VİLAYETİ’NDE NÜFUS 1
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis’te Nüfus
nüfusuna dair yapılan tahminlere göre şehirde 12 bin kişi yaşamaktaydı.
1838’de Bitlis’in nüfusu 15-18 bin kişi civarındaydı24. Yüzyılın ortalarında da Bitlis canlılığını korumuştu. Bu durum yabancı seyyahların dikkatini de çekmişti. Yüzyılın ortalarında şehirden geçen Hommaire, hanlar, hamamlar ve köprülerden söz ederek doğunun bütün güzelliklerinin Bitlis’te toplan-mış olduğunu söylemektedir. 1859’da burayı gören Kotschy, şehir için Muhteşem Bitlis ifadesini kullanmaktadır. Bundan on yıl sonra şehri gezen Deyrolle, Bitlis’in çok canlı bir şehir olduğunu ifade etmektedir25. Bitlis’te nüfusun fazlalığını sağlayan canlı bir ticaret ve sanayi hayatı mevcuttu.
XIX. yüzyıl ortalarında şehri gezen seyyahlar Bitlis’te yerli sanayinin çok gelişmiş olduğunu ve dereler boyunda birçok değirmenin sıralanmış bulun-duğunu söylemektedirler. Bu dönemde şehirde dokumacılık bir hayli ileriy-di. Şehir ve köy evlerinde renkli pamuk bezleri ve halılar dokunmaktaydı.
Gerek bu dokumalar gerekse Evliya Çelebi’nin çok şöhretli olduğunu söylediği renkli sahtiyanların boyanmasında kullanılan boyaların imalinin çok ileri olduğu anlaşılmaktadır26.
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bitlis’te Nüfus
XIX. yüzyılda Bitlis nüfusu kısmen göçebe aşiretlerden mey-dana gelmişti. Yerleşik hayata geçenlerin büyük çoğunluğu merkezi otori-teyle uzlaşarak, çiftçilikle uğraşmaya başlamıştı. Ancak, zaman zaman merkezi otorite ile aralarında çeşitli anlaşmazlıklar baş göstermiştir. Bilhas-sa Mutki nahiyesi halkı askerlik ve vergi konularında merkezi hükümetle çatışmıştı27.
Bitlis’in XIX. yüzyıl öncesi dönemi nüfusuna dair bilgiler yanıltıcı olabilir. Çünkü bu bilgiler çoğunlukla tahminlere dayanmaktadır. Bu dö-nemde modern anlamda bir nüfus sayımı yapılmadığından verilecek nüfus bilgilerinin tam güvenilir olduğu söylenemez. XIX. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin nüfus meselesini daha ciddi bir şekilde ele alması da bu konudaki noksanlıkları ortadan kaldırmada yeterli olmamıştır.
Zaten ilk nüfus sayımları asker ihtiyacının karşılanması ve vergi toplanması
23 Fazıla Akbal, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdarî Taksimat Ve Nüfus”, Belleten, C. XV, Sayı:60, Ankara 1951, s. 626.
24 Kadir Pektaş, Bitlis Tarihî Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.5, Tuncel, “Bitlis”, s. 227.
25 Tuncel, “Bitlis”, DİA-VI, s. 227.
26 Darkot, “Bitlis”, İA-II, s. 660.
27 “Bitlis”, Yutr Ans_II, s. 1392, 1393.
