4.6.1. Sosyo ekonomik faktörler
Sosyo-demografik özelliklere ilişkin veriler araştırmacı tarafından hazırlanan anket aracılığıyla alınmıştır. Anket hakkında öğrencilere ön bilgi verilmiş, nasıl dolduracakları açıklanmış ve daha sonra sorukağıdı formu araştırmaya katılmak isteyen öğrencilere dağıtılmıştır (Ek-3) (Portero-McLellan, Pimentel ve Corrente, 2010; Kriaucioniene, Petkeviciene ve Klumbiene, 2008; Yarar, Gökdemir ve Eroğlu, 2011).
Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde öğrencilerin cinsiyet ve üniversitede okudukları bölümlere göre niteliksel verilerin dağılımını incelemede Ki-kare testi kullanılmıştır. Ki- kare testiyle elde edilen veriler istatistiksel olarak değerlendirilmiştir.
4.6.2. Beslenme durumu
Öğrencilerin beslenme durumunun değerlendirmesinde ankette sorduğumuz bazı sorular “ sağlık ve beslenme durumu” bölümünde yer almaktadır.
Bu bölümde, günlük ana öğün ve ara öğün sayısı, hangi öğünlere önem verdikleri, öğün atlaması, ana öğünleri nerde yedikleri, öğün aralarında ne yedikleri, iştah durumu, besin alerjisi, sporcu diyetinin olup olmadığı ve bu diyet kimin tavsiyesi olduğunu, performans arttıracak ürünlerin kullanımı ve yararı ya zararı, günlük su, çay, diğer sıvılar ve toplm sıvı tüketimi gibi sorular yer almaktadır ve bu sorular genel beslenme alışkanlıklarını belirlemeye ilişkin sorulardır. Bu bölümde kullanılan anket EK-3’te verilmiştir.
Öğrencilerin beslenme durumlarını belirlemek için Türkiye için özel hazırlanan Besin Tüketim Sıklığı (FFQ: Food Frequency Qestionnaire) 98 besinden oluşan anket yöntemi kullanılmıştır ve anket olarak öğrencilerden doldurması istenmiştir. Besin tüketim sıklığı ile besin veya besin gruplarının tüketimi gün, hafta veya ayda sıklık ve miktar olarak saptanmıştır. Anket hakkında öğrencilere ön bilgi verilmiş, nasıl dolduracakları açıklanmış ve daha sonra sorukağıdı formu araştırmaya katılmak isteyen öğrencilere dağıtılmıştır. Besin tüketim Sıklığı formu EK-4’tedir. "Besin tüketim sıklığı son yıllarda bireyin veya hastanın beslenme örüntüsündeki değişiklikler hakkında bilgi elde etmek amacıyla da kullanılmaktadır ve diyetle hastalık riski arasındaki ilişkilerin saptanmasında yararlı bir yöntemdir" (Pekcan, 2011, s. 72).
Besin tüketim sıklığı anketine ek olarak daha sağlam sonuçlara varabilmek için 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Kaydı (iki gün, spor yapılan gün ve spor yapılmayan gün) kullanılmıştır. Öğrencilerin enerji ve besin öğeleri alımları, Türkiye’ye uyarlanmış besin analizi (BeBis.7.2) programı ile bilgisayar ortamında hesaplanmıştır (Garibağaoğlu, Budak ve Öner, 2006; BeBis, 2014).
Yirmi dört Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Kaydı sık kullanılan ve kolay bir yöntemdir. Bireye son 24 saat içinde tükettiği tüm besinler ve içecekler sorulur. Soru kağıdı bireyin kendisi tarafından kayıt edilebildiği gibi besin ve beslenme konusunda öğrenim görmüş diyetisyen veya beslenme uzmanı tarafından da sorgulanabilir. Besin gruplarının tüketimini ve bireyin aldığı enerji, protein, yağ ve karbonhidrat gibi besin ögesi miktarlarını saptamada kullanılan hızlı bir değerlendirme yöntemidir (Pekcan, 2011, s. 70; Pekcan, 2008).
