Yükseköğretim

Bu bölüme kadar Doğu Anadolu Bölgesi’nin eğitim durumu ve diğer bölgelerle arasındaki sosyal ve ekonomik farklılıklar neden ve sonuçları ile birlikte ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın bu kısmında ise kalkınma ve gelişim hızı açısından çok önemli bir yeri olan yükseköğretimin, ülkemizde ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde, 1980, 1990 ve 2000 yılı itibariyle gelişimine ve günümüzdeki durumuna değinilmektedir.

Yükseköğretim, ortaöğretime dayalı ve en az dört yarı yılı kapsayan, her kademedeki eğitim-öğretimin tümüdür. Kişilerin, bir meslek sahibi olmak için gerekli bilgi ve beceriyi edindikleri öğretim kurumudur. Bu kurumlarda önlisans ve lisans düzeylerinde eğitim yapılmaktadır.

Önlisans, ortaöğretime dayalı dört yarı yılı kapsayan ve ara insan gücü yetiştirmeyi amaçlayan, yani lisans öğretiminin ilk kademesini oluşturan bir yükseköğretimdir.

Lisans, ortaöğretime dayalı en az sekiz yarı yıllık (4 yıl) programı kapsayan bir yükseköğretimdir. Lisans düzeyinde örgün, açık ve dışarıdan (ekstern) eğitim verilmektedir.

Toplumların geçirmiş olduğu, tarım ve sanayi dönemlerinden sonra içinde bulunduğumuz bilgi çağında, eğitimin derecesi ve niteliği daha da önemli hale gelmiştir. Bilgi birikimi yüksek, çalıştığı işte uzman ve donanımlı, teknolojiye ayak uydurabilen, kullanan ve takip eden insanların toplum içinde fazla olması, ülkelerin kalkınma hızlarında doğrudan etkilidir. Bu nedenle yükseköğrenim görmek sadece kişiye değil topluma da büyük katkı sağlamaktadır.

Diğer taraftan yükseköğretimin verildiği üniversiteler, bulundukları yerleşmelerin sosyo-ekonomik hayatına büyük tesirler yapmaktadır. Geçmişten günümüze, ülkemizde üniversite eğitimi almak isteyen genç nüfusun artması karşısında, Cumhuriyet Döneminden bu yana çok sayıda üniversite açılmıştır. Yeni kurulan üniversitelerin bulundukları yerde eğitim düzeyinin yükselmesine katkıda bulunacağı, nitelikli işgücü oranını yükselteceği ve o yerleşim biriminin şehirleşme sürecini hızlandıracağı düşünülmüştür. Böylece bölgesel eşitsizlik de bu anlamda ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Fakat tüm çabalar rağmen üniversitelerin büyük şehirlerde toplanma eğilimi kırılamamıştır.

Ülkemizde ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yükseköğretimin 1980, 1990 ve 2000’li yıllardaki gelişimine bakmak gerekirse;

1981 yılı bazı araştırmacılar tarafından Türk yüksek öğretiminin dönüm noktalarından biri olarak değerlendirilmektedir. Bu döneme kadar ülkemizde birçok yeni üniversite açılmıştır. Yeni açılanlarla birlikte üniversitelerin bölgelere dağlımı şöyledir; Marmara’da 8, İç Anadolu’da 9, Güneydoğu’da 2, Doğu Anadolu’da 4, Karadeniz, Ege ve Akdeniz’de de 2 tanedir. 1990 yılına kadar ülkemizde sadece tek üniversite kurulmuştur ki bu da Gaziantep Üniversitesi’dir.

1990 yılından sonrası yükseköğretimde büyük atılımın yaşandığı yıllardır. 1992’de 24 üniversite açılmıştır. Bunlardan İstanbul’da kurulan vakıf üniversitesi ve İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü hariç, 22 üniversitenin tamamı orta büyüklükteki şehirlerde ve daha çok Samsun-İskenderun hattının batısına dağılmışlardır. Bu dönemdeki üniversitelerin bölgesel dağılımı ise şu şekildedir; Marmara’da 6, İç Anadolu’da 3, Karadeniz’de 2, Akdeniz’de 4, Ege’de 7, Doğu Anadolu’da 1 ve Güneydoğu Anadolu’da 1’dir. Bu üniversitelerle birlikte 1992 yılı sonunda ülkemizdeki üniversite sayısı 53’e yükselmiştir.

2006 yılı da 1992 yılı gibi yeni üniversitelerin bir anda kurulduğu bir yıldır. Bu dönemde de 15 yeni üniversite açılmıştır. Bunların 8’i Karadeniz’de, kalan üniversitelerin 2’si İç Anadolu’dadır. Diğer bölgelere ise birer tane üniversite kurulmuştur. Açılan bu üniversitelerle birlikte ülkemizdeki üniversitelerin sayısı 93’e çıkmıştır (Sargın, 2007:133).

Tablo 12. Türkiye’deki Üniversitelerin Bölgesel Dağılımı.

Kaynak: Sargın, 2007:133-150.