amaçlarına yönelikti. Bu yüzden sayımlarda erkek nüfusun miktarının tespit edilmesine çalışılmıştı. Haliyle ortaya çıkan durum, genel nüfus miktarını yansıtmaktan uzaktı. Fakat her şeye rağmen bu sayımlar bile bir fikir vere-bilmeleri bakımından önem arz etmektedirler. 1831 sayımında da kadın nüfusun sayılması düşünülmemiş, modern esaslara göre ilk nüfus sayımına 1843 yılında teşebbüs edilmişti. Bu teşebbüsün amacı da orduyu yeniden tanzim etmek ve asker alma usulünü değiştirmekti28. İmparatorluk dâhilinde yaşamakta olan erkek Müslüman nüfus ile cizye ödemekle mükellef gayri-müslim nüfusun tespit edilmesine karar verilen bu ciddi girişimin halk tarafından iyi karşılanmaması ve birçok yerde sayımı yapmak isteyenlere direniş gösterilmesi, sayımın sonuçlanmasını, dolayısıyla amacına ulaşma-sını engelledi29. Bunun en önemli sebebi her eyalete yeni nüfus miktarına göre vergiler yükleneceği şayiasının çıkartılmış olması karşısında, halkın gerçek nüfusunu gizleyerek daha az gösterme düşüncesiydi30. Bu tarihten sonra da çeşitli kereler sayım girişimlerinde bulunulmuş ancak benzer sebeplerle başarısız olunmuştu. Modern anlamda ilk nüfus sayımı ancak 1881-1882’de yapılmış ve sonuçları 1893’te açıklanmıştır. Bu sayımın en önemli tarafı kadınları da kapsamış olmasıdır. Dolayısıyla bu sayım impara-torluk nüfusunun tam tespitinde büyük bir önemi haizdir.
XIX yüzyılın ikinci yarısında Bitlis Vilayetinin nüfusuna geçmeden önce bu tarihler itibariyle vilayete bağlı yerleşim birimlerine bakmakta fayda vardır. Buna göre XIX. yüzyıl sonlarında Bitlis Vilayetinin dört sancağı ve merkez kazalarla beraber 18 kazası mevcuttu. Buna göre vilaye-tin idari taksimatı şöyle idi31:
Tablo: I. XIX. Yüzyıl Sonlarında Bitlis Vilayeti’nin İdari Taksimatı
Bitlis Muş Siirt Genç
Ahlat Bulanık Rıdvan Kulp
28 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1943, S. 9, Nuri Akbayar “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Nüfusu” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi-V, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.1239.
29Nuri Akbayar, “Tanzimattan Sonra Osmanlı Nüfusu” Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi-V, İstanbul 1985, s. 1239.
30 Cevdet Küçük Tanzimat Devrinde Erzurum’un Nüfus Durumu, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 7-8’den ayrı Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1977, s. 190.
31 Şemseddin Sâmi, Kâmûsu’l A‘lâm, Cilt-II, İstanbul 1306, s. 1240.
Hizan Malazgirt Şirvan Çapakçur
Mutki Varto Eruh
Sasun Garzan
Pervari
Nüfus sayımı öncesi döneme dair Doğu Anadolu Bölgesi’nin nü-fus tahminlerinin önemli bir kısmı yabancı müfettişlerin raporlarına dayan-maktadır. Bu müfettişlerden biri olan İngiliz Taylor’un raporuna göre, 1868’de Malazgirt, Ahlat ve Bulanık’la birlikte Muş Mutasarrıflığına bağlı bir kaza olan Bitlis’te 2.500 hane Müslüman nüfusa karşılık 1.500 hane Hıristiyan nüfus yaşamaktaydı32. 1872 tarihli bir arşiv kaydında yer alan nüfus bilgileri Taylor’un raporunda yer alan bilgilerle yaklaşık olarak örtüşmektedir. Buna göre Bitlis ve çevresindeki mevcut nüfusun hane miktarları şöyleydi33:
Tablo: II. 1872’de Bitlis Vilayeti Nüfusu
Müslü-man
Er-meni
Bitlis kasabası 3.000 1.500
Bitlis etraf ve nahiyeleri 4.500 500
Mutki aşiretleri (yerleşik) 3.000 -
Bulanık kazası ile beraber iskânlı aşi-retler
3.000 2.000
Varto Kazası 3.500 100
Muş ile beraber nahiyeleri ve bağlı yerler
4.500 2.500 Ahlat kazası ile beraber iskânlı
aşiret-ler
2.500 1.000
32 Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri, Çev. Şinasi Orel, Bilgi Yayın-ları, İstanbul 1986, s. 79.
33 BOA, YEE, 33/7 29 Z 1288/9 Mart 1872.
Muş dağlarında bulunan göçebe aşiret-ler
2.000 -
Toplam 26.000 7.600
Tablonun tetkikinden çıkan sonuca göre söz konusu yerlerde 93 Harbinden (1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi) önce Ermeni nüfusun genel nüfus içindeki payı hane bazında % 22.6 idi. Dikkati çeken bir konu da göçebe aşiretlerin tamamının Müslüman olmasıdır. Gayrimüslimler çoğun-lukla yerleşik hayatı benimsemişlerdi.
