Esas iti ba riy le bir na si hat ki ta bı olan Nus ha tü’sSe lâ tin’de Âlî, ka nu na ay kı rı ge liş me le rin ve ül ke dü ze ni nin bo zul ma sı nın pa di şah tan giz len di ği ni öne sü
rer, doğ ru söz lü bir ku lu nu mu sa hib edin me si ni pa di şa ha tav si ye eder. O’na gö re ih ti lâ lin en önem li se bep le rin den bi ri, aşa ğı kim se ler (eda nî)in yük sek mev ki le re ge ti ril me si dir.
Ese rin ko nu yu so mut bir şe kil de ele alan, ka nun la ra ay kı rı ola rak or ta ya çı kan bid’at ler le il gi li ikin ci bö lü mün de ya zar, bun la rı se kiz ta rîk üze re alıp in ce le miş tir.
Bi rin ci si, bir çok in sa nın bu lun du ğu mev ki den da ha üs tü nü is te me le ri dir. İkin ci ola rak, man sıp lar il ti zam la ve ril me me li ve aşa ğı kim se le rin yük sek ma kam la ra çık ma la rı na or tam ha zır lan ma ma lı dır. Üçün cü sü, fe tih ol mak sı zın bir bey ler bey
li ğin ya da san ca ğın iki ye ay rıl ma sı dır. Dör dün cü sü, din ve dev le tin da ya na ğı olan ule mâ züm re si nin dü ze ni nin ve man sıp lar sil si le si nin bo zul ma sı dır. İşa ret edil
me si ge re ken bir baş ka hu sus da, doğ ru dü rüst oku ma yaz ma bil me yen ki şi le rin bir şe kil de ilim yo lu na gir me le ri dir. Be şin ci hu sus, ve zir oğ lu olan la ra ba ba la rı nın ve za re ti es na sın da bey ler bey lik ve ril me me si dir. Al tın cı ola rak sik ke ah va li ne ya ni pa ra nın du ru mu na dik kat edil me li dir. Ye din ci ola rak ti mar ve zea met le rin ve zir
le rin, bey ler be yi le rin ve san cak bey le ri nin adam la rı na ve ril me si en gel len me li dir.
1
Se ki zin ci ta rîk’de ay nı hu sus, si pa hi ve züe ma (za im ler) ta ife si nin za yıfla ma sı nın bir se be bi ola rak ele alın mak ta dır. Özet le Âlî, her sa ha da ka nu na ay kı rı uy gu la
ma la ra son ve ri le rek dü ze nin ye ni den iş ler lik ka zan ma sı nı ve pa di şa hın ül ke iş le
riy le biz zat il gi len me si ni tav si ye et mek te dir.
II I. Mu rad’a (15741595) su nu lan Hır zü’lMü lûk’ta, Ya vuz Sul tan Se lim ve Fa
tih Sul tan Meh med’den si ta yiş le bah se den ya zar, Ya vuz’un ba şa rı sı nın te me lin de Al lah’a te vek kül et me si nin ve ha yır lı iş ler de “bu ka nûnı Os ma nî’ye mu ha liftir di
me yüp he man ic ra idüp Se la tini izam her ne ider ler se ka nun olur” di ye bu yur
ma sı nın yat tı ğı nı vur gu lar. Sal ta na tın be ka sı adâ let ve ya rar as ker ile dir; as ke rin bağ lı lı ğı ise hak kı na gö re dir lik ve ril me siy le el de edi lir. Bu nun için de çok ül ke ye ve ye ter li ha zi ne ye sa hip olun ma sı ge re kir. Bu tak dir de ül ke de ki ka sa ba ve köy le rin ço ğun lu ğu nun pa di şah has sı, ti mar ve zea met ol ma sı ge re kir. Hal bu ki ar tık bun la
rın ço ğu va kıf ve ya mülk ol muş tur. Ya zar, Fa tih’in ma lî ıs la ha tı nı ha tır la tır tarz da yük sek gö rev li le rin mi rî ara zi yi mülk leş ti rip vak fa dö nüş tür me si ne kar şı dır.
Bid’at: icat etmek, inşa etmek demek olan bd’a kökünden gelen bid’at’in kelime anla
mı sonradan ortaya çıkan şey demektir. Dinî açıdan Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan şeylere denir. Geniş kapsamlı tanıma göre Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan dinî nitelikte olan veya olmayan her türlü yeniliğe; dar kapsamlı tanıma göre ise Hz. Muhammed’den sonra dinle ilgili her türlü ekleme ya da eksiltmeye bid’at denir. Geniş bilgi için bkz. “Rahmi Yaran, “Bid’at”, TDV İslam Ansiklopedisi.
