Yabancı Sermaye Yatırımlarının Hizmetler Sektörü Đçindeki Dağılımı

1980 sonrası uygulamaya konulan ihracatı teşvik politikaları, gelen yabancı sermayenin yapısında bir takım değişikliklere yol açmıştır. Özellikle bu değişikliklerin en önemlisi hizmetler sektörünün Türkiye’ye giren yabacı sermaye içindeki payının artmasıdır. Bu sektörün büyümesinin, Türkiye’nin finans sistemi ile bütünleşmesi ve turizm gibi alt sektörlerde dünya standartlarına ulaşması açısından önemli bir yere sahiptir. Günümüzde en çok gelişen sektörler içerisinde hizmetler sektörü ve bunun içinde de turizm alt sektörünün gelişmesi dikkat çekicidir.

Hizmetler sektörü; milli gelir, istihdam ve yerli ve yabancı yatırımlara sağlayacağı katkı nedeniyle, bugünde Türkiye ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Hizmetler sektörünün milli gelir içindeki (%59) payı bu sektörün milli gelir açısından önemini ortaya koymaktadır. Aynı zamanda bu sektör toplam aktif nüfusun üçte birini istihdam etmektedir. Türkiye’de en önemli hizmet sektörleri; turizm, dağıtım, ulaştırma ve inşaat alt sektörleridir. 1987 yılından bu yana ulaştırma hizmetleri, tüm sektörler içinde en dinamik sektör konumuna kavuşmuştur.

UNCTAD’ın 2001 Dünya Yatırım Raporu’nda, son on yıl içerisinde uluslararası alanda hizmet sektörünün çok daha önem kazandığı belirtilirken, müşteriyle yakınlığın önem taşıdığı pek çok hizmet sektöründe ve bazı üretim endüstrilerinde, doğrudan yabancı sermayenin çok daha geniş bir yayılma eğilimi gösterdiği vurgulanmaktadır.

Hizmetler sektöründe yabancı sermaye yatırımlarının yıllar itibariyle dağılımı, topluca incelendiğinde, 1980-1984, 1985-1989, 1990-1994, 1995-1999 ve son olarak da, 2000-2002 yıllarındaki gelişmelerin daha çok 7 alt hizmetler dalında gerçekleştiği görülür. Seçilen alt sektörlerin 7 sektörden ibaret olmasının nedeni, 1980-2002 yılları arasında en fazla yabancı sermaye yatırım izni bu alt sektörlere verilmiş olmasından kaynaklanmaktadır.

A-1980-1984 Döneminde Hizmetler Sektöründe Yabancı Sermaye Đzinleri

1980-1984 yılları arasında hizmetler sektöründe izin verilen yabancı sermayenin alt sektörler itibariyle dağılımı, beşer yıllık iki dönem itibariyle 39 ve 40’daki tablolarda gösterilmiştir.

Tablo 41. 1980-1984 Yılları Arasında Hizmetler Sektöründe Seçilmiş 6 Alt Sektörde Đzin Verilen Yabancı Sermaye

Hizmetler Sektörü Đzin Adedi Đzin Verilen Yabancı Sermaye (000$) Yeni Tevsi Sermaye Artışı Đştirak Ticaret 65 14,079 14,079 0,000 0,000 0,000 Haberleşme 1 0,405 0,000 0,405 0,000 0,000

Otel Pansiyon Kamping Đşl. 16 1,321 1,294 0,027 0,000 0,000

Restoran, Kafe, Yeme-Đç. Yer

0 0 0 0 0 0

Đnşaat Taahhüt Đşlemleri 2 0,015 0,015 0,000 0,000 0,000

Taşımacılık Hizmetleri* 9 73,057 73,057 0,000 0,000 0,000

Bankacılık ve Diğ. Fin. Hiz. 3 2,504 2,504 0,000 0,000 0,000

Toplam 95 91,516 90,949 0,675 0,000 0,000

*Taşımacılık Hizmetleri Deniz, Hava, Kara ve Taş. Đlgili Diğer Hizmetlerin Toplamından Oluşmaktadır. ** 1980 Yılında Hizmetler Sektöründe Yabancı Sermaye Đzni Verilmemiştir.