Sonuçları 1893’te açıklanan, 1881-1882 nüfus sayımına göre Doğu Anadolu Bölgesi’nin altı vilayetinde nüfusun dağılımı şöyle idi34:
Tablo: III. Doğu Vilayetlerinde Nüfus Durumu
Bitlis 276.998
Diyarbekir 368.946
Erzurum 559.055
Mamuret’ül Aziz 381.346
Sivas 926.671
Van 119.860
Bitlis’in nüfus durumunu görmek bakımından önem taşıyan bu tabloda dikkati çeken önemli noktalardan biri Bitlis Vilayetinin nüfusunun söz konusu dönemde Van Vilayetine göre çok daha fazla bir yekûn göstermesi-dir.
Bazan gayrimüslim din adamları veya konsoloslar çeşitli nüfus istatis-tikleri hazırlamak suretiyle bilhassa bu dönemde kamuoyunu ve Avrupa devletlerini etkilemeye çalışmaktaydılar. Bu cetveller genellikle güvenilir olmaktan uzak bilgiler içermekteydi. Çünkü Ermeniler ve Nasturiler nüfus-larını fazla göstermeye çalışmaktaydılar35. Ermeni patriği Nerses’in hayatta iken yayınlamış olduğu bir cetvelde Ermeni nüfusu fazla gösterilmiş ve hükümet duruma müdahale ederek Erzurum, Van, Diyarbekir, Ma’muret’ül Aziz (Elazığ), Sivas, Adana Ve Halep vilayetleri ile birlikte Bitlis vilayeti-nin de nüfusunu açıklamıştı. Hükümetin açıkladığı ve resmi nüfus
34 Akbayar, “Osmanlı Nüfusu”, s. 1243.
35 BOA. Y.PRK.ASK., 65/81, 20 S 1308/5 Ekim 1890, Hans-Lukas Kıeser, Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik Ve Devlet (1839-1938), Çev. Atilla Dirim, İletişim Yayınları, İstanbul 2005, s. 173.
nın sonuçlarını ihtiva eden bu nüfus cetveline göre vilayetin nüfus dağılımı şöyleydi36.
Tablo: IV. 1881-1882’de Bitlis Vilayeti’nde Nüfus
İslam 167.054
Tablodaki nüfus rakamları incelendiğinde Müslüman nüfusun % 60, Gayrimüslim nüfusun ise yaklaşık olarak % 40 oranına sahip olduğu görü-lür. Yukarıda genel bilgileri verilen nüfus sayımının Siirt, Muş ve Genç sancaklarının da bağlı bulunduğu Bitlis Vilayeti’ndeki detaylı sonuçları şöyleydi37:
Tablo: V. 1881-1882’de Bitlis Vilayeti’ndeki Nüfusun Detaylı Bilgi-leri
37 Kemal Karpat, Ottoman Population, (1830-1914), Winconsin 1985, s,152,153.
uş Yukarıdaki nüfusun yerli ve yabancı olmaları durumuna göre dağılım-ları bir arşiv kaydında şu şekilde yer almaktadır38:
Tablo: VI. 1881-1882’de Bitlis Vilayetinde Yerli-Yabancı Nüfus Bitlis
38 BOA, YEE, 33/53, 06 R 1307/29 Kasım 1889. Bitlis Osmanlı idaresinde önceleri Erzu-rum Eyaleti’nin Muş Sancağına bağlı bir kaza merkeziydi. Ancak 93 Harbinden sonra vilayet haline getirilmiştir. Bu konuda bkz. Osmanlı Atlası- XX. Yüzyılın Başları, Binbaşı M. Nasrullah, Kolağası M.Rüşdü, Mülazım M. Eşref, Haz. Rahmi Tekin, Yaşar Baş, OSAV Yayınları, İstanbul 2003, s.81.23
Ermenilerin bağımsızlık taleplerinin yoğunlaştığı39 ve Berlin Antlaş-masının imzalandığı yılları müteakip bir döneme ait nüfus bilgilerinin yer aldığı tablonun tetkikinden çıkan sonuca göre, söz konusu dönemde Ermeni nüfusunun genel nüfus içindeki payının yaklaşık olarak % 36,5 olduğu görülmektedir.
