3. GEREÇ VE YÖNTEM
3.3. Verilerin Toplanması ve Değerlendirilmes
3.3.1. Bireysel özellikler
Bireylerin kişisel özelliklerini saptamak için çoktan seçmeli ve açık uçlu soruların bulunduğu anket formu uygulanmıştır. Uygulanan anket formunda bireylerin sosyo-demografik özellikleri (yaş, cinsiyet, eğitim durumu, medeni durumu, çalışma durumu, sosyoekonomik durumu vb.), temel beslenme alışkanlıkları (ana, ara öğün sayısı, atlanan öğünlerin nedeni, tuz ve su tüketimi, pişirme yöntemleri vb.), genel sağlık bilgileri (sigara ve alkol kullanma durumu, düzenli herhangi bir ilaç ya da vitamin-mineral desteği alıp almama durumu vb.) ve fiziksel aktivite durumları(düzenli olarak fiziksel aktivite yapma durumu, aktivite türü vb.) sorgulanmıştır.
3.3.2. Besin tüketim sıklığı kaydı
Çalışmaya katılan tüm bireylere beslenme alışkanlıklarını ve beslenme durumlarını saptamak amacıyla besin tüketim sıklık formu (EK 4) uygulanmıştır. Besin tüketim sıklık formu araştırmacı tarafından yüz yüze görüşme yöntemi ile doldurulmuştur. Besin tüketim sıklığı alınırken, alınan besinlerin miktarları da sorgulanıp bir günlük besin tüketim miktarları hesaplanmıştır. Günlük diyetle enerji ve besin ögeleri alımlarını saptamak ve değerlendirmek için Türkiye için geliştirilen "Bilgisayar Destekli Beslenme Programı, Beslenme Bilgi Sistemleri Paket Programı (BEBİS)" kullanılmıştır (159). Hesaplanan enerji ve besin ögeleri değerleri yaşa ve cinsiyete göre önerilen “Diyetle Referans Alım Düzeyi (Dietary Reference Intake=DRI)”’ne göre değerlendirilmiştir (160).
3.3.3. Antropometrik ölçümler ve vücut kompozisyon ölçümü
Çalışmaya katılan bireylerin boy uzunlukları, vücut ağırlıkları, bel ve kalça çevresi ve vücut kompozisyon ölçümleri araştırmacı tarafından ölçülmüş ve anket formuna kaydedilmiştir (EK 7).
3.3.3.1. Vücut ağırlığı ve boy uzunluğu
Bireylerin vücut ağırlıkları ince kıyafetlerle, ayakkabı ve çorap çıkartılarak Jawon x Concact350 marka biyoelektriksel impedans analiz cihazı ile boy uzunlukları Seca marka boy ölçer ile ölçülmüştür. Bireylerin boy uzunluğu ölçümleri alınırken, Frankfort düzleminde (göz ve kulak kepçesi üstü aynı hizada) olmalarına ve ayaklarının birleşik olmasına dikkat edilmiştir.
3.3.3.2. Beden Kütle İndeksi
Hastaların vücut ağırlıkları ve boy uzunlukları kullanılarak Beden Kütle İndeksi (BKİ) aşağıdaki formül ile hesaplanmıştır ve sonuçlar Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sınıflamasına göre sınıflandırılmış ve Tablo 3.1 'de gösterilmiştir.
BKİ (kg/m2)= Vücut ağırlığı (kg) / Boy uzunluğu (m2)
Tablo 3.1. WHO tarafından yapılan Beden Kütle İndeksi sınıflandırması (161)
Sınıflama BKİ (kg/m2) Zayıf <18.50 Normal 18.50-24.99 Hafif şişman 25.00-29.99 Şişman ≥30.00 3.3.3.3. Bel çevresi
Bireylerin bel çevresi (BÇ) ölçümü, en alt kaburga kemiği ile kristailiak arasındaki orta nooktadan geçen çevre, esnek olmayan mezura ile yapılmıştır. Bel çevresi değerlendirmeleri, WHO sınıflandırmasına göre yapılmıştır (162).