Bireylerin evde tükettikleri besinler, içecekler ve yemekler anket aracılığıyla sorulmuştur. Yemeklerin birer porsiyonlarına giren besin miktarları ankette belirlenmiştir. Evde ve ev dışında tükettikleri yemeklerden bireylerin okul yemekhanesinde ve okul kantininde tükettikleri besinlerin birer porsiyonlarına giren miktarlar tükettikleri besinler ‘Standart Yemek Tarifleri’ kitabından yararlanılarak hesaplanmıştır (Merdol, 2003; Dağ, 2006; Rakıcıoğlu, Acartek, Ayaz & Pekcan, 2012).
Tüketilen besinlerin ortalama enerji ve besin ögesi değerleri bilgisayar ortamında Beslenme Bilgi Sistemi (BeBİS) 7,2 tam sürümü kullanılarak hesaplanmıştır(BeBis,2014 ).
Besin Tüketim Sıklığı ve geriye dönük besin tüketim kaydı formlarından elde edilen verilerin değerlendirilmesinde öğrencilerin cinsiyet ve üniversitede okudukları bölümlere gruplandırılarak niceliksel verilerin ortalama, standart sapma, alt ve üst değerlerinin hesaplanmasında normal dağılan değerler için Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA), gruplar arasındaki fark varlığında Tukey testi; normal dağılmayan parametrelerde bağımlı ve bağımsız olma ve iki ve ikiden fazla grup olmaya göre uygun nonparametrik testler kullanılmıştır. Testlerden elde edilen veriler p değerinin p<0,05 olması ile istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir.
Bireylerin tükettiği enerji ve besin ögesi gereksinmelerinin yeterliliği Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi önerilerine göre değerlendirilmiştir ve enerji ve besin ögesi gereksinmelerinin karşılanma yüzdeleri hesaplanmıştır (Pekcan, 2011; Türkiye'ye Özgü Beslenme Rehberi, 2007). Karşılanma yüzdeleri arasında bölümlere göre fark olup olmadığının değerlendirilmesinde Ki-kare testi kullanılmıştır.
4.6.3. Sağlık durumu
Araştırmacı tarafından hazırlanmış anket aracılığıyla yapılmıştır. Anket hakkında öğrencilere ön bilgi verilmiş, nasıl dolduracakları açıklanmış ve daha sonra sorukağıdı formu araştırmaya katılmak isteyen öğrencilere dağıtılmıştır (Ek-3).
Bu ankette öğrencilerin hastalıkları, anne ve baba hastalığı ve sağlık durumu, depresyon, iştahsızlık, oburluk, ishal, kabızlık, kusma, sigara kullanımı ve sıklığı, alkol kullanımı ve sıklığı, kan basıncı veya hipertansiyo sorunu, alerji ve yemeklere alerji, özel bir diyet olması, sigorta olup olmaması, spor için suplement kullanması, anket aracılığıyla sorulmuştur (Garibağaoğlu, Budak ve Öner, 2006; Yentür, 2011). Bölümlere göre dağılımlar arasında fark olup olmadığının değerlendirilmesinde Ki-kare testi kullanılmıştır.
4.6.4. Kan basıncı ve nabız sayısı
Kan basıncı ölçmesi için Fransa yapımı olan SPENGLER markalı mekanik tansiyon aleti kullanılmıştır ve ölçüm konuyla ilgili bilgisi olan uzman diyetisyen tarafından yapılmıştır. Nabız ölçme yöntemi: Kalp atışları ya boyundan ya da el bileğinden rahatça hissedilebilmektedir. Bilekte başparmağın olduğu tarafta, boyunda ise kulağın altından nabız ölçümü yapılabilmektedir. Kalp atışları 6 saniye süresince sayıldıktan sonra, 10 ile çarpıldığında veya 10 saniye kalp atımı sayılarak 6 ile çarpıldığında elde edilen sayı, kalbin dinlenme anındaki atım hızıdır. Örneğin, 10 saniye içinde kalp atımı 10 ise, dakikada kalp atımı 60 demektir. Bu rakam erkekler için ortalama 70, kızlar için 80’dir. Bir kişinin kondisyon düzeyi arttıkça, dinlenme halindeki kalp atışlarının hızı da azalmaktadır (Ersoy, 2012, s.26).
