XV. yüz yı lın or ta la rın dan XVI. yüz yı lın son la rı na ka dar olan dev re, ço ğu Os man lı ta rih çi si ta ra fın dan Os man lı “klâ sik dev ri” ola rak ta nım la nır. Bu de vir de Os man lı Dev le ti nin bü tün ku rum la rıy la ve mey da na ge tir di ği me de ni yet le bir lik te “al tın çağ”ını ya şa dı ğı na, XVI. yüz yı lın son çey re ğin den iti ba ren ise bir “du rak la ma dev
ri”ne gi ril di ği ne da ir es ki gö rüş ler aka de mik ta rih çi lik te terk edi le li uzun yıl lar ol duy sa da po pü ler mu hay yi le de bu ta sav vur hâ lâ et ki si ni sür dür mek te dir.
Os man lı ta rih le rin de geç miş te ki ide al, te miz, bo zul ma mış dü ze nin han gi yol
lar la bo zul du ğu an la tı lır ken ba zı sul tan lar za ma nın da es ki ka nun la ra ve ya örf ve adet le re ay kı rı uy gu la ma lar di le ge ti ri lir. Bu ra da iki fark lı “al tın çağ” ta sav vu run
dan bah se di le bi lir. Bi rin ci si, İbn Hal dun’un te ori sin de ki saf ve bo zul ma mış ve asa bi yet ile ha re ke te ge çip ik ti da rı nı kur muş be de vî un su run ilk dö ne mi gi bi dir;
ya ni he nüz saf ve idea list bir ku ru cu bey ler dö ne mi... İkin ci si ise, Os man lı bağ la
mın da mo dern ta rih çi le rin “kla sik çağ” de di ği, dev le tin zir ve ye ulaş tı ğı dö nem, ya ni Fa tih’ten Ka nu nî dev ri or ta la rı na ve ya son la rı na ka dar sü ren yak la şık yüz yıl lık de vir. Er ken dö nem Os man lı kro nik le rin den ba zı la rın da bi rin ci tip, XVI.
yüz yıl son la rın dan iti ba ren ya zı lan na si hat na me ler de ise ikin ci tip al tın ça ğa öz
lem var dır. Bu nun se be bi de ya zar la rın ve hi tap et tik le ri ki şi ve kit le le rin be lir ti len dö nem ler de ki ko num la rıy la alâ ka lı dır.
Ka dim dü ze nin bo zul ma sı na da ir esas lı bir ten kit, Âşık pa şa zâ de ta ra fın dan Fa tih dev rin de ya pı lan va kıf ve mülk le re yö ne lik meş hur ma lî ıs la hat çer çe ve
sin de Rum Meh med Pa şa ve Ni şan cı Meh med Pa şa gi bi ve zir le re yö nel til miş tir.
Onun Os man Ga zi’nin sa de ha ya tı nı ve bı rak tı ğı mi ra sın mü te va zı lı ğı nı vur gu
la ma sı, İnal cık’ın isa bet le be lirt ti ği gi bi Fa tih’in ha zi ne yi dol dur mak için al dı ğı sert ma lî ted bir le re kar şı tep ki si nin ifa de si dir. Âşık pa şa zâ de, bir kâ fi rin oğ lu ola rak va sıflan dır dı ğı Rum Meh med Pa şa’yı İs tan bul’un imar ve in şa sı sü re cin
de şeh re ye ni ge len le rin iti ra zı üze ri ne kal dı rı lan ve ev le rin mülk ola rak de ğil ki ra kar şı lı ğı tah sis edil di ği mu ka ta a usu lü nü ye ni den vaz’ ede rek Müs lü man
la rın şeh ri imar et me le ri ni en gel le mek le suç lar. Ay rı ca onu ule ma ve fu ka ra ya ve ri len yar dım la rı kes ti ği, Ya kup Pa şa’yı ise Ya hu di le ri dev let iş le ri ne ka rış tır
dı ğı için eleş tir mek te dir.
Âşık pa şa zâ de, Ni şan cı Ka ra man lı Meh med Pa şa için de şun la rı yaz mak ta dır:
“Al lah’ın kul la rı nın ma lı na, ka nı na ve ır zı na ta mah et miş ti. Her ner de ki yan lış ve gay rı meş ru iş ler var sa onun ica dı dır. Os man lı ül ke sin de Mu ham med şe ri a tı ile
Klasik Devir ve Islahatlar
ya pıl mış ne ka dar va kıflar ve mülk ler var sa hep si ni boz du ve ge lir le ri ni pa di şah ha zi ne si ne gö tür dü. Bu nu ken di si ne so ran la ra “Bun lar hü küm süz dür, lağ vo lun
muş tur” de di. (...) Os man Ga zi’nin za ma nın da ve ril miş yer ler var dı. (...) Bu ni şan
cı o ka nu nu boz du. Tek rar bun lar dan ta pu al dı.”