Tablo 3.2. Bel çevresi ölçümlerine göre değerlendirme (162)
Normal Risk Yüksek risk
Erkek <94 cm ≥94 cm ≥102 cm
3.3.3.4. Kalça çevresi
Kalça çevresi ölçümü, esnemeyen mezura ile bireyin yan tarafında durulup en yüksek noktadan yere paralel olarak alınmıştır.
3.3.3.5. Bel/kalça oranı
Bel/Kalça oranı (BKO); Bel çevresi (cm) / Kalça çevresi (cm) formülü ile hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlar WHO’nun BKO sınıflandırılmasına göre değerlendirilmiştir.
Tablo 3.3. Bel kalça oranını değerlendirmede kullanılan kriterler (163)
Sınıflandırma Erkek Kadın
Normal <0.90 <0.85
Risk ≥0.90 ≥0.85
3.3.3.6. Bel/boy oranı
Bel- Boy Oranı Formülü;
Bel/ boy oranı = [Bel çevresi (cm) / Boy uzunluğu (cm)] formülü ile hesaplanmıştır.
Bel/Boy oranının ≥ 0.4-0.5 olması normal, ≥ 0.5-0.6 olması kronik hastalıklar açısından riskli ve ≥ 0.6 olması kronik hastalıklar açısından yüksek riskli olarak kabul edilmektedir (164).
Vücut bileşiminin saptanması
Bireylerin vücut yağ kütlesi (kg), vücut yağ yüzdesi, yağsız vücut kütlesi (kg) (kas kütlesi),yağsız vücut yüzdesi, vücut su yüzdesi ve vücut su kütlesi 'Jawon x Concact350' marka biyoelektriksel impedans analiz ölçüm yöntemi (BİA)
kullanılarak yapılmıştır. Ölçüm öncesinde her bireyde yerine getirmesi gereken koşullar sağlanmıştır.
Bu koşullar:
• 24 saat öncesinde ağır fiziksel aktivite yapılmaması, • 24 saat öncesi alkol kullanılmaması,
• Testten en az 2 saat önce yemek yenilmiş olması, • Test öncesi çok su içilmemiş olması,
• Testten 4 saat öncesi çay, kahve içilmemiş olmasıdır.
Antropometrik ölçümler araştırmacının kendisi tarafından yapılmıştır.
Vücut yağ yüzdesi Tablo 3.4’deki sınıflamaya göre değerlendirilmiştir (165):
Tablo 3.4. Vücut yağ yüzdesini değerlendirmede kullanılan kriterler (165)
Sınıflandırma Erkek Kadın
Zayıf ≤6 ≤8
Normal 6-24 9-31
Risk ≥25 ≥32
3.3.4. Fiziksel aktivite kaydı
Çalışmaya katılan bireylerin 24 saatlik fiziksel aktivite kayıt formu doldurularak (EK 5), günlük enerji harcamaları saptanmış. Formda günlük uyku, yemek yeme, oturma, çalışma, ev işi, yürüyüş, ayakta gezinme, bilgisayarda iş yapma, spor aktiviteleri vb. günlük aktivite bilgileri saat olarak alınmıştır. Aktiviteler için harcanan sürelerin toplamının 24 saat (1440 dakika) olmasına dikkat edilmiştir. Bireylerin bazal metabolik hızları (BMH) hesaplanmıştır(Tablo3.5)(166). Schofield denklemi ile hesaplanmıştır ve gün içinde yaptıkları fiziksel aktivite türü, sıklığı ve süresi değerlendirilerek; ortalama fiziksel aktivite düzeyi (PAL) belirlenmiştir. Bu iki faktörün çarpılması ile toplam enerji harcaması (TEH) hesaplanmış ve Ek 5’deki fiziksel aktivite düzeyi saptama formuna kaydedilmiştir.
