Yabancı Sermaye-Ödemeler Dengesi Đlişkisi ve Türkiye Ekonomisi

Yabancı sermayenin ülkeye getirdiği yabancı para, uzun dönemde ithalatı ikame edici ve ihracatı arttırıcı etkiler yaratarak, ödemeler dengesine olumlu katkıda bulunur. Ancak daha sonra yurtdışına yapılan kar transferleri ve lisans ve diğer yabancı faktör ödemleri sonucu ödemeler dengesinin olumsuz yönde etkilenmesi söz konusu olacaktır. Bu durum göz önüne alındığında çoğu ev sahibi ülkeler, yabancı sermayeli şirketlerin kar transferlerini sınırlandırıcı düzenlemelere giderek, karın yatırımın geçekleştiği ülkede yeniden yatırıma yönlendirilmesini bir ön koşul gibi benimsemektedirler.

Cari işlemleler kaleminde yer alan rakamlar, yabancı sermaye hareketlerine göre değişim göstermektedir. Çünkü, yabancı sermaye yatırımları vasıtasıyla üretim

34 _{Đstanbul Sanayi Odası, Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu, ĐSO Özel Sayısı, Ağustos 1999, Đstanbul ,}

kapasitesinin artması, üretim fazlasının ihracını gerektireceğinden, ödemeler dengesine olumlu katkılar sağlayacaktır.

Yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan etkisinin Kindleberger iki şekilde ortaya çıktığını belirtmiştir. Birincisi, yabancı sermaye yatırımları ile birlikte ülkenin döviz rezervinin artması; ikincisi ise, ithalatı ikame ederek ve ihracattan sağlanan kazançla ödemeler dengesine sağlayacağı katkıdır35. Yatırım yapmak üzere ülkeye gelen yatırımcı fabrika veya işletmesini kurma aşamasında veya kuruluş sırasında, bir çok girdiye ihtiyacı olacaktır. Bu girdilerin büyük bir kısmı ev sahibi ülke tarafından sağlanacağı için, yabancı sermaye girişi, döviz kazandırıcı bir etkiye neden olacaktır.

Ülkelerin dış kaynak ihtiyacını doğuran başka bir neden ise, dış ticaret açığıdır. Daha önce dışardan ithal edilen mal ve hizmetler ülkeye gelen yabancı sermaye ile birlikte yurt içinde üretilmeye başlanması ithal ikamesini sağlamaktadır. Ayrıca yabancı sermayeli şirketin üretmiş olduğu mal ve hizmetin belirli bir kısmını da ihraç etmesi de, ödemeler dengesine olumlu katkı sağlayacaktır.

Yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine sağlayacağı katkılar, yabancı sermayeli şirketlerin ihracat olanaklarının fazla olması ile orantılıdır. Uluslararası piyasalardaki etkinlikleri ile yabancı sermayeli firmalar ülke ihracatının artmasına neden olacaktır. Bunun sonucunda ödemeler dengesi üzerinde kar transferinden doğan olumsuzlukları da azalmaktadır. Yabancı sermayeli şirketler, kendileri ihracat yapmasalar dahi üretim kapasitelerini arttırarak yerli müteşebbisi ihracata teşvik etmektedirler36. Yabancı sermayeli şirketlerin kar transferi, yatırım ve ara malı ithali ile ödemeler dengesine yapmış olduğu olumsuz etkileri, üretim kapasitesi ve ihracat artışı ile giderebilme imkanına sahiptir.

Yabancı yatırımlar sonucu oluşan ek gelir ve tüketim imkanları sonucu, marjinal tüketim eğilimine bağlı olarak ülkenin ithalatını uyarabilir.

35 _{C. P. Kindleberger, Economic Development, The McGraw, Hill Book Company, Tokyo 1965, s:270.}

36 _{M. Akdiş, “Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları, Dünya ve Türkiye’de Yabancı Sermaye}

Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan katkısını aşağıda basit bir model yardımıyla açıklanabilir37.

Bt = It + Et + St – Mt – Rt – Gt – Dt

B = yabancı yatırımın ödemeler dengesine etkisi

I = yabancı yatırımcının döviz olarak getirdiği sermaye

E = yabancı yatımcının ihraç ettiği ürünlerden elde ettiği döviz S = yabancı yatırımcının üretimi sonucu ikama edilen ithalat

M = üretim sürecinde ithal edilen kapital malları, hammadde ve diğer ana girdiler.

