Vitray Sanatında Kullanılan Motif ve Desenler

Bilindiği gibi süsleme sanatları, milletlerin kültür ve sanat anlayışını gösteren faktörlerin başında yer almaktadır. Bu nedenle de süslemenin ana unsuru olan motiflerin, büyük bir önem taşıdığı ve bezeme sanatının temelini teşkil ettiği görülür. Türk el sanatlarında uyguladığımız kompozisyonların desenlerini motifler oluşturur. Motif kompozisyonun esasını teşkil eden bir unsurdur. El sanatlarının ve Güzel sanatların her kolunda kompozisyonun esasını teşkil eden en ufak unsura motif denir. Tezyinatta süsü meydana getiren ve ayrı ayrı biçimlere de motif denir (Özcan, 2005, s:3).

Motifler, çoğu kez toplulukların gelenek ve göreneklerini yansıtan, onların zevk, görüş ve inançlarının ifadesi olarak, bu kavramlar içinde gelişip, üsluplaşmış, o milletlerin sanat simgesi ve temsilcisi olmuştur. Asırlar boyu çok geniş bir alana yayılmış olan Türk boylarının, uzun yıllar çok farklı inanç ve sanat anlayışına sahip olan toplum ve medeniyetlerle yapmış olduğu çeşitli sanat ilişkileri nedeniyle, bugün

çok engin bir kültür hazinesine sahip bulunmaktayız. Bu alanda yüksek uygarlıklar düzeyinde sayısız sanat eserinin meydana geldiği bilinmektedir (Yenişehirlioğlu, 1982 s:1).

Bütün İslâm Sanatında Karahanlı, Gazneli, Abbasî, Emevî, Fatımî ve Endülüs süslemelerinde karşımıza çıktığı gibi Selçuklu ve sonrasında Osmanlı Sanatının başlıca motiflerinden biri olarak yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmüştür (Mülayim, 1999, s:168).

Türk süslemesinde görülen diğer bir etkide Yakın Doğu ve Anadolu da hakimiyetlerini sürdürmüş olan eski uygarlıkların izleridir. Örneğin; Helenistik çağın, Hititlerin, Sümerlileri, Sasanilerin ve Bizans’ın sanat kavramlarını bir karşılaştırma zemini olarak göstermek mümkündür ( Aslanapa, 1972, s. 3).

Türk bezeme öğelerine konu olan kaynaklar genelde dört grupta toplanır. Türk motifleri, tahminlerin üstünde olağanüstü geniş bir konudur. Çalışma ve araştırmaların oranında bu bin bir çeşit motiflerin ve oluşturdukları desenleri, on ana kol altında toplanmıştır ( Kılıçkan, 2004, s:10,11).

1. Geometrik motifler 2. Bitkisel motifler 3. Hayvansal motifler

4. Doğadan stilize edilen motifler (Keskiner, 1978, s:42).

2.3.11.1. Geometrik Motifler

Geometrik öğelerle yapılan bezemelerin temelinde simetrik düzenlemeler egemendir. Simetrik düzenleme insan üzerinde monoton bir etki yaptığı için rahatlatıcı bir yönü vardır. Hangi malzeme ile işlenirse işlensin güzel görünümlü bir geometrik bir bezemeye sürekli bakıldığı zaman insana huzur verir. Duvar, ahşap, deri, kağıt, çini, cam gibi düz yüzeylere değişik araçlarla istenilen teknikte geometrik bezeme çalışmaları yapılabilir ( Kılıçkan, 2004, s: 22,23).

Şekil 18: Geometrik Motif

2.3.11.2. Bitkisel Motifler

Bezeme öğeleri tasarımı hazırlanırken ilk akla gelen konuların başında bitki formları gelir. Bitkilerin gövde, dal, yaprak, çiçek, meyvelerinin sonsuz biçim ve renk zenginliği, bezeme tasarımı hazırlayanlar için bulunmaz bir kaynaktır. Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan atalarımızın yaptığı bezeme çalışmalarında bitkisel konular sürekli işlenmiştir. Bu konuyla ilgili bezeme çalışmaları Osmanlı İmparatorluğu döneminde doruk noktasına ulaşmıştır (Akar ve Keskiner, 1978, s:78).