Eser de, bey ler bey le ri nin ta yin edil dik le ri vi la ye te var dık la rın da ora da ki ka dı la
rı yok la yıp, on la rın, hal ka zu lüm eden le ri pa di şa ha bil dir me le ri ge rek ti ği ni be lir
tir. Re âyâ nın ko run ma sı na dik kat et me si ge re ken bey ler be yi hak sız ye re ti mar ve zea met sa hi bi olan la rı da or ta ya çı kar ma lı dır. Ken di za ma nın da ve zir ler den, bey
ler den ve di ğer bü yük ve kü çük ler den kor ku nun kalk tı ğı nı, her ke si pa ra ve mal hır sı nın kap la dı ğı nı be lir ten ya za ra gö re rüş vet yü zün den ec ne bi ler ti mar la rı ele ge çir me ye baş la mış ve ger çek hak sa hip le ri mağ dur ol muş lar dır. Ule mâ ve fu ze lâ
nın top lum için de ki üs tün mev kii ne de ği nen ya zar Fa tih’in ule mâ ya ver di ği öne mi ha tır la tır. Hal bu ki ya za rın za ma nın da bun la rın dü ze ni de bo zul muş, man sıp lar is
tih kak ve me râ ti be gö re de ğil rüş vet le ve ri lir ol muş tur. Sey yid ve şe rifle rin yük sek ma kam la rı na te mas eden ya zar da ha son ra as lın da sey yid lik ve şe riflik le alâ ka sı ol ma yan pek çok ki şi nin sırf ver gi ver mek ten kur tul mak için baş la rı na ye şil sa rık sar dık la rı nı, vi lâ yet kâ tip le ri nin de rüş vet kar şı lı ğın da bun la rı sey yid ola rak yaz
ma sı nın si pa hi tâ ife si ne hak sız lık ol du ğu nu vur gu lar. Özet le Hır zü’lMü lûk ya za rı rüş ve tin ön len me si ni, ha zi ne ge lir le ri nin azal ma sı na yol açan ge liş me le re set çe kil
me si ni ve ül ke iş le ri nin adâ let üze re çe kip çev ril me si ni sa lık ver mek te ve bu işin ön ce lik le pa di şa hın diz gin le ri ele al ma sı na bağ lı ol du ğu nu sa vun mak ta dır.
Usu lü’lhi kem fî Ni za mi’lâlem ya za rı Ha san Kâ fî’ye (ölü mü 1616) gö re ise mev cut bo zuk luk la rın baş lı ca se bep le ri şun lar dır:
Bi rin ci si adâ let’de ih mal dir; bu nun se be bi ise hal kın iş le ri ni ve ül ke nin me se le
le ri ni ehil ki şi le re tev di et me mek tir. İkin ci se bep mü şâ ve re’de ih mal dir. Bu nun al
tın da ise, ida re ci le rin ule mâ ya üst ten bak ma la rı ve akıl lı ki şi le rin soh be ti ne ka tıl
mak tan utan ma la rı ya tar. Üçün cü sü ise as ker te dâ ri kin de ve ted bi rin de ih mal dir;
bu da as ker le rin üme râ dan ve se ras ker ler den kork ma ma sın dan kay nak lan mak ta
dır. Ge nel de bun la rın hep si nin ni haî se be bi, rüş vet ve ka dın la ra rağ bet gös te rip on la rın söz le riy le iş gör mek tir.
Ese rin en dik kat çe ki ci yön le rin den bi ri, ge le nek sel si lah la rın kul la nıl ma sı ve düş man la rın ye ni icad et tik le ri si lah la rın be nim sen me si hu sus la rın da gös te ri len ih mal kâr dav ra nış la rı eleş tir me si dir. Ye ni si lah la ra dik kat çek me si Ha san Kâ fî’yi öte ki na si hat ya zar la rın dan ayı ran en be lir gin özel lik tir. Bu nu, ken di si nin de be
lirt ti ği üze re, ser had de ya şa ma sı na bağ la mak ge re kir.