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Verileri Yardımıyla Oluşturulmuştur

1980-1984 yılları arasında ve özellikle 1980 kararlarının yürürlüğe girmesiyle yabancı sermaye yatırımlarında ortaya çıkan artışlar, hizmetler sektöründe de kendini göstermiştir. 1980 yılından sonra liberalleşme ve uluslararası pazarla entegrasyonun artmasına paralel olarak hizmetler sektörüne yabancı sermaye girişlerinde önemli artışlar görülmüştür. Hizmetler sektörünün alt sektörler itibariyle en çok yabancı

sermaye 14,079 milyon dolarlık 65adet izinle ticaret sektörü gelmektedir. Tutar açısından ise, 73,057 milyon dolar ve 9 izin adedi ile taşımacılık hizmetleri başı çekmektedir. Yine bu dönemde, özellikle turizm sektörü ile alakalı otel, pansiyon ve kamping işletmeleri ile ilgili sektörlerde, ticaret sektöründen sonra en fazla izin adedi verilen sektör olarak göze çarpmaktadır. Bu sektörde izin verilen yabancı sermaye tutarı 1,321 milyon dolar olarak belirlenmiştir. Bu dönemler arasında izin verilen yabancı sermayenin türü ise, ağırlıklı olarak yeni yatırımlar şeklindedir.

Tablo 42. 1985-1989 Yılları Arasında Hizmetler Sektöründe Seçilmiş 6 Alt Sektörde Đzin Verilen Yabancı Sermaye

Hizmetler Sektörü Đzin Adedi Đzin Verilen Yabancı Sermaye (000$) Yeni Tevsi Sermaye Artışı Đştirak Ticaret 572 117,61 56,945 0,000 60,635 0,000 Haberleşme 2 0,754 0,272 0,400 1,301 0,000

Otel Pansiyon Kamping Đşl. 162 448,971 348,964 21,189 78,818 0,000 Restoran, Kafe, Yeme-Đç. Yer 23 14,076 9,043 0,000 5,033 0,000

Đnşaat Taahhüt Đşlemleri 34 13,52 9,205 0,000 4,315 0,000

Taşımacılık Hizmetleri* 32 13,604 9,618 3,47 0,465 0,051

Bankacılık ve Diğ. Fin. Hiz. 42 75,234 19,898 6,465 48,951 0,000

Toplam 865 683,769 453,945 31,524 199,518 0,051

*Taşımacılık Hizmetleri, Deniz, Hava, Kara ve Taşıma Đlgili Diğer Hizmetlerin Toplamından Oluşmaktadır. ** 1986 Yılı Hariç.

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Verileri.

1985-1989 yılları arasında yabancı sermayenin hizmetler sektörü içindeki dağılımı bir önceki beş yıllık döneme oranla önemli artışlar gösterilmiştir. Bu yıllar arasında özellikle turizm sektörü ile alakalı otel, pansiyon, kamping işletmeleri ile ilgili alt sektörde gözle görülür artışlar olmuş ve bu sektörde izin verilen yabancı sermaye tutarı 448,971 milyon dolar ve izin adedi ise, 162 olarak belirlenmiştir. Bu rakam bize bu dönemde turizm ile alakalı yabancı sermaye girişine verilen önemi ortaya koymaktadır. Otel, pansiyon, kamping işletmeleri sektörünü 572 izin adedi ve 117,61 milyon dolarlık izin verilen yabancı sermaye ile ticaret alt sektörü izlemektedir. Bu yılları arasındaki izin verilen yabancı sermayenin türü ise, 453,945 milyon dolar ile yeni yatırımlar şeklindedir.

B- 1990-1999 Döneminde Hizmetler Sektöründe Yabancı Sermaye Đzinleri

1990-1999 yılları arasındaki yabancı sermaye izinlerinin hizmetler sektöründeki dağılımı, yine aynı şekilde beş yıllık iki dönem içinde ele alınmış, 43 ve 44’deki tablolarda gösterilmiştir.