R = yabancı üretim faktörlerine ödenen ve transfer edilen diğer girdiler (teknoloji için lisans, kredi için faiz, yabancı işçi için ücret)

D = yıllık olarak ayrılan amortisman değeri projenin başlangıçta ödemeler dengesi üzerinde yaratacağı dolaysız etki.

t = Zaman

n = Yatırım Türü

Eğer yatımcı şirket, yatırımı iç pazara yönelik, girdiler bakımından dış kaynaklara bağımlı tekelci bir karı söz konusu ise ve üretilen mal herhangi bir ithal ikamesi sağlamıyorsa Et = 0, Bk=0 ve Rt > 0, Mt<0 olacağından projenin daha başlangıç aşamasında ödemeler dengesi üzerinde olumsuz etki yapması muhtemeldir.

Yani;

Bt = It – Mt – Rt – Gt – Dt

Yatırım, ithal ikamesi sağlıyorsa ve bir süre sonra ihracatta söz konusu ise, üretimin ödemeler dengesine etkisi;

Bt = It + (Et + St) – (Mt +Rt + Gt + Dt) olacaktır.

37 _{C. Alpar, T. Ongun, Dünya Ekonomisi ve Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar, Evrim Yayınları, No:20,}

T = 1, ………n süresi boyunca ayrılan amortisman, yatırım değerinin tümüne eşit olacak, oysa döviz şeklinde gelen yabancı sermaye;

It < Dt olacaktır. K = Dt – It ise,

Bt = (Et + St) – ( Rt – Gt – Mt ) olarak yazılabilecektir.

Yukarıdaki model gösteriyor ki, yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesi üzerine olumlu katkısının söz konusu olabilmesi için, döviz kazandırıcı ithal ikamesi ve ihracat gelirlerinin, yabancı üretim girdisi payı ve girdi, ithalatı için yapılan döviz transferleri ve döviz olarak gelen sermaye ile yatırım amortismanının değeri arasında farkı aşması gerekir. Sonuçta yabancı sermayenin ödemeler dengesine olumlu katkısı için, sermayenin artış hızının, transfer edilen sermaye gelirinin artış hızından daha yüksek olması gerekmektedir.

Türkiye’nin son yıllarda karşılaştığı en önemli problemlerinde biri, ödemeler dengesi açıklarıdır. Bunun ortadan kaldırılabilmesi için yurtiçi kaynakların yanı sıra, yurt dışından elde edilecek kaynaklara da ihtiyaç vardır. Gelişmekte olan ülkeler grubuna dahil olan ülkemizde ödemeler dengesi açıklarının kapatılmasında, yurtiçindeki tasarruflar yeterli düzeyde olmamaktadır. Bu açıkları kapatabilmek için en iyi alternatif doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıdır. O halde, yabancı sermayeden en verimli ve çabuk bir şekilde yaralanmanın yollarını bularak uygulamaya konulması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.

Yabancı yatırımcılar, ev sahibi ülkede yapmış oldukları yatırımları sonucu elde ettikleri karları ana ülkelerine transfer etmeyi amaçlarlar. Diğer taraftan ev sahibi ülke ise, bunun tam tersine karların yurt içinde kalmasını ve yurt içindeki yeni yatırımlara kanilize edilmesi amacındadır. Sonuçta, ev sahibi ülke açısından, ödemeler dengesinin yabancı sermaye yatırımlarından olumlu etkisinin olabilmesi için gelen yabancı sermayenin artış hızının, transfer edilen sermaye gelirinin artış hızından fazla olması gerekir. Bir ülkedeki yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan katkısının hesaplanabilmesi için, ülkeye gelen yabancı sermaye ile çıkan kar transferleri oranlarının bilinmesi gerekir. Örneğin Türkiye’deki yabancı sermaye

yatırımlarının ödemeler dengesine olan katkısının tam olarak anlaşılabilmesi için, yatırımcıların getirmiş oldukları sermaye ve transfer ettikleri sermaye gelirlerinin (kar, lisans,yabancı işçi ücretleri, faiz) yıllar itibariyle hesaplanması gerekir. Buna örnek olarak aşağıdaki tabloda yer alan verilerden yaralanılabilir.

Tablo 8- Ödemeler Dengesinde, Gelen Yabancı Sermaye ve Kar Transferleri (Milyon $)

Yıllar 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Gelen Yabancı Sermaye 113 99 125 115 354 663 684 1041 1242 1016 830

Kar Transferi 63 98 84 80 88 104 161 158 198 306 231

Çıkan Yabancı Sermaye 0 0 0 0 0 0 0 97 67 110 28

Net 113 99 125 115 354 663 684 944 1175 906 802

Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Gelen Yabancı Sermaye 1127 964 1032 976 817 1,700 3,228 1042 1694 2733 Kar Transferi 390 304 325 643 437 539 395 -- -- -- Çıkan Yabancı Sermaye 49 192 47 13 30 725 155 5 8 100

Net 1078 772 985 963 787 975 3,073 585 651 1125

*(Ocak-Eylül)

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye Raporu 2002.

