Vergi İncelemesinde Yetki

Vergi incelemesine yetkili olanlar Türkiye genelinde inceleme yetkisine sahip merkezi denetim birimleri ile bölgesel denetim yapmaya yetkili olan yerel denetim birimleri olarak iki kategoriye ayrılabilir.¹⁵⁴

Türkiye Çapında Yetkili Olanlar Bakana Bağlı Olanlar:

• Hesap Uzmanları ve Yardımcıları

• Maliye Müfettiş ve Yardımcıları Gelir İdaresi Başkanlığına Bağlı Olanlar:

• Gelirler Kontrolörleri ve Stajyer Gelirler Kontrolörleri

Yerel Düzeyde Vergi İnceleme Yetkisi Olanlar (Gelir İdaresi Başkanlığına Bağlı)

• Vergi Denetmenleri ve Yardımcıları

• İlin En Büyük Mal Memuru

• Vergi Dairesi Müdürleri

• Vergi Dairesi Müdürleri dışında, Gelir İdaresinin merkez ve taşra teşkilatında Müdür Kadrolarında Görev Yapanlar.

Mükellefler açısından yapılan incelemenin geçerli olabilmesi için VUK.un 135.

maddesinde belirtilen inceleme yetkisine haiz kişilerce yapılması gerekmektedir. Nitekim Danıştay, Sayıştay denetçileri ve iş müfettişleri tarafından yapılan incelemelere dayanan tarhiyatları yerinde bulmamıştır. VUK.un 136. maddesine göre, mükellefler incelemeye başlanılmadan önce inceleme yapacak kişinin yetkili olduğunu gösterir belgeyi görmek hakkına sahiptir.

153 Gelir İdaresi Başkanlığı Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı, Tüm Yönleriyle Vergi İncelemesi, Yayın No: 50, Kasım, 2007, www.gib.gov.tr, 20.04.2008

154 Tekin-Çelikkaya, a.g.e., s.199.

46 1.4.3.1.İnceleme Yetkisinin Kapsamı

Vergi inceleme elemanlarının başlıca yetkileri; defter ve kanıtlatıcı belgeleri istemek, incelemeleri işyerinde yapmak; işyerini gezmek ve görmek, mükelleften açıklama yapmasını istemek gerekirse arama yapmak, inceleme sonuçları nedeniyle defter ve kanıtlayıcı belgeleri daireye getirmek, mükellefler ile üçüncü şahıslardan bilgi istemek şeklinde genel bir açıklama ile sıralanabilmektedir. Bu yetkilerin kullanılması büyük ölçüde inceleme elemanının yargısına bırakılmış görülmektedir.¹⁵⁵

Vergi inceleme elemanlarının yetkileri bu inceleme elemanlarının meslek gruplarına ait yönetmeliklerde yer almaktadır. Maliye Müfettişlerinin yetki ve sorumlulukları, Maliye Teftiş Kurulu Yönetmeliği’nde açıklanmıştır.¹⁵⁶ Hesap Uzmanlarının yetki ve sorumlulukları, Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulu Yönetmeliği’nde¹⁵⁷, Gelirler Kontrolörlerinin yetki ve sorumlulukları ise Maliye Bakanlığı Gelirler Kontrolörleri Yönetmeliği’nde¹⁵⁸ belirtilmiştir. Vergi Denetmenleri’nin yetki ve sorumluluklarını ise Vergi Dairesi Başkanlıklarının Kuruluş Görev Yönetmeliği’nde¹⁵⁹ bulmak mümkündür.

Maliye müfettişlerinin vergi incelemesi ile doğrudan ilintili yetki ve görevleri ilgili Yönetmeliğin 2. maddesinin (d) ve (e) bentlerine göre şöyledir;

- Bütün dernekleri ve özellikle Devletten mali yardım görenleri, (Maliye Bakanlığının tebliği veya görecekleri acil lüzum üzerine) mali yönden teftiş etmek ve

- Vergi Usul Kanunu gereğince vergi incelemelerinde bulunmaktır.