Tablo 43. 1990-1994 Yılları Arasında Hizmetler Sektöründe Seçilmiş 6 Alt Sektörde Đzin Verilen Yabancı Sermaye

Hizmetler Sektörü Đzin Adedi Đzin Verilen Yabancı Sermaye (000$) Yeni Tevsi Sermaye Artışı Đştirak Ticaret 763 325,412 150,281 0,000 171,358 3,779 Haberleşme 8 15,547 0,617 1,658 13,272 0,000

Otel Pansiyon Kamping Đşl. 291 308,594 38,26 8,591 243,838 17,905 Restoran, Kafe, Yeme-Đç.

Yer

49 90,699 13,762 0,198 76,114 0,625

Đnşaat Taahhüt Đşlemleri 43 16,762 10,191 0,000 6,515 0,05 Taşımacılık Hizmetleri* 86 88,679 75,688 0,690 11,507 0,794 Bankacılık ve Diğ. Fin. Hiz. 85 292,998 4,325 0,000 276,873 11,800

Toplam 1317 1,138,691 293,124 11,137 799,447 34,953

*Taşımacılık Hizmetleri Deniz, Hava, Kara ve Taş. Đlgili Diğer Hizmetlerin Toplamından Oluşmaktadır. Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Verileri Yardımıyla Oluşturulmuştur.

1990-1994 yılları arasında en fazla izin adedi ve en fazla yabancı sermaye izni, hizmetler sektörünün alt sektörü olan ticaret sektöründe yoğunlaşmıştır. Bu dönemde ticaret sektöründeki izin verilen yabancı sermaye tutarı 325,412 milyon dolar ve izin adedi ise 763’tür. Bu yıllar arasında özellikle turizm sektöründe ülkedeki ekonomik dengeleri bir nebze de olsa sağlaması amacıyla turizmle ile alakalı otel, pansiyon ve kamping işletmelerine ayrı bir önem verilerek, bu alt sektörde izin verilen yabancı sermaye tutarı 308,594 milyon dolar ve izin adedi 291 olarak belirlenmiştir. Bu dönemde turizmle ilgili yatırımları gerçekleştirmek amacıyla yabancı sermaye yatırımlarına ayrı bir önemin verilmesinin en önemli nedeni, sanayi sektöründen istenilen ölçüde yararlanılamamasıdır. Yine bu dönemde izin verilen yabancı sermayenin türü ise, 799,447 milyon dolar ile sermaye artışı şeklinde belirlenmiştir.

Tablo 44. 1995-1999 Yılları Arasında Hizmetler Sektöründe Seçilmiş 6 Alt Sektörde Đzin Verilen Yabancı Sermaye

Hizmetler Sektörü Đzin Adedi Đzin Verilen Yabancı Sermaye (000$) Yeni Tevsi Sermaye Artışı Đştirak Ticaret 1676 543,145 150,619 0,000 213,923 178,603 Haberleşme 29 351,282 72,816 1,147 143,674 133,645

Otel Pansiyon Kamping Đşl. 169 469,204 19,593 34,798 192,374 222,709

Restoran, Kafe, Yeme-Đç. Yer 344 77,32 30,339 4,903 5,31 36,768

Đnşaat Taahhüt Đşlemleri 173 131,468 66,000 18,07 3,504 44,678

Taşımacılık Hizmetleri* 211 78,084 36,587 8,444 13,335 23,349

Bankacılık ve Diğ. Fin. Hiz. 55 241,055 100,435 7,208 123,813 9,599

Toplam 2628 1,891,558 476,389 167,688 695,933 649,351

*Taşımacılık Hizmetleri Deniz, Hava, Kara ve Taş. Đlgili Diğer Hizmetlerin Toplamından Oluşmaktadır. Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Verileri Yardımıyla Oluşturulmuştur

1994 yılının başına gelindiğinde Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en büyük cari işlemler ve kamu kesimi açığı ile karşılaşmıştır. Orta ve uzun dönemde sürdürülemeyecek olan bu yapı ve politikalar 1994 yılı Nisan ayında içine düşülen ağır iktisadi krizin oluşumunda başlama nedenidir. Öte yandan yüksek cari açık da devalüasyon beklentilerini kamçılamış ve döviz talebini yükseltmiştir. Bu yapının değiştirilmesi amacıyla hazırlanıp uygulamaya konulan Nisan 1994 istikrar programı, makro ekonomik dengeler üzerinde önemli değişikliklere yol açmıştır. Bu değişiklikler yabancı yatırımcıları ve dolayısıyla yabancı sermaye yatırımlarını da etkilemiştir.