Üniversitelerin bölgelere göre dağılımına bakıldığında, nüfusla paralel bir

durum söz konusudur. Genel olarak nüfusu fazla olan bölgelerde üniversite sayısı daha fazladır. Sadece Karadeniz ve Ege bölgeleri arasında bu genellemeye aykırı bir durum

Bölgeler Bölgelerin Toplam Nüfusu Üniversite Sayısı

Marmara Bölgesi 17.365.027 31

İç Anadolu 11.608.868 19

Karadeniz Bölgesi 8.435.213 13

Ege Bölgesi 8.938.027 12

Akdeniz Bölgesi 8.820.732 8

Doğu Anadolu Bölgesi 6.490.611 6

Güneydoğu Anadolu Bölgesi 6.140.698 4

söz konusudur. Karadeniz Bölgesi’nde bölgenin kalkınma hızının yükseltilmesi, şehirleşme sürecinin hızlandırılması, dışarıya verilen göçün azaltılması için özellikle son yıllarda ayrıcalıklı olarak üniversitelerin açılmış olmasının etkisi olmuştur diyebiliriz. En fazla üniversiteye sahip bölgelerin başında Marmara ve İç Anadolu Bölgeleri gelmektedir. Üçüncü sırada ise Karadeniz Bölgesi yer almaktadır. Özellikle son kurulan üniversitelerin yarıdan fazlasının bu bölgede yer alması bölge sıralamasını önemli ölçüde etkilemiştir. Fakat sıralamada üçüncü gelen bu bölgede hala 6 il merkezinde üniversite bulunmamaktadır.

Bölgeler arasında üniversiteler açısından önemli derecede dengesiz bir dağılım söz konusudur. Bunun en önemli sebebi; bölgelerin nüfusları ve gelişmişlik düzeyleridir. Özellikle İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirler üniversitelerin yoğun olduğu merkezlerdir. Bu şehirler ekonomik ve sosyal gelişmişliklerinin yanı sıra kalabalık nüfusları ile ülkenin önde gelen şehirleridir. İlk üniversitelerin buralarda kurulmuş olması, gerekli alt yapı, donanım ve tecrübenin oluşmasında etkili olmuş ve yeni açılan üniversiteler için tercih alanı haline gelmişlerdir. Sadece üniversite sayısı değil öğrenci ve öğretim elemanı sayıları da büyük şehirlerdeki üniversitelerde daha fazladır.

Bu şekilde bir dağılım bölgeler arası farklılığı da etkilemektedir. Üniversitelerin kuruldukları yerlere kazandırdıklarını göz önünde bulunduracak olursak, genç nüfusun kaybedilmemesi, mevcut yapının modernleşmesi, bölge insanının yerinde yükseköğrenim alması için, geri kalmış bölgelerde üniversite sayılarının arttırılması şüphesiz önemli ölçüde fayda sağlayacaktır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nde yüksek doğum oranlarına bağlı olarak genç nüfus oranı yüksektir. Fakat bölgede yakın geçmişe kadar üniversite bulunmayan illerde, bu illere bağlı merkezlerde yaşayan ve yükseköğrenim görmek isteyen öğrenciler, başka illere gitmek zorunda kalmaktaydılar. Ekonomik anlamda ülkemizin geri kalmış bir bölgesi olan Doğu Anadolu’da, temel eğitimde dahi çocuklarını yatılı ya da taşımalı eğitimle okula göndermeyen veya göndermek istemeyen velilerin, çocuklarını üniversite eğitimini almaları için başka yerleşim birimlerine göndermeleri, maddi ve manevi nedenlerle sınırlı kalmaktaydı. Bu nedenle birçok genç eğitimini yarıda bırakmak zorunda kalmaktaydı. Özellikle kız çocukları için yaşanılan yere yakın üniversitenin bulunmaması, olumsuz sonuçlar doğurmaktaydı.

Doğu Anadolu Bölgesi’nde; Erzurum, Elazığ, Malatya, Van, Kars ve Erzincan uzun zamandan beri birer üniversiteye sahip olan illerdir. 2007-2008 ve 2008-2009 eğitim öğretim yılına kadar, bu illerin dışında kalan diğer illerde sadece bu illerdeki üniversitelere bağlı olarak hizmet veren yüksekokullar yer almaktaydı. Fakat 2007 ve 2008 yıllarında geri kalan Tunceli, Bitlis, Muş, Ardahan, Hakkari Ağrı, Şırnak, Bingöl ve Iğdır illerinde de yeni üniversiteler açılmıştır. Ekonomik- sosyal gelişim bakımından geri kalmış olan bu illerde açılan üniversitelerle eğitimin bu kademesinde büyük artışların yaşanacağı kuşkusuzdur.

Bölgede üniversite sayılarının artırılması ve üniversite bulunmayan illere üniversitelerin kurulması, bu alanlara öğrenci, öğretim elemanı ve diğer çalışanlarıyla birlikte belirli bir ekonomik girdi sağlayacaktır. Ayrıca genç nüfusun varlığına bağlı olarak, mevcut yapıda modernleşme yaşanacak ve gelişim hızı artacaktır. Bölgede ekonomik nedenlerden ötürü başka yerlere okumak için gidemeyen öğrenciler, bulundukları yerde eğitim görme şansına kavuşacaklardır. Bu da bölgenin yükseköğrenime katılım oranını şüphesiz yükseltecektir. Bölgedeki genç nüfusun, eğitim düzeyinin yükselmesi, kalifiye eleman sayısını arttıracak, iş sahalarının gelişmesiyle nitelikli işgücü sıkıntısı kalmayacaktır. Yine kurulacak üniversitelerin yeni birer istihdam alanı olacağını düşünürsek, işsizlik sorununa da belirli bir ölçüde çözüm getireceği kuşkusuzdur.

Kısacası Doğu Anadolu Bölgesi’nin gerek ekonomik ve gerekse sosyo-kültürel gelişimine büyük katkıda bulunacağı düşünülen üniversitelerin, özellikle Şırnak ve Hakkari gibi geri kalmış illerde kurulması, hem bu illerin kazanılması hem de bölgenin kalkınması açısından oldukça faydalı olacaktır.