XIX. yüzyıl sonlarında Anadolu’yu nerdeyse baştanbaşa gezen Fransız papaz ve oryantalist Vital Cuinet’e göre 1891 yılında Bitlis merkez sanca-ğının idari olarak dört kaza (Bitlis Merkez, Ahlat, Hizan, Mutki), üç nahiye ve 434 köyü vardı. Cuinet, Merkez Sancağın toplam nüfusunun 108.237 kişi olduğunu ileri sürmektedir. Nüfusun dini dağılımı ise şöyle idi40:
Tablo: VII. Cuinet’e Göre 1891’de Bitlis’te Nüfus
Müslüman 70.4
03
Ermeni Gregoryen 32.7
09
Ermeni Protestan 200
Rum Ortodoks 210
Süryani 3.75
0
Yezidi 965
Toplam 108.
237
Cuinet’in verdiği rakamlara göre Ermeniler % 30’luk bir nüfus oranına sahiptiler. Hakkâri başta olmak üzere Doğu Anadolu Bölgesi’nde önemli bir nüfus oranına sahip olan Hıristiyan Nasturilerin 1891 tarihi itibariyle Bitlis’teki nüfus oranı ise yaklaşık olarak % 3’tü.
39 Ermeni Meselesinin ilk defa dile getirildiği uluslararası bir belge olan Berlin Antlaşma-sı’nın imzalanmasından birkaç yıl sonra Doğu Anadolu Bölgesi’nin çeşitli yerleşim birim-lerinde bağımsız Ermeni Devleti kurma hedefine yönelik olarak çeşitli isyanlar baş gös-termişti. 25 Ekim 1895 tarihinde Bitlis ve Muş’ta da bir isyan meydana gelmiş, olay esna-sında çok sayıda kişi hayatını kaybetmiş, fakat güvenlik güçlerinin müdahalesi ile olayın daha fazla büyümesi engellenmişti. Bkz. Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi-I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, No: XV, Ankara 1994, 174-178, Ali Karaca, Anadolu Islahatı Ve Ahmet Şâkir Paşa (1838-1899), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 66-68.
40 “Bitlis”, Yurt Ans.-II, s. 1393.
15 Nisan 1893 tarihli bir arşiv kaydında, teftiş edilen bazı vilayetlerin (Halep, Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Ma’muretül Aziz, Van, Trabzon, Bitlis) nüfuslarına yer verilmiştir. Bu kayıtta yer alan rakamlara göre Bit-lis’te nüfusun dağılımı şöyleydi41:
Tablo: VIII. 1893’te Bitlis Vilayeti’nde Nüfus
Müslüman 121.460
Ermeni 66.444
Süryani 75
Keldani 1.464
Protestan 324
Toplam 189.767
Tabloda geçen “ma‘lumat-ı dâhil cedvel idilmiştir” ifadesi bu nüfus miktarının vilayet genelini kapsamadığını, sancak merkezlerine ait olduğu-nu göstermektedir. Buna göre Müslümanlar % 64, gayrimüslimler % 36’lık bir nüfus oranına sahiptiler. Hıristiyan Ermenilerin oranı ise % 35 idi.
1895, 1896 ve 1897 yıllarında ise Bitlis Vilayetinde yaşayan nüfusun durumu şöyleydi42:
Tablo: IX. Bitlis Vilayeti’nde Mukayeseli Nüfus Durumu
1895 1896 1897
Müslüman 237.39
2
365.92 1
244.77 2
Ermeni 103.71
5
88.722 101.58 6
Katolik 5.636 6.036 4.638
Protestan 1.751 1.743 1.826
Eski Suriyeliler(Ortodoks-Yakubi) 3.146 3.146 3.354
Keldaniler - - 2.466
Toplam 351.64
0
465.56 8
338.64 2
1895 yılında Ermeni nüfusunun genel nüfus içindeki payının % 29,5 düzeyine inmiş olduğu görülmektedir. 1896’da Ermeni nüfusunda ciddi bir
