Çokuluslu Şirket’i kabul eden ülkede yapılan yatırımlarda, yatırımda bulunma biçimleri, istihdam açısından önem taşımaktadır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarda, yabancı ülkedeki fiziki sermayeye sahip olan ve bunu işleten firmaya, Çokuluslu Şirket adı verilir24.
ÇUŞ yeni şirketler kurma, var olan şirketleri satın alma veya yerli sermaye ile ortak şirket kurma yollarından birini tercih etmesine bağlı olarak istihdam üzerinde farklı etkiler ortaya çıkarabilecektir. Örneğin yeni bir şirket kurulması halinde tam istihdam düzeyi söz konusu değilse, yatırım yapılan işkolunda aşırı büyüme söz konusu olmayacak, istihdam seviyesi üzerinde fazla bir etki de ortaya çıkmayacaktır.
Bir yerli şirketin ÇUŞ tarafından satın alınması veya uluslararası birleşmeler sonucu, işletmenin çok uluslaşması halinde ortaya çıkan durumun istihdam üzerine etkisini ise belirlemek güçleşmektedir. Böyle bir durumda yeni sahibin istihdam politikası ve işletmeyi devreden satıcı firmanın elde ettiği likiditeyi kullanma tarzı istihdam seviyesi üzerinde etkili olmaktadır. Ortak yatırım halinde ise yeni istihdam olanakları yaratılabilmektedir. Ancak rasyonel davranma, maliyet düşürme,
23 IFC, Lessons of Experience: Foreign Direct Investment, International Finance Corparation and Foreign Direct
Investment Advisory Service, Publication No:5, Washington 1997, s.10.
24 P. R. Krugman ve M. Obstfeld, International Economics, Theory and Policy, Harper Collins College
otomasyon ve taşeronlar yolu ile yan sanayi oluşturma çabaları olması durumlarında istihdama katkı sınırlı kalmaktadır25.
Yabancı sermayenin istihdam üzerine etkisi, yabancı sermaye yatırımı alan ülkelerin gelişmişlik düzeylerine göre farklılık arz etmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde sermaye faktörünün yetersiz olması ve bu sermaye açığının kapatılmasında yabancı sermaye yatırımları önemli rol oynayarak ülkeye yeni teknoloji ve ihracat imkanlarına arttırma imkanı sağlamaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde emek yoğun üretim faktörü kullanılması, istihdam sorunun çözümü bakımından tercih edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde ise bu durum farklılık arz etmekte, yabancı sermayenin getirdiği üretim tekniği daha fazla önem kazanmaktadır.
ÇUŞ’un yabancı ülkelerdeki işlevlerinin köken ülkede global istihdam olanakları üzerine etkisi konusunda işçi ve işveren tarafları arasında görüş farklılıkları bulunmaktadır. Đşveren tarafı olumsuz bir etkinin olmadığını belirtirken, işçi tarafı ÇUŞ’in yabancı ülkelere iş ihracı yapmaları nedeni ile köken ülkede işsizliğe yol açtıklarını ifade etmekte, üyelerinin istihdam güvencesini tehlikede görmektedirler26.
Özellikle mevcut tasarrufların işsizliği ortada kaldıracak şekilde yatırım imkanını sağlamadığı ülkelerde yabancı sermaye ile birlikte ortaya çıkacak olan yeni iş imkanları, işsizlik sorununun ortadan kalmasına katkıda bulunacaktır. Bu katkı; hem kendi yatırımlarıyla hem de yaratacağı dışsal ekonomiler vasıtasıyla ortaya çıkacaktır. 1970’li yıllardan itibaren dünya ekonomisindeki gelişmelere paralel olarak çokuluslu şirketlerin, dünya ekonomisi içindeki payları giderek artmıştır. Nitekim uluslararası ticaretin büyük bir miktarı çokuluslu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir. Yapılan tahminlere göre dünya ticaret hacminin yaklaşık olarak yarısı, şirket içi (intra-firm) yapılan ticari işlemlerden oluşmaktadır.
ÇUŞ’lerın dünya’da 73 milyon kişiyi istihdam ettiği tahmin edilmektedir. Bunun %60’ı (43 milyon kişi) gelişmiş ülkelerdeki ana şirketlerde bulunmaktadır. Geriye kalan %40’ı ise, dışarıda yerleşik bağlı kuruluşlarda istihdam edilmektedir.