Defteri Ha ka nî emin li ği yap mış olan Ayn Ali Efen di’nin 1609’da Ku yu cu Mu
rad Pa şa’ya sun du ğu Ka vâ nîni Âli Os man der Hü lâ sai Me zâ mini Defteri Di
van ad lı ese ri nin, “zea met ve ti mar hu su sun da olan ih ti lâl def’ ü ref’ olun mak mak sud olur sa ted rîc ile ne yüz den mu ta sav ver dir, anın be ya nın da dır” (zea met ve ti mar ko nu sun da ki bo zul ma yı or ta dan kal dır mak is te nir se aşa ma lı bir şe kil de na sıl ya pı la ca ğı nı açık lar) şek lin de baş la yan ye din ci fas lı ti mar sis te min de gö rü len bo zuk luk la rın dü zel til me si ko nu sun da ki gö rüş le re tah sis edil miş tir. En önem li iki ne den ola rak dir lik sa hip le ri ve mai yet le ri nin se fer ye ri ne baş ka iş le re gön de ril
me si ile yok la ma la rın düz gün ya pıl ma ma sı gös te ril miş tir. Se fer sı ra sın da on ti
ma ra bir ne fer or ta da gö rün mez ken ver gi top la ma za ma nın da bir ti mar için on ki şi nin hak id di a et ti ği ni be lir ten ya zar, ese rin hâ ti me (so nuç) bö lü mün de defter emi ni ol du ğun da ti mar iş le ri nin çok ka rı şık ol du ğu nu, mah lûl bir ti ma rın bir den faz la ki şi ye ya zıl dı ğı nı, ken di dö ne min de ise yok la ma la rın sı kı ya pıl ma sıy la hi le ile iş gö ren le re fır sat ver me di ği ni ile ri sür müş tür.
Muh te me len II. Os man’a (161822) su nul muş olan Ki tâbı Müs te tâb’a gö re dev
le tin te mel da ya nak la rı olan iki oca ğın (kul tâ ife si ve ti mar lı la rın) bo zul ma sı, sa
vaş la rı kay bet me nin te mel se be bi dir. Bu ocak lar ar tık ağa la rı na, kâ tip le ri ne ve sâ ir gö rev li le ri ne ye mek lik ol mak tan baş ka bir işe ya ra ma mak ta dır lar. Ger çek ten de hik met le vaz’ olun muş bir çiz gi olan Ka nûnı Âli Os man’a ye ni den dö nül mez ise kul tâ ife si nin dev le te hiç bir fay da sı do kun maz, di ye be lir tir. Es ki ka nun la ra ay kı
rı uy gu la ma la rı, “bun lar doğ ru ol say dı se lâ tini se lef ta ra fın dan ka nun laş tı rı lır dı”
man tı ğıy la eleş ti ren ya zar ih ti lâli âle mi te mel de ida rî bir zaa fa, iyi bir ve zi ri âza mın bu lun ma yı şı na bağ la mak ta dır. Bu na kar şı tek lif et ti ği ıs la hat, ma hi yet iti ba riy le ol
duk ça ba sit ve açık olup in san un su ru nu öte ki fak tör ler den ba ğım sız sa yan bir zih
ni ye tin ürü nü dür.
Ko çi Beğ’e gö re ise, yu ka rı da kı sa ca be lir til di ği gi bi, Ka nu nî Sul tan Sü ley man dev ri ne ge li nin ce ye dek pa di şah lar her iş le il gi le ni yor lar, di van top lan tı la rı na biz
zat ka tı lı yor lar dı. Ko çi Beğ’in ide al dü ze ni, pa di şa hın ül ke iş le riy le biz zat il gi len
me si, dev let gö rev li le ri nin azil kor ku sun dan uzak tu tul ma sı, kul ve ti mar sis tem
le ri nin ta viz siz bir şe kil de uy gu lan ma sı ve bu çer çe ve de er kânı er ba a ya ni dört sı nı fın den ge li bi ra ra da lı ğı nı te mel alan top lum dü ze ni nin de vam et ti ril me si esas
la rı na da yan mak ta dır.