Âşık pa şa zâ de’nin Fa tih dev ri uy gu la ma la rı na yö nelt ti ği eleş ti ri ler, İs tan bul’un fet hiy le ge li nen ye ni aşa ma da men fa at le ri ha lel dar olan grup la rın duy gu ve dü
şün ce le ri ni yan sıt mak ta dır. Ye ni dü zen, es ki gü zel gün le rin ön de ge len le ri ni ar ka pla na it miş, ka dim den be ri uy gu la nan gü zel adet le ri or ta dan kal dır mış tır.
Özel lik le ilk Os man lı lar dö ne mi ni ide ali ze eden Ano nim Te vâ rihi Âli Os
man’da Yıl dı rım Ba ye zid dev ri ne da ir şu ifa de dik ka ti çek miş tir: “Tâ Vılkoğ lu kı zı gel me yin ce Sul tan Ba ye zid soh bet ve iş ret ney dü gin bil me di. Hiç şa râb iç mez ler di.
Ve şa râb soh be ti ol maz idi. Os man ve Or han ve Mu rad Han za ma nın da hamr iç
mez ler di. An lar da hi ule ma dan uta nıp ne dir ler se söz le rin den çık maz lar dı.” Da ha son ra o za man lar da alim le rin man sıp el de et mek için ça lış ma dık la rı, ka dı lık pe
şin de koş mak bir ya na bu işin öbür dün ya da ki so rum lu lu ğu nu dü şü nüp gö rev al
mak tan kaç tık la rı, I. Ba ye zid dev rin de ise ka dı lık için in san la rın kav ga et ti ği, hak edip et me me ye ba kıl ma dı ğı üze rin de du ru lu yor ve Os man lı la rın “saf” dü ze ni nin bo zul ma sı nın baş lan gı cı Acem le rin ve Ka ra man lı la rın da ha ön ce he sap defter bil
me yen Os man lı bey le ri ni al da ta rak dün ya yı hi le ile dol dur ma la rı na bağ la nı yor.
“He man kim Os man beğ le ri ne Acem ve Ka ra man lu lar mu sâ hib ol dı. Os man beğ le ri da hi dür lü dür lü gü nâh la ra mür te kib ol dı lar. Ka çan kim Çen der lü Ka ra Ha lil ve Ka
ra ma nî Türk Rüs tem, bu iki si ulu lar ve âlim ler idi. He man kim on lar Os man beğ le ri
ne gel di ler. Dür lü dür lü hî le ile âle mi tol dır dı lar. An dan ev vel hi sab defter bil mez ler di.
An lar te’lîf it di ler. Ak ça yı ğup ha zî ne it mek an lar dan kal dı. So nın hiç fikr it me di ler.
Ko yup gi de ce ğin an ma dı lar.” Ano nim Os man lı Kro ni ği (12991512), haz. N. Öz türk, İs tan bul 2000, ss.3638.
Ka pı ku lu sis te mi eleş ti ri li yor ve Çan dar lı Ha lil Pa şa oğ lu Ali Pa şa’nın ve zir li ği dö ne min de “fısk u fü cûr”un art tı ğı, iç oğ lan la rı na man sıp lar ve ril di ği be lir ti li yor;
hal bu ki “an dan ile rü [o de vir den ön ce] ka dîm ler var idi. Ki şi ıyâl le ri idi. Cüm le man sıb an la run idi (...) İç oğ la nı na rağ bet et mek Ali Pa şa’dan kal dı.” Ay nı dö nem de ka dı la rın fe sa dı da or ta ya çı kın ca Yıl dı rım’ın on la rı top la yıp yak tır mak için emir da hi ver di ği ama bir Arap mu sa hi bin de la le tiy le affe dil dik le ri de nak le di li yor.
