yürütülmekte olan iç ve dış politika sermayenin giriş ve çıkışında oldukça önemlidir. Siyasi istikrar, ekonomik istikrarı da sağlayan bir unsur olduğundan yabancı sermaye yatırımlarını etkilemektedir. Çünkü yabancı
37 Birol Efe, “Küreselleşme Sürecinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Analizi – İzmir
Örneği”, İzmir Ticaret Odası Yayını No: 120, İzmir 2002, s.14-16.
sermaye ilk önce emniyet ve güven beklemektedir. Politik istikrarın bozulması sonucunda yabancı kurumları sınırlayan bazı önlemler alınabilir. Örneğin, kar transferlerinin engellenmesi, hisse paylarının değiştirilmesi veya yabancı girişimin karşılığı verilmeden millileştirilmesi söylenebilir. Bu tür olasılıklar, yabancı yatırımcının ülke risk primini yükseltmesine ve yatırım yapmak için daha yüksek getiri beklemesine yol açabilir.39
Bunlara ek olarak, bir ülkenin yabancı yatırımları ülkesine çekebilmesi için o ülkede işleyen düzenli bir hukuk sisteminin olması gerekmektedir. Sağlıklı bir hukuk sisteminin olmadığı bir ülkede beklenen getiri ne kadar yüksek olursa olsun hukuki risk söz konusu ise yatırımcılar yatırım yapmaktan kaçınacaklardır.
1.5.3. Kurumsal ve Sosyo-Kültürel Faktörler
DYSY’nı etkileyen kurumsal faktörler; ev sahibi ülkedeki şeffaflık, bürokrasinin işlerliği, kurumsal alt yapıdan oluşmaktadır.
Şeffaflık kavramı; kamu yönetiminde rüşvet ve yolsuzluk olmaması, hukukun üstünlüğü, ekonomik politikaların belirlenmiş olması ve mevzuatın açık, tutarlı ve keyfiliğe yol açmadan uygulanıyor olması şeklinde tanımlanmaktadır.40 Yabancı firma ile devlet veya yerli bir firma arasında anlaşmazlık çıktığında, yerel kanunların uluslararası tahkime izin veriyor olması, yabancı yatırımcılar tarafından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir.41
Bürokratik işlemler kısa sürede sonuçlandırılabilmelidir. Yabancı yatırımcı, yatırımlarını makul bir süre içinde gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Bu süreçte yapılacak işlemler, açık, basit ve anlaşılabilir olmalıdır.
Kurumsal altyapı, doğrudan yatırım yapacak olan uluslararası yatırımcılar için ortaklık kuracakları veya stratejik işbirliği içine girecekleri kurumlar ile ilgili önemli bir faktördür. Örneğin, yatırımının risk ve getirisini önceden bilmek isteyen
39
İZTO, “Yabancı Sermaye Yatırımlarında Dünya ve Türkiye’deki Gelişmeler ve İzmir’in Şansı”,
İzmir 1998, s.13.
40 İSO, a.g.e, s.26.
uluslararası yatırımcı için beraber yola çıkacağı kurumun taahhütlerini yerine getirebilecek kurumsal bir altyapıya sahip olup olmadığı büyük önem taşımaktadır.
Sosyo-kültürel yapı içinde; yazılı olamayan kurallar, iş yaşamına ilişkin davranışlar, gelenekler ve alışkanlıklar değerlendirilebilir. Yabancı yatırımcıların hem dil hem de coğrafi konum açısından benzerlik gösteren ülkelerde daha fazla yatırım yaptıkları bilinmektedir.42
Yabancı sermaye yatırımlarında ekonomik ve politik nedenler daha önemli rol oynuyor olsalar da, kurumsal ve sosyo-kültürel yapıdan kaynaklanan problemlerin var olması yabancı yatırımları caydırıcı yönde etkileyebilecektir.
1.5.4. Psikolojik Faktörler
Psikolojik faktörler, yatırımcıların alternatif ülkeleri değerlendirirken veya yatırım kararlarını verirken göz önünde tuttukları önemli etkenlerdir. Bu faktörler geçmişten gelen bir takım endişelerle, gelecekten kötümser sonuçlar beklenmesine neden olmaktadır.
Ev sahibi ülkedeki yabancı sermaye konusundaki olumsuz kampanyalar da yatırımcı şirketleri tedirgin etmektedir. Bu şirketler, yatırım yapacakları ülkelerde halkın tepkisinden korktukları için bazı projelerini azaltmışlar veya vazgeçmişlerdir. Kamuoyunun yabancı sermaye konusundaki düşüncesi firmalar için çok önemlidir. Çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerde görülen yabancı sermaye karşıtı düşünceler, yatırımlardaki risk oranını yükseltmekte ve aleyhte kampanyaların yürütüldüğü ülkeler yabancı sermayeyi tedirgin etmektedir.43
1.6. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ EV