Ko çi Beğ bo zul may la or ta ya çı kan du ru mu dü zelt mek için alın ma sı ge re ken ted bir le ri açık lar. Ko çi Beğ’in ıs la hat tek lifle ri ida rî ni te lik te dir ve uy gu lan ma la rın
da ce bir un su ru ön plan da dır. Ni te kim kul la rın ita at al tı na alın ma sın dan bah se der
ken, “... be ni âdem kah ri le zab to lur hil mi le ol maz” (İn sa noğ lu yu mu şak lık la de ğil, zorgüç kul la nı la rak dü ze ne so ku la bi lir) de mek te dir. O, zea met ve ti mar la rın es ki si gi bi dü zen len me si ve ulû fe li le rin sa yı sı nın müm kün ol du ğu öl çü de azal tıl ma sı sâ
ye sin de ül ke nin ni za ma ka vu şa ca ğı nı ümid et mek tey di. Şe ri a te ay kı rı tem lik ve va kıfla rın or ta ya çı ka rı la rak bun la rın kul la ra da ğı tıl ma sı nı tav si ye eder. Bu su ret le 4050 bin ka dar ulû fe li nin ti ma ra çık ma sı sağ la na bi le cek ve on la ra ve ri le gel mek te olan ma aş lar da ha zi ne ye ka la cak tır. Öte yan dan, ya pı lan araş tır ma lar Ko çi Beğ’in 1631’de ti mar lı si pa hi gü cü nün 78.000’e ka dar düş tü ğü id di ası nın abar tı lı ol du ğu
nu or ta ya koy mak ta dır.
Os man lı ıs la hat li te ra tü rü nün özet bir de ğer len dir me si için bkz. Meh met Öz, Ka nunı Ka dî min Pe şin de Os man lı’da Çö zül me ve Ge le nek çi Yo rum cu la rı, İs tan bul 2009, 3. Bs.
Dev rin pa di şa hı nın (ya ni IV. Mu rad’ın) yö ne ti ci le ri ya kın dan ta kip et ti ği ni ve hal kın hi ma ye si ile il gi len di ği ni be lir ten Aziz Efen di ise, ül ke nin ih ya sın dan ümit
li dir. Bu nun için ya za rın ilk de ğin di ği hu sus, kah ra man ca sa vaş lar so nun da el de edi len ti mar ve zea met le rin alt mış yıl dır du çar ol duk la rı keş me keş ten kur ta rıl ma
la rı dır. II I. Mu rad za ma nın dan (15741595) be ri ve zir sa yı sı nın ka nûn da be lir ti
len sa yı yı aş tı ğı, defter de mu ay yen has la rı ol ma yan bu ve zir le re ha vassı hü mâ yun (pa di şah has la rı)dan ge lir tah sis edil di ği, ve zir le rin de bu ge lir le ri il ti zam yo luy la ka pı ku la rı na ver dik le ri, mül te zim le rin se il ti za mı el le rin de bu lun dur duk la rı se ne için de öde dik le ri ki ra be de li ni kat kat çı kar mak is te me le ri yü zün denre âyâ nın pe
ri şan lı ğı na yol aç tık la rı vur gu la nır. Bu du rum fa sit bir dai re ha li ni al mış, pa di şah has la rı hem eko no mik hem de as ke rî açı dan ve rim siz bir kul la nı ma ter ke dil miş tir.
IV. Mu rad’ın ve zir le rin iş le ri ni de yo lu na koy du ğu nu be lir ten Aziz Efen di, sul ta
nın, ve zir sa yı sı nı da azalt ma sı bek le nir ken ter si ni ya pa rak za ten faz la olan ve zir sa yı sı nı 8’den 11’e çı kar ma sı nı eleş tir mek te dir. Bu da il gi çe ki ci bir nok ta, zi ra ıs la
hat tek lif eden ki şi ler, ge nel de dev rin sul ta nı nı doğ ru dan ten kit et mek ten zi ya de, onun ge rek li ıs la ha tı yap ma ma sı du ru mun da kı ya met gü nün de so rum lu tu tu la ca ğı ika zı nı yap mak ta, da ha ön ce ki sul tan lar dan ba zı la rı nı (bil has sa II I. Mu rad’ı) ve ya ve zi ri âzam la rı eleş tir mek te idi ler.
Ve zir sa yı sı nın art ma sı ha zi ne den mil yon lar ca ak çe nin he ba edil me si de mek ti;
zi ra bu ve zir le rin var lı ğı dev le te ya rar sağ la mı yor, ter si ne, ken di le ri ne has lar tah
sis edil me si ge rek ti ği için, mâ li yük ge ti ri yor du. Bu na son ver mek için, her bi ri beş
sis edil me si ge rek ti ği için, mâ li yük ge ti ri yor du. Bu na son ver mek için, her bi ri beş