5 Nisan Đstikrar programı, döviz kurunun fiyat artışıyla uyumlu kılınmasını, TCMB'nin giderek özerk bir yapıya kavuşturulmasını, sağlıklı bir para politikası düzenlenmesini, sermaye piyasasında spekülatif işlemlerin sınırlandırılmasını ve ihracatın ve yabancı sermaye girişlerinin artırılmasını öngörmekteydi. Bu amaçla yabancı sermaye yatırımlarını arttırmaya yönelik tedbirler alınmıştır.

Krizin başladığı yıllarda yabancı sermaye yatırımları ilk önce çekimser kalmış ise de, daha sonra alınan tedbirler kısmen de olsa bu olumsuz havayı ortadan kaldırmıştır. Bu dönemde hizmetler sektöründe en fazla yabancı sermaye izni, gene ticaret sektöründe gerçekleşmiş ve ticaret alt sektöründeki izin adedi 1673 ve izin verilen yabancı sermaye tutarı ise, 543,145 milyon dolar olarak belirlenmiştir. Gene bu

dönemde turizm sektöründeki yatırım oranlarını arttırmak amacıyla turizmle alakalı otel, pansiyon, kamping işletmeleri alt sektörüne, ticaret alt sektöründen sonra 469,204 milyon dolar ile en fazla izin verilen yabancı sermaye hizmetler alt sektörüdür. Bu yıllar arasında izin verilen yabancı sermayenin türü ise, 695,933 milyon dolar ile sermaye artışı şeklindedir.

C- 2000-2002 Yıllarında Hizmetler Sektöründe Yabancı Sermaye Đzinleri

2000-2002 yılları arasındaki yabancı sermaye izinlerinin hizmetler sektöründeki dağılımı, Tablo 45’de gösterilmiştir.

Tablo 45. 2000-2002 Yılları Arasında Hizmetler Sektöründe Seçilmiş 6 Alt Sektörde Đzin Verilen Yabancı Sermaye

Hizmetler Sektörü Đzin Adedi Đzin Verilen Yabancı Sermaye (000$) Yeni Tevsi Sermaye Artışı Đştirak Ticaret 1073 567,535 90,644 1,051 342,44 133,4 Haberleşme 59 1,393,418 871,937 48,393 405,056 275,866

Otel Pansiyon Kamping Đşl. 157 173,665 48,575 8,815 81,257 35,018 Restoran, Kafe, Yeme-Đç. Yer 121 48,819 10,931 0,058 17,402 20,428

Đnşaat Taahhüt Đşlemleri 103 92,953 12,336 0,000 16,819 63,798 Taşımacılık Hizmetleri* 156 48,546 24,493 9,247 21,243 5,563 Bankacılık ve Diğ. Fin. Hiz. 15 635,264 16,418 49,228 27,993 541,625

Toplam 1625 1,566,752 203,397 68,399 507,154 799,832

*Taşımacılık Hizmetleri Deniz, Hava, Kara ve Taş. Đlgili Diğer Hizmetlerin Toplamından Oluşmaktadır. Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Verileri Yardımıyla Oluşturulmuştur

2000-2002 yılları arasında en fazla yabancı sermaye izni verilen sektör, diğer yıllardan farklı olarak, haberleşme alt sektörü olmuştur. Bunun nedeni, bu yıllar arasında GSM şirketi olan Aria’nın, mobil telefon alanında ülkemizde yatırımda bulunmasıdır. Haberleşme alt sektöründe izin verilen yabancı sermaye 1,393,418 milyar dolar ve izin adedi ise, 59’dur. Yine bu dönemde, diğer yıllardan farklı olarak, bankacılık alt sektöründe yabancı sermaye izinlerinde önemli artışlar olmuştur. Bunun nedeni de, 2001 krizinde BBDK’ya bırakılan bankalardan birinin yabancı bir firma

(HSBC) tarafından satın alınmasıdır. Bu yıllar arasında bankacılık sektöründe izin verilen yabancı sermaye tutarı 635,264 milyon dolar olarak belirlenmiştir. Bu dönemdeki izin verilen yabancı sermayenin türü ise, 789,832 milyon dolar ile, iştirak olarak belirlenmiştir.