Tablo 3.5. Bazal metabolik hız formülleri (166)
kkal/gün kkal/gün
Yaş (yıl) Erkek Kadın
18-30 15.0 ×vücut ağırlığı + 690.0 14.8 ×vücut ağırlığı + 690.0 30-60 11.4 ×vücut ağırlığı + 690.0 8.1 ×vücut ağırlığı + 690.0
3.3.5. Biyokimyasal parametreler ve kan basıncının ölçümü
Çalışmaya katılan bireylerin serum açlık kan glukozu, açlık insülin, kreatinin, kan üre azotu (BUN), ürik asit, kan lipidleri (total kolesterol, HDL - kolesterol, LDL - kolesterol, trigliserit), demir, ferritin, B12 vitamin,karaciğer enzimleri (AST, ALT) ve C-Reaktif Protein (CRP) değerleri hasta dosyalarından bakılarak, Ek 6’daki forma kaydedilmiştir.
Bireylerin kan basıncı ölçümleri hastane tarafından yönlendirilen hemşire tarafından manuel bir sfigmomanometre ile yapılmış, ard arda yapılan iki ölçümün ortalaması alınarak sistolik ve diyastolik kan basınçları Ek 6’daki forma kaydedilmiştir.
İstirahat halinde yapılan ölçümde sistolik kan basıncının ≥ 140 mmHg ve/veya diyastolik kan basıncının ≥ 90 mmHg olması ve/veya antihipertansif tedavi alıyor olması hipertansiyon olarak tanımlanmıştır (167).
3.3.6. ASH ve GUT tanı kriterleri
Erişkinlerde serum ürik asit düzeyinin 7 mg/dL ve üzeri olması hiperürisemi olarak tanımlanmaktadır. Hiperürisemik tabloda ilk aşama asemptomatik hiperürisemi olup, ilk GUT atağı ortaya çıkmadan önceki evre olarak belirtilir. Serum ürik asit düzeyinin normal üst sınırı (6.8-7 mg/dL) aşınca dokularda ürat kristalleri birikmeye başlar. Ürik asidin aşırı üretimi sonucu eklemlerde monosodyum ürat kristal birikmesiyle ortaya çıkan enflamasyona bağlı olarak GUT semptomlarını ortaya çıkarır. Serum ürik asit değeri ile birlikte klinik semptomlarında görülmesi GUT hastalığı olarak tanımlanmaktadır (61).
Dahiliye polikliniğine başvuran veya ortopedi polikliğinden dahiliye polikliniğine konsülte edilen hastalar içerisinden, biyokimyasal ve klinik bulguları ASH veya GUT olarak doktor tarafından yeni tanı konulmuş ve tanısı doktor tarafından daha önceden konulmuş takipli hastalar, beslenme ve diyetetik polikliniğine konsülte edilmiş ve bireyler doktorun koymuş olduğu tanı ile çalışmaya dahil edilmişlerdir.
3.3.7. Metabolik sendrom tanı kriterleri
Çalışmada metabolik sendrom varlığını saptamak için erişkinlerde yüksek kan kolestrolünün tespiti, değerlendirilmesi ve tedavisine yönelik olan Ulusal Kolesterol Eğitim Programı Erişkin Tedavi Paneli III (National Cholesterol Education Program-Adult Treatment Panel III (NCEP ATP III)) tanı ölçütleri kullanılmıştır (Tablo 3.6) (168).
Tablo 3.6. NCEP ATP III’e göre metabolik sendrom tanı kriterleri (168)
Aşağıdaki seçeneklerden en az üç tanesi:
• Abdominal obezite (erkeklerde bel çevresi>102 cm, kadınlarda bel çevresi>88 cm) • Trigliserid ≥150 mg/dL)
• Düşük HDL: erkeklerde < 40 mg/dL, kadınlarda < 50 mg/dL • Kan basıncı ≥ 130/85 mmHg
• Hiperglisemi: Açlık kan şekeri ≥ 110 mg/dL
*Faktörlerden en az üç tanesinin karşılanması metabolik sendrom için gereklidir.