Ano nim’de ki bu an la tı, İbn Hal dun’un Mu kad di me’sin de de rast la dı ğı mız be lir li bir ev ren sel ba kış açı sı nı açık ça or ta ya ko yu yor. Saf ve te miz bir dü ze nin dış mü
da ha le ve ya bid’at ler le bo zul ma sı... Şa rap ve iş ret bil me yen Os man lı hü küm da rı
nın Sırp bir pren ses yü zün den şa rap iç me ye baş la ma sı, defter ve he sap bil me yen Os man lı la rın İran ve Ka ra man’dan ge len bü rok rat la rın teş vi kiy le ül ke yi ka yıt al tı na al ma sı, ne se bi be lir li ai le le re men sup ti mar lı as ke ri ye ri ne iç oğ lan la rın ön pla na çık
ma sı, ha ki ki bil gi sa hip le ri ye ri ne pa ra ve mal pe şin de ko şan la rın ka dı lık ma ka mı na gel me si on la ra gö re bu ye ni du ru mun so nuç la rı dır. Ah lâ kî bo yut bir ya na bu ra da eleş ti ri len as lın da Os man lı Bey li ği nin dev le te ge çi şi çer çe ve sin de ya pı lan dü zen le
me ler dir. Ka yıt tut ma yan, ül ke nin ver gi kay nak la rı nı say ma yan, dir lik le rin ba ba dan oğu la geç ti ği ba sit bey lik ya pı sı ide ali ze edi lir ken, kar ma şık la şan ve ye ni un sur la ra yer ve ren “ye ni dü zen” ka dim den bir sap ma ve do la yı sıy la bo zul ma ola rak tak dim edil mek te dir. Âşık pa şa za de de Yıl dı rım Ba ye zid’ın mal bi rik ti ren hü küm dar lar dan ol du ğu nu, mem le ket te kıt lık ol du ğu nu, bi rik tir di ği ma lı ise Ti mur’un ye di ği ni be
lirt mek te, mal bi rik tir mek ye ri ne ha yır için sarf edil me si ni sa lık ver mek te dir.
Yu ka rı da ki an la tı lar, Os man lı Dev le ti nin bey lik ten dev le te ge çiş sü re cin de rol oy na mış züm re le re men sup ve ya on la ra ya kın ki şi le rin Fa tih Sul tan Meh med dev
rin de ula şı lan mer ke zi yet çi im pa ra tor luk ya pı sı kar şı sın da çı kar la rı na ha lel gel
di ği ni, bu yüz den bey li ğin ku ru luş dö nem le ri nin ide al leş ti ril me si nin salt ah lâ kî ve ya di nî se bep le re in dir ge ne me ye ce ği ni gös te ri yor.
XVI. yüz yı lın or ta la rın dan iti ba ren eleş ti ri ler da ha zi ya de gü cü nün zir ve si ne bü yük bir di sip lin için de ula şan dev le tin hi le, en tri ka, rüş vet ve il ti mas yü zün den za yıfla ma sı na yö nel ti li yor. Bu dö nem den iti ba ren ya zı lan eser ler de ide ali ze edil
miş bir bü yük lük ça ğı, al tın çağ, “se lâ tini izâm” dev ri ni ta kip eden ku ral sız lık, ka
nun dan ve ada let ten sap ma nın hü küm sür dü ğü ka rı şık lık (ih ti lâl, fet ret) dö ne mi an la tı la rı kar şı mı za çı kar.
Ka nun-ı Ka dim
Is la hat na me ola rak da ad lan dı rı lan, na si hat ki ta bı, la yi ha ve si ya set na me tar zın da ka le me alı nan bu eser ler de esas iti ba riy le es ki, ide al dü ze nin bo zul ma sı bü yük öl
çü de Os man lı ni za mı nın te me li olan “ka nunı ka dim”in ih la li ne bağ la nır.
Kro nik ler de Os man Ga zi’nin pa zar ver gi siy le il gi li ka nun koy ma sı na da ir anek dot ta, si ya sî, top lum sal ve eko no mik dü zen ile il gi li “ezel”den kal mış bir “tü
re” hük mü nün hü küm dar ta ra fın dan ka nun laş tı rıl ma sı ve bu ka nu nun ge le cek ne sil le ri bağ la ya cak şe kil de va ze dil me si söz ko nu su dur. Fa tih Ka nun nâ me si nin ba şın da ki “Bu Ka nun nâ me atam ve de dem ka nu nu dur ve be nim da hi ka nu num
dur. Ev lâdı ki râ mım nes len ba’de nes lin bu nun la âmil ola lar” iba re si de, ay nı şe
kil de, ör fîsul ta nî ka nun la rın hem ka dîm ni te li ği ne hem de ge le cek ne sil le ri bağ
la yı cı lı ğı na işa ret et mek te dir.