Nabız sayısı için kronometre aracılığıyla bir dakikalık süre içinde araştırmaya katılan öğrencilerın nabızları sayılarak uzman kişi tarafından ölçülmüştür.
4.6.4.1. Kan Basıncının Ölçülmesi Ortamı Ortam sessiz, sakin ve uygun ısıda olmalıdır.
Hastaya yapılacak işlem anlatılmalı ve birden fazla ölçüm yapılacağı belirtilmelidir. Hasta bir sandalyede dik oturmalıdır.
Ayakları yere basmalı, sırtı yaslanmalıdır. Bacak bacak üstüne atılmamalıdır.
Hastanın yanında, kolu kalp hizasında tutacak bir masa bulunmalıdır. Olçüm sırasında konuşmaması için bilgilendirilmelidir.
Hastanın ölçümden önce en az 5 dakika bu pozisyonda dinlenmesi sağlanmalıdır.
4.6.4.2. Kan Basıncını Etkileyen Biyolojik Faktörler
Egzersiz, stress, ağrı, dolu ve gergin mesane, defekasyon ihtiyacı, ilaçlar, kafein, nikotin, yemek, alkol, Bu faktörlerden herhangi birisinin bulunması kan basıncı ölçümünden önce en az 30 dakika dinlenmeyi gerektirir
Kolun pozisyonu: Kol kalp duzeyinde olmalıdır.Kolun kalp düzeyinin altında olması sistolik ve diyastolik kan basıncının yuksek, üzerinde tutulması ise düşük ölçülmesine neden olur. Kol desteklenmediği zaman izometrik egzersiz nedeniyle diyastolik kan basıncı %10 yüksek ölçülebilir. En az iki ölçüm yapıp ortalaması alınmalı, hatta iki ölçüm arasında 5 mmHg’den fazla fark varsa üçüncü bir ölçüm yapılmalıdır. Her vizitede bir dakika arayla en az iki ölçüm yapılmalıdır (Anderson, 2005; Oflaz, 2009). Kan basıncının normal değerlerden yüksek olması hipertansiyon olarak tanımlanır. Kan basıncı değerleri Tablo 3’te görülmektedir. Bu değerler 18 yaş üstü insanlar içindir. Sistolik kan basıncı kardiyak atış hacmini ve diyastolik kan basıncı perifer direncini ölçer. Gelişmiş ülkelerde yetişkin nüfusun yaklaşık beşte biri hipertansiyonludur. Bunun çoğunluğu birinci derece hipertansiyondur. Türkiye’de yapılan son bir araştırmada 18 yaş üstü nüfusta hipertansiyon sıklığı erkeklerde %27,5 ve kızlarda %36,1 bulunmuştur. Hipertansiyon yaş ilerledikçe yaygınlaşmaktadır (Pekcan, 2011, s.317; National high blood pressure education program, 2010).
Tablo 3. 18 Yaş ve Üstü Erişkinlerde Kan Basıncı Sınıflaması
Kategori Sistolik (mmHg) Diyastolik (mmHg)
İstenen-İdeal 120 ve altı 80 altı
Hipertansiyon Öncüsü 120-139 80-89
1. Derece Hipertansiyon 140-159 90-99
2. Derece Hipertansiyon 160 ve yüksek 100 ve yüksek (Pekcan, 2011, s.317).