Hesap Uzmanlarının yetkileri ilgili yönetmeliğin 11. maddesinde “hesap uzmanlarının görevleri” başlığında sıralanmıştır. Konuyla ilgili olan (b), (c) ve (d) bentlerine göre hesap uzmanlarının görev ve yetkileri şöyledir;

- İşletmelerde vergi incelemeleri yapmak,

- Vergi kanunları ile Vergi Usul Kanunu’nun ve diğer kanunların yetki verdiği her türlü vergi tekniğiyle ve vergi suçlarıyla ilgili inceleme, kontrol ve işlemleri yapmak,

- Kamu Teşebbüsleri ve Devletin ilgili bulunduğu diğer müessese ve teşekküllerde, derneklerde Maliye Bakanı’nın gerekli göreceği vergi dışı incelemeleri yapmak,

- Mükellefleri yetiştirmek ve aydınlatmak amacı ile danışma ve kurs yapmak, konferans vermek vesaire benzeri çalışmaları yapmak ve yürütmekle görevlendirilmişlerdir.

155 Biyan; a.g.m., s.79.

156 21 Mayıs 1964 tarih ve 11708 sayılı Resmi Gazete.

157 8 Temmuz 1970 tarih ve 13542 sayılı Resmi Gazete.

158 30 Kasım 1973 tarih ve 14728 sayılı Resmi Gazete.

159 07.09.2005 tarih ve 25929 sayılı Resmi Gazete.

47 Gelirler Kontrolörlerinin yetkileri ilgili yönetmeliğin 2. maddesinin (c) bendinde dile getirilmiştir. Buna göre; Vergi Usul Kanunu hükümleri gereğince yoklama, kayıt nizamı kontrolleri ve her türlü vergi incelemesi yapmaktır.

Vergi Denetmenlerinin yetkileri ise ilgili yönetmeliğin 31. maddesinde düzenlenmiştir.¹⁶⁰ İlgili madde uyarınca Vergi Denetmenleri ve Vergi Denetmen Yardımcıları; mevzuatla yetkili kılındıkları konularda, vergi inceleme, denetim yapmakla görevlidirler. Ayrıca Vergi Dairesi Başkanı tarafından verilen diğer iş ve işlemleri mevzuata uygun olarak, zamanında yapmak, ilgili mevzuat gereğince kendilerine verilen görevleri eksiksiz ve zamanında yerine getirmemekten dolayı, bağlı oldukları grup müdürüne karşı sorumlu tutulmuşlardır.

Yukarıda bahsi geçen düzenlemelerden de anlaşılacağı gibi denetim elemanlarına vergi incelemesi konusunda açık bir şekilde yetki verilmektedir.

Maliye Bakanlığı Gelirler Kontrolörlerinin vergi denetimine ilişkin yetkilerinin yer aldığı “Gelirler Kontrolörleri Başkanlığı 2004 Yılı Genel Çalışma Plan ve Programı”nın ilgili bölümü aşağıdadır.

“Maliye Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri hakkında 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 543 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile değişik 43. maddesinde Gelir İdaresinin ‘her türlü faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak; teftiş, inceleme ve soruşturma işleriyle kanunlar ve diğer mevzuatla kendilerine verilen görevleri’ yapacakları belirtilmiştir.

Ayrıca, 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun değişik 135. maddesinin ikinci fıkrasında, Gelirler Kontrolörleri ve Stajyer Gelirler Kontrolörlerinin ‘her hal ve takdirde vergi inceleme yetkisini haiz’ oldukları belirtilmiştir. 492 sayılı Harçlar Kanunu’nun 134. maddesinde ise, Gelirler Kontrolörlerinin ‘her hal ve takdirde, harçları tahsile salahiyetli memurların hesaplarını teftiş ve kontrole yetkili bulundukları’ndan söz edilmektedir. Bunun yanı sıra 4208 sayılı ‘Kara paranın Aklanmasının Önlenmesi’ne İlişkin Kanun’un 3. maddesinin iki ve üçüncü fıkraları da Gelirler Kontrolörlerinin kara para aklama suçunun araştırılması ve incelenmesi ile görevli ve yetkili oldukları hükmüne amirdir.