Os man Ga zi’nin ka nu nu na da ir anek dot ta “ezel den” kal mış ol ma, top lum dü ze
ni ni sağ la yan ör fî ka nun lar açı sın dan vaz ge çil mez özel lik ola rak te za hür et mek te dir.
Ezel den ka lan tü re/tö re nin ge çer li li ği ile yö ne ti ci le rin ka nun koy ma hak kı nı ta nı yan Os man lı lar si ya sîsos yal dü ze ni sağ la yan ku ral la rın meş ru iye ti açı sın dan ka dim’e, ge
le ne ğe ve örf ü âdât’a atıfta bu lun muş lar dır. Bu atıfla ra ka nun na me ler de, fer man lar
Okuma Parçası
Âşık pa şa zâ de’den: “Ka dı ko nıl dı. Ve sü ba şı ko nıl dı. Ve ba zar dür di. Ve hut be okın
dı. Bu halk ka nun is ter ol dı lar. Ger mi yan dan bir ki şi gel di. Eyi dür: ‘Bu ba za run ba
cı nı ba na sa tun’ der. Bu ka vım eyit di: ‘Ha na var’ de di ler. Ol ki şi ha na var dı. Sö zi ni söy le di. Os man Ga zi eyi dür: ‘Bac ne dür’ de di. Ol ki şi eyi dür: ‘Ba za ra her ne kim gel se ben an dan ak ça alu rın’ der. Os man Ga zi eyi dür: ‘Se nün bu ba zar eh lin den alı mun mı var kim ak ça is ter sin’ de di. Ol ki şi eyi dür: ‘Ha num! Bu tü re dir. Ce mi’
vi lâ yet ler de var dur kim pa di şah olan lar alur’ de di. Os man Ga zi eyi dür: ‘Tan rı mı bu yur du ve yâ beg ler ken dü le ri mi et di’ der. Yi ne bu ki şi eyi dür: ‘Tü re dir ha num!
Ezel den kal mış dur’ der.”
Bu nun üze ri ne kı zan Os man Ga zi bir ki şi nin ka zan dı ğı nı baş ka sı nın al ma ya hak kı ol ma dı ğı nı söy le yin ce et ra fın da ki ler bu nu ‘ba za rı bek le yen le re, âdet dür kim’ bir mik
tar ve ril di ği ni ifa de eder; bu nun üze ri ne de Os man Ga zi Pa zar ba cı ile il gi li ve da ha son ra ti mar ile il gi li ola rak da se bep siz ye re kim se nin ti ma rı nın ge ri alın ma ma sı, ölün ce de oğ lu na ve ril me si ile il gi li ka nu nu ko yar. Her iki si ni de ken di sin den son
ra ki le ri bağ la ya cak şe kil de vaz’eder: “Ve eğer nes lü me bu ka nun dan gay rı bir ka nun ko du ra cak olur lar ise ede ne ve et dü re ne Al lah râ zı ol ma sun” der. Bkz. Aşık pa şa oğ lu Âşı kî, Te vâ rihi Âli Os man, yay. Çift çi oğ lu N. At sız, Os man lı Ta rih le ri I, İs tan bul 1949, s.104.
da, şer’î mah ke me ka yıt la rın da, tah rir defter le ri vb. res mî bel ge ler de sık ça rast la mak müm kün dür. (Ka di mü’ley yam dan be ri bir im ti ya za/mu afi ye te sa hip ol mak, ka di mî si pa hi oğ la nı ol mak, ata dan de de den si pa hi ve ya ra iy yet ol mak, ola ge le ne ria yet et
mek vb.) O ba kım dan Os man Ga zi de eğer bir pa di şah, bir hü küm dar ol mak is ti yor
sa bü tün ül ke ler de ezel den be ri ol du ğu üze re “tü re”ye uy gun dav ran ma lıy dı.
Os man lı yö ne tim an la yı şın da ni zam/dü zen ve ya ni zamı âlem kav ra mı da ka
dim le bağ lan tı lı dır. Ka dim ka nun ve ku ral la ra ria yet edil di ği sü re ce âlem dü zen bu lur. Dü zen de ki de ği şik lik le rin kar ga şa, bo zul ma ve ya çü rü me (Os man lı la rın ta
bi riy le fet ret ve ih ti lâl) ola rak de ğer len di ril me si de Os man lı si ya sî dü şün ce sin de ki
bi riy le fet ret ve ih ti lâl) ola rak de ğer len di ril me si de Os man lı si ya sî dü şün ce sin de ki