25A. Tokol, “Çokuluslu Şirketlerde Đnsan Kaynakları Yönetimi”, Đş,Güç-Endüstri Đlişkileri ve Đnsan Kaynakları
Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, 2001.s:15.
26
ÇUŞ’lerın istihdam ettiği kişi sayısı, dünyada mevcut iş gücünün yaklaşık %3’lük kısmını temsil etmektedir27.
Buna karşılık ÇUŞ’un köken ülkede istihdam bünyesini olumsuz şekilde etkiledikleri konusunda görüş birliği bulunmaktadır. Buna göre ÇUŞ’un yüksek vasıf gerektiren elektronik sanayi, uçak sanayi, hassas makine sanayi gibi sanayiler ile bütün sanayilerin araştırma ve geliştirme işlevlerini köken ülkede yoğunlaştırmaları ve teknolojik gelişmelerin öncüsü olarak üretimde bulundukları ülkede işgücünün vasıf seviyesini devamlı yükseltmeleri vasıfsız işçilerin iş olanaklarını sınırlandırmakta, vasıflı işçilerin ise vasıf seviyelerini sürekli düşürmektedir28.
Kabul eden ülkede ise ÇUŞ bir istihdam kapasitesi yaratmakta ve işgücüne yeni vasıflar kazandırmaktadır. Ancak yarattıkları istihdamın boyutu çeşitli faktörlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. ÇUŞ kabul eden gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde istihdam, bu katkılardan etkilenmektedirler. Gelişmiş ülkelerde yatırımların gerçekleştirilme tarzı, gelişmekte olan ülkelere gelen yabancı sermayenin beraberinde getirdiği üretim tekniği istihdam açısından önem kazanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yeni işyerleri açılması veya mevcut işyerlerinin devir alınması, gelişmekte olan ülkelerde emek yoğun üretim tekniklerinin kullanılmasına imkan sağlayarak, istihdam sorununun çözümüne katkıda bulunmaktadır.
Yabancı sermaye yatırımlarının bir ülkede yaratacağı istihdam, genellikle ülkenin toplam istihdamının %1 ile %6 oranında değişmektedir29.
Đstihdam sorunun çözülmesinde ÇUŞ belirleyici rol oynamaktadır. Bu şirketler uluslar arası üretim, uluslar arası ticaret gibi roller üstlenmekte ve özellikle istihdamın ve kalkınmanın gerekleşmesinde katkı sağlayarak, milli ekonomik yapıda da ihtisaslaşma ve yüksek rekabet ile etkinlik ve teknolojik kazançlar sağlamaktadır. Đstihdamın ülkeler ve bölgeler arasındaki dağılımı ÇUŞ’un konuşlandırma ve tercihlerinden etkilenmektedir30.
27 UN, WIR; United Nations, New York and Geneva, 1998, s:160. 28
Tokol., a.g.m., s:14.
29 Brand H, “Global Capitalizm And The Decay of Employment Policy”, Dissent, Fall, London-England, 1977,
s:58.
30A. Parısotto, “Recent Trend in Employment In Transnational Corporotio , Foreign Direct Đnvestment, Trade
ÇUS’ların istihdama yapmış oldukları katkıların yanında, istihdam artışına ters yönde etkide bulunabilmektedir. Bu etkiler31:
• Sanayi ülkelerindeki durgun ekonomik gelişmeler,
• Đşgücü tasarrufuna yönelik teknolojiler,
• Sermaye yoğun yatırım politikaları,
• Ulusal ve uluslar arası taşeronluk hizmetlerinin gelişmesi ve
• ÇUŞ’lerin maliyetleri azaltıcı politika izlemeleridir.
Yabancı sermaye yatırımı ile genellikle üst düzey yöneticileri de yatırım yapılan ülkeye gitmekte, ancak diğer işgücü ev sahibi ülke tarafından karşılanmaktadır. Emek faktörünün oldukça yoğun olduğu bu ülkelerde, işsizliğin önlenmesinde ve bu işsizliği önleyecek yatırımların yapılmasında kendi kaynaklarını yetersiz olması istihdam açısından elverişli bir durum yaratmaktadır. Örneğin 1960 yılında Đrlanda da yabancı sermaye yatırımları sonucu 82,000 kişiye iş imkanı sağlanmıştır32.
B- Yabancı Sermaye-Đstihdam Đlişkisinin Türkiye Ekonomisi Açısından