41 BOA, Y.PRK. DH, 5-84, 28 N1310/15 Nisan 1893.
42 Karpat, Population, s. 156-161.
azalma meydana gelmişti. Bu tarihte Bitlis Vilayeti’nde yaşayan Ermeni nüfusun oranı %19 olmuştu.1897 yılında ise Bitlis’te Ermeni nüfusun oranı
%29.9 düzeyindeydi
Bitlis Vilayetinde 1895-1897 yılları arasında Ermeni nüfusunda bir dalgalanma olduğu görülmektedir. Bunda, Bitlis vilayetine bağlı Sasun’da 1894’te, yine Bitlis vilayetine bağlı Muş Sancağı ile Bitlis mer-kezde 1895’te meydana gelen Ermeni isyanlarının etkisinin olduğu söyle-nebilir. Çünkü bu olaylar esnasında özellikle Sasun’da büyük çaplı nüfus hareketleri meydana gelmişti43.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde altı yıl konsolosluk görevinde bulunmuş olan Rus General Maywesky’ye göre Bitlis Vilayeti’ne bağlı sancak mer-kezlerinde Müslüman ve gayrimüslim nüfusun dinlerine göre oranları şöyleydi44:
Tablo: X. 1895-1896’da Bitlis Vilayeti’nde Nüfus Bitlis Vilayeti
(%)
Müslüman Hıristiyan Diğer
Bitlis Sancağı 60 40 -
Muş Sancağı 51 48 1
Siird Sancağı 65 34 1
Genç Sancağı 79 20 1
1895-1896’da Bitlis Vilayeti’ne bağlı bazı kazalarda yaşayan nüfusun dinleri itibariyle oranlarına bakıldığında ise şöyle bir durumla karşılaşılır45.
Tablo: XI. 1895-1896’da Bitlis Vilayetinde Nüfusun Dini Yapısı Bitlis Vilayeti (% )
Müslü-man
Hıristi-yan
Diğer
Bitlis Şehri 70 30 -
Mutki Kazası 70 30 -
Malazgirt Kazası 87 13 -
Varto (Kom Kom) 80 20 -
Garzan Kazası 70 28 2
43 Uras, Ermeni Meselesi, s. 472, 473.
44 General Maywesky, Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiği, Matbaa-i Askeriye, İs-tanbul 1330, s. 96.
45 Maywesky, Van ve Bitlis Vilayetleri s. 97, 98.
Pervari Kazası 60 40 -
Şirvan Kazası 62 36 2
Genc Kazası 70 30 -
Çapakçur Kazası 79 21 -
Kulp Kazası 92 4 4
Bitlis Vilayetinin merkez nüfusu ise yabancı seyyahların veya gö-revlilerin verdiği rakamlar ile Bitlis Salnamesinde yer alan rakamlara dayalı olarak yıllar itibariyle şöyle tahmin edilmiştir. XIX. yüzyıl sonlarında (1884) şehir merkezindeki tahrire tabi nüfus miktarı 27.800 kişiydi46. Müller, Simonis ve Hyvernat 1888 yılı için 30.000 kişilik bir rakam ver-mektedirler. Bu kişiler hane sayısını da 5.000 Kürt, 1.000 Ermeni olarak tespit etmişlerdir. Bu duruma göre hane başına düşen sayı beş kişidir. Bu mantıklı bir yaklaşımdır. Nolde 1891’de Bitlis’te 36.000 kişinin yaşadığını söylemektedir. Cuinet’nin aynı dönem için verdiği rakam 38.600 kişidir47. Bunun 20.880’i Müslüman, 16.086’sı Gregoryen Ermeni, 1800’ü Yakubi, 200’ü Protestan Ermeniydi48. Bu dönemdeki merkez nüfusu vilayet salna-mesine göre 44.109 kişiydi49. Bu nüfusun 30.000 kadarı Müslüman’dı.