Tabloda görüleceği üzere, 1984–2001 yılları arasında ülkeye gelen 16,161 milyon dolar yabancı sermayenin 4,604 milyon doları yani yaklaşık %28’i, yurt dışına transfer edilmiştir. Bir ülkeye gelen yabancı sermayenin, giden kar transferlerinden fazla olması gerekir. Bu yaklaşımdan hareketle, tabloda, 1984 yılında 113 milyon dolar olarak gelen yabancı sermaye 2001 yılında 3,228 milyon dolara ulaşmıştır. 1984 yılında gelen yabancı sermayenin 63 milyon dolarlık kar transferi söz konusu iken, 2001 yılında 395 milyon dolara ulaşmıştır. 1984–2001 yılları arası 16,161 milyon dolar olan sermaye girişi yanında, 1,513 milyon dolar yabancı sermaye çıkışı ve 4,604 milyon dolar kar transferleri göz önüne alındığında, yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan katkısının oldukça sınırlı olduğu söylenebilir.

Yabancı sermaye yatırımları içerisinde kar transferleri yıllar itibariyle incelendiğinde, 1984 yılına kadar ödemeler dengesine yansıyan herhangi bir kar transferi söz konusu olmadığı görülür. 1983 yılından sonra mali serbestleşme politikalarının uygulamaya konulması ile yabancı sermaye yatırımlarında kar transferi başlamıştır.

Sonuçta, Türkiye’de yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan olumlu katkısının arttırılabilmesi için, yabancı sermaye girişlerinin arttırılması ve kar transferlerindeki artışların düşürülüp, yabancı sermayeli şirketin karlarını ülkesine götürmek yerine, ülkemizde tekrar yatırıma dönüştürmek üzere kullanılması için gerekli tedbir ve teşviklerin uygulanmaya konulması gerekir.

Yabancı sermaye yatırımlarının ödemeler dengesine olan katkısı, yabancı sermayeli firmaların ihracat payı ile ortaya konulabilir. Yabancı sermayeli firmaların Türkiye’nin ihracatına katkısı var mıdır? Bu sorunun cevabını Đstanbul Sanayi Odasının 2002 yılında 500 Büyük Sanayi Kuruluşu adlı çalışmadan yararlanmak suretiyle açıklanmaya çalışılacaktır. 500 büyük sanayi kuruluşu içinde en fazla ihracat yapan 50 kuruluş incelendiğinde, bunlardan 20 tanesi yabancı sermayeli veya yabancı sermaye ortaklı firmalardan oluşmaktadır38.

Tablo 9- 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Đçinde En Çok Đhracat Yapan 50 Kuruluş Đçinde Yabancı Sermayeli Firmaların Đhracatı

Firma ve Müessesler Đhracat (1000$) Đhracat Kamu /Özel Sıralaması

Vestel Elekt. San. A.Ş. 783.806 1

Tofaş Oto. Fab. A.Ş. 711.286 2

Oyak-Rena.Oto.Fab. A.Ş 688.567 3

Toyota. Oto.San.Türk. A.Ş. 400.387 5

Ford Otomotiv San A.Ş. 341.507 7

Bosch Sanayi ve Tic. A.Ş 311.697 8

Mercedes-Benz Türk A.Ş. 186.885 15

Diğerleri 1412.564 --

Kaynak: ĐSO, 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2002 verilerine göre oluşturulmuştur.

Tablo 9’da, 500 büyük sanayi kuruluşu için de, en çok ihracat yapan 50 büyük kuruluş içerisinde, en çok ihracat yapan yabancı sermayeli 20 firma alınarak inceleme yoluna gidilmiştir. En fazla ihracat yapan 50 firma arasında, en çok ihracat yapan ilk üç firma yabancı sermayelidir. Bu iki firmanın toplam ihracatı 2,183 milyar dolardır.

38 _{ĐSO, “Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2002”, Đstanbul Sanayi Odası Dergisi “Özel Sayı” , Đstanbul,}

En çok ihracat yapan 50 kuruluş içinde yabancı sermayeli firmalar ihracatın yaklaşık %70 civarındadır. Yani 50 firma 9.779 milyar dolarlık ihracat hacmine sahipken, bu ihracatın 7.020 milyar doları yabancı sermayeli firmalar tarafından gerçekleştirilmiştir. Görülüyor ki, yabancı sermayeli firmaların Türkiye ihracatına yapmış olduğu katkı oldukça yüksek düzeydedir.