1.4.3.2.Vergi İncelemesine Tabi Olanlar

Vergi Usul Kanunu’na veya diğer kanunlara göre;

- Defter ve hesap tutmak,

- Evrak ve vesikaları muhafaza ve ibraz etmek,

160 Biyan, a.g.m., s.79.

48 Mecburiyetinde olan gerçek ve tüzel kişiler vergi incelemesine tabidir.¹⁶¹

Mükellef ve vergi sorumluları gibi “vergiden sorumlular”¹⁶² birinci derece inceleme öznesidirler. Ceza muhataplarının durumu da aynıdır. Bilindiği gibi ceza kesilebilmesi için mükellef veya sorumlu olmak şart değildir. Vergi suçuna iştirak edenler (VUK 360) ve kanuna göre ceza muhatabı olan diğer kişilerdir (Örneğin Damga Vergisi Kanununa göre gerekli işlemi yapmayan memur ve noterler). Bunun yanı sıra 3568 Sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik Ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanununa göre vergi ve cezadan sorumlu olan meslek mensupları da bu kategoridendir.

İncelemenin ikinci derece özneleri, mükellefle ilişkide bulunan gerçek ve tüzel kişiler, VUK 148. md. gereği bilgi vermek zorunda olan kurumlar, VUK 7. md. gereği yardım mecburiyeti bulunan memurlardır.

Bazı denetim birimlerinde bulunan “rapor okuma komisyonu üyeleri” de ikinci dereceden inceleme öznesidir.¹⁶³

Son olarak, aramalı incelemeler için, sulh yargıcı ve Cumhuriyet Savcısı da birinci derecede inceleme öznesidir.

Bazı durumlarda, mali polis de, yaptığı aramalarla, incelemeye katılmaktadır. Bu durumda mali polis, ikinci derecede inceleme öznesidir.

İncelenen, yukarıda belirtildiği gibi en önemli ve doğal olarak birinci derecede inceleme öznesidir. VUK bu kavramı “incelemeye tabi olan”, “nezdinde inceleme yapılan”

veya “mükellef ve vergi sorumlusu” ifadeleri ile karşılamaktadır. İncelenen olmak bir hukuki statüyü ifade etmektedir. Bu haliyle incelenen bir takım hak ve yükümlükleri olan kişidir. Bu bakımdan bu statüye giriş anı önemlidir. İncelenen olma durumunun başlangıcı defter ibrazı için yazının tebliğ edildiği andır. Çünkü bu andan itibaren mükellef VUK 371. md ye göre pişmanlık talebinde bulunamaz. Gene bu andan itibaren bir takım hak ve mükellefiyetler başlar. İncelenen ile CMK (Ceza Muhakemesi Kanunu) anlamında “şüpheli” yi karıştırmamak gerekir.¹⁶⁴

İncelenen, daha vergi incelemesi sırasında, hatta özel durumlarda daha incelemenin başında, CMK anlamında şüpheli hale gelebilir. Fakat incelenen her zaman CMK anlamında şüpheli olmaz. Ancak, kavramların ulusal hukuktan otonom olduğu, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi (İHAS) anlamında daha incelemenin başlangıcında mükellefin şüpheli hale geldiği ifade edilmektedir.¹⁶⁵ Bu bağlamda incelemenin başlangıcı, İHAS 6. md. deki “adil yargılanma hakkı”nın bir unsuru olan “makul süre içinde yargılanma”nın başlangıcı durumundadır.¹⁶⁶

161 Gelir İdaresi Başkanlığı, a.g.e., s.9.

162 Bekir Baykara, Vergi Sorumluluğu, Vergiden Sorumluluk Ve V.U.K.un 11’inci Maddesine Göre KDV’den Müteselsil Sorumluluk, Vergi Dünyası, Şubat, 2000, sayı: 222.

163 Bekir Baykara, Vergi İncelemesi, Vergi Dünyası, Eylül, 2007, sayı: 18.

164 Baykara; Vergi İncelemesi, a.g.m., sayı: 18.

165 Billur Yaltı, Vergi Yükümlüsünün Hakları, İstanbul, 2006, S.108

166 Baykara; Vergi İncelemesi, a.g.m., sayı: 18.

49