Lynch ise 1898 yılında merkezde 30.000 kişinin yaşadığını, bunun 10.000’nin Ermeni, 200 kadarının Süryani, geriye kalanının Müslüman Kürt olduğunu söylemektedir50. Bir bütün olarak bakıldığında, XIX. yüzyıl sonlarında Bitlis Vilayeti’nde yaşamakta olan nüfusun büyük çoğunluğu Müslüman iken, yaklaşık olarak üçte birlik bölümünün de Hıristiyan oldu-ğu anlaşılmaktadır.
Sonuç
Bitlis Şehri, Osmanlı hâkimiyeti ile birlikte yeni bir döneme girmiştir.
Coğrafi yapısı ve ticaret yollarının güzergâhında bulunuyor olması sayesin-de geçmişte zengin bir birikime sahip olmuş olan Bitlis, bu birikimini Osmanlı hâkimiyeti boyunca daha da geliştirmiş ve bu süreçte önemli bir ticaret merkezi olarak, kalabalık sayılabilecek bir nüfusu barındırmıştır.
46 Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, TTK Yayınları, Ankara 1994, s.13. Bu konuda ayrıca bkz. Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu Ve Modern Türkiye-II, e Yayınları, İstanbul 1983, s. 251.
47 “Bitlis”, Yurt Ansiklopedisi-II, s. 1393.
48 Darkot, “Bitlis”, İA-II, s.660.
49 Sâlnâme-î Vilayet-î Bitlis, 1310/1892-1893, Vilayet Matbaası, İstanbul, s. 51.
50 Darkot, “Bitlis”, İA-II, s. 660.
Bitlis’in XIX. yüzyıl öncesi dönemine dair nüfus bilgileri genellikle sey-yahların, konsolosların ve diğer yabancı görevlilerin nüfus cetvellerine dayanmaktadır. Dolayısıyla söz konusu dönemin nüfusu ile alâkalı olarak kesin rakamlar vermek oldukça zordur. Ancak incelediğimiz dönem olan XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki nüfus durumu için daha kesin ifadeler kullanmak mümkündür. Çünkü bu döneme dair nüfus rakamları çoğunlukla resmi nüfus sayımlarının sonuçlarını gösteren arşiv belgelerine, bu belge-lerdeki rakamlarla fazla çelişmeyen konsolos raporları veya seyyahların tahminlerine dayanmaktadır.
XIX yüzyılın ikinci yarısında Bitlis şehrini doğrudan etkileyen olayla-rın başında 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşı gelmektedir. Savaş sonrasında imzalanan Berlin Antlaşması ile ilk kez uluslararası bir belgede
“Ermeni Meselesi”nin yer almış olması bilhassa Doğu Anadolu Bölgesi’nin bundan sonraki sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi hayatını büyük ölçüde etkilemiştir. Bunun bir sonucu olarak bölgenin birçok yerinde olduğu gibi Bitlis’te de çeşitli olaylar meydana gelmiştir. Olayların hareket noktası, Ermenilerin, bölgede nüfus çoğunluğuna sahip odlukları iddiasıyla bağım-sız bir devlet kurma talepleri idi. Halbukî nüfus ile alâkalı tartışmaların en yoğun olduğu dönemde, resmi nüfus bilgilerinin yanı sıra yabancı seyyahla-rın ve görevlilerin verdiği nüfus cetvellerine bakıldığında nüfusta, meydana gelen olayların etkisiyle dalgalanmalar görülse bile, genel olarak Bitlis’in merkez nüfusunun 30.000 civarında bir seyir izlediği ve bu nüfusun büyük çoğunluğunun (yaklaşık olarak % 70) Müslümanlardan, yaklaşık % 30’luk bir kısmının ise Hıristiyan Ermenilerden meydana geldiği görülmektedir.
Vilayet genelindeki nüfus rakamları da merkez nüfusuna paralel bir durum göstermektedir. Bu arada şehirde nüfus oranlarını fazlaca etkileyemeyecek sayıda Hıristiyan Nasturilerin de yaşadığı müşahede edilmektedir.
EKLER
I- BOA, MD. XIV-II, HK. 1285
II- BOA. YEE.
33/53
III- BOA. YEE. 33/7
IV- BOA, Y. PRK. DH, 5/84
V- BOA, Y.PRK. AZN. IV-XV