Geometrik öğelerden düzenlenen bezeme çalışmaları Selçuklular döneminde en üst düzeye çıkmış ve Osmanlı sanatçısı da yeri geldiğinde bu düzenlemeyi en güzel biçimde işlemiştir. Ancak bitkilerle ilgili konuların tüm ayrıntılarıyla stilize edilerek işlenmesi ve bu günde hayranlıkla seyredilen nefis bezeme eserlerinin meydana gelmesi bu dönemde olmuştur. Bu dönemde yetişen bezeme sanatçıları belli bir çiçeğin yada yaprağın yüzlerce değişik şeklini birbirinden güzel çizmiş, özgün bezeme biçimleri elde etmişlerdir ( Kılıçkan, 2004, 24-25).

Şekil 19: Bitkisel Motifler

2.3.11.3. Hayvansal Motifler

Türk bezeme sanatında hayvanlarla ilgili şekillere genelde geometrik ve bitkisel öğeler kadar çok yer verilmemiştir. İslamiyet’ten önceki dönemde Hun ve Uygur Türkleri, kullandıkları eşyalar üzerine yaptıkları bezemelerde aslan, geyik, at, sığır, dağ keçisi, koyun, horoz, kurt, boğa, kartal ve çeşitli kuşlardan oluşan biçimlere yer vermişlerdir. Ayrıca bu dönemde uzak doğu uluslarından esinlenerek düzenlenen efsanevi ve mitolojik hayvan biçimlerini stilize ederek bezemelerinde kullanmışlardır ( Kılıçkan, 2004, 29).

Bu geniş coğrafya da Türkler bir çok devlet kurmuşlar, çeşitli kültürlerin doğmasında ve yayılmasında rol oynamışlardır. Nasıl ki tarih boyunca tabiattaki canlı cansız çeşitli varlıklar bir çok milletlin kültürlerinde bir unsur olarak ortaya çıkmışsa Türklerde de böyle bir unsur hemen dikkati çekmektedir. Bu unsur Avrasya dediğimiz geniş bozkırlarda her türlü maddi kültür kalıntılarında görülen hayvanlar ve hayvan mücadelelerini aksettiren üsluptur (Çay, 1990,s:12).

Hayvan üslubunun doğuşunda insanların tabiat üstü kuvvetlere karşı olan eğilimleri kadar (korku, saygı, büyü, sihir) bozkır hayatının gerektiği konar göçerlik ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan hayvan besleyiciliği (çobanlık) ile bu hayat tarzının gerekli kıldığı ekonomik faaliyetler rol onamıştır. Bozkırların yüzyıllarca efendisi olan Türk boyları neticede hayvan üslubu etrafında bir inançlar sistemi oluşturmuş ve bu inançlar sistemi içerisinde maddi ve manevi her alanda hayvan üslubunu içeren orijinal

bir kültür yaratmışlardır. Tabiat karşısında aciz kalan insanların olayları gerçek şekliyle değil bu olayların altında bir büyü aramaları şeklinde izah etmektedir ( Efendiev, 1980, s:13).

Rumi “Türklerin Orta Asya’da en eski zamanlardan beri süslemede kullandıkları hayvan şekillerinin süs mahiyette üslûplaştırılmasından husule gelmiştir” (Arseven, 1994,s:1714).

Orta Asya sanatı bir yandan Çin, Hint ve İran sanatlarıyla temasta bulunduğu gibi, kırımdan Altaylara kadar uzanan ve batıda “ İskit Sanatı” adıyla bilinen sanatla da birleşmektedir. Bu bakımdan Türklerde oldukça yaygın bu hayvan üslubu çeşitli kültürler açısından ele alınıp çeşitli milletlere mal edilmeye çalışılmıştır (Togan, 1972, s:13).

Şekil 20: Hayvansal Motifler

2.3.11.4. Doğadan Stilize Edilen Motifler

Türk bezeme sanatında bitkisel ve hayvansal görünümlerin arasında doğadan esinlenerek stilize edilen biçimlere rastlanır. Yuvarlak, kıvrık, dalgalı biçimler içeren bu öğeler güneş, ay, bulut, alev, su dalgaları gibi konulardan alınmıştır. Orta Asya dan itibaren Türk süsleme sanatında kullanılan bu tür öğeler, kullanılacak bezemenin anlam taşıyan yerlerinde yada gerektiğinde sembol olarak kullanılmıştır ( Kılıçkan, 2004, s:31).