Vergi Bilinci ve Ahlakı

Bir vergi sisteminin başarısı için toplumun inancı ve desteği zorunludur. Bu yüzden devlet, bu sistemi hazırlarken haklı, dürüst, güvenilir açık ve düzeni sağlamada güçlü olmalıdır. Ancak, bunlar sağlansa bile bazı sıkıntılar söz konusu olmaktadır. Örneğin, herkesin vergi ödemesiyle yalnızca toplumsal değil, bireysel çıkarların da maksimum olduğuna inanç mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla, vergi ödemeye karşı olan direnci kırmak ve insanları bilinçlendirmek gerekmektedir. Bunun da koşulu vergi sisteminin mükelleflere en iyi şekilde anlatılabilmesidir (Sarıoğlu, 2002).

Vergi ceza sisteminin işler olması, caydırıcı olması toplumsal bilincin gelişmesine ve toplumda kabul görmesine neden olacaktır. Mükellefler vergiyi kendilerine bir külfet olarak gördüklerinden, bunun gerekliliğine ve adil olduğuna inanmaları gerekmektedir.

Mükellefler, psikolojik olarak, ödemeleri gereken vergiyi kendilerine sunulan kamu hizmet değerinin ne olduğunu bilmeden, verginin yük olduğunu ve bu yükün fazla olduğunu sanabilirler (Batırel ve Uçkun, 1991:8).

Ceza sistemindeki bir aksaklık, vergi yükümlülüklerini yerine getirenlerin kendilerini enayi hissetmesine, ödemeyenlerin uyanık olarak nitelendirilmesine ve dolayısıyla vergi ödeme konusunda yeni mazeretler üretilerek, vergi ödevinin yerine getirilmemesine ve meşruiyet kazandırılmasına neden olacaktır.

Vergi mükelleflerinin ve vergi dairesi personelinin vergi bilinç düzeylerinin sorgulanmasına yönelik olarak yapılan bir araştırmada katılımcılar, vergiyi ahlaki, hukuki boyutlarıyla bir bütün olarak algılamış, ancak diğer bireylerin vergi hakkındaki farkındalığı konusunda karamsarlık göstermişlerdir. Ayrıca çalışmada, katılımcıların çoğu, Türkiye’de herkesin vergisini tam olarak ödemediği kanaatine varmıştır. Eğitim seviyesinin artması, mükellef ile idare arasındaki olumlu ilişki, adil bir gelir dağılımı olmasının vergi bilincini olumlu etkileyeceğini belirtmişlerdir (Aslan ve Öz, 2009:128).

Vergi ahlakı, vergi ödeme konusundaki içsel bir motivasyon olarak tanımlanmaktadır (Aktan, 08.11.2010). Kişilerin vergiye uyumlarını belirleyen psikolojik unsurların başında gelen vergi ahlakı, vergi kaçakçılığı ve vergi cezaları karşısında alınan vaziyet olarak da tanımlanabilir (Tunçer, 2003:110). Vergi ahlakı genel ahlaktan farklı bir kavramdır ve genel ahlaka göre günümüzde daha düşük düzeyde olduğu ileri sürülmüştür (Hatipoğlu, 2007:38).

Vergi suçu işlenmesi bazen verginin zorlayıcılığından bazen de vergiyi toplayan devlete karşı olan güven eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Daha sıkı denetim ve ağır vergi cezaları mükelleflerin içsel motivasyonlarını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Đçsel motivasyonlarına değer verilmemesinden dolayı vergi mükellefleri, kendilerini temize çıkarma çabalarını azaltabilirler (Tunçer, 2003:105).

Mükellefin devletle birlikte gönüllü bir biçimde çalışması için bazı gerekçeler vardır. Örneğin, kamu hizmetlerinden yararlanma karşılığında bunun bir bedeli olmalıdır, kanunlara uyma istenen ve yararlı bir davranıştır, sosyal hizmetlerde gönüllülük yararlı bir ahlaki ilkedir. Ahlaki inanışlar birçok suç için önemli rol oynamaktadır. Bir görüşe göre ekonomik suçlar, ahlaki olmayan tercihlerin sonucudur (Üyümez, 2004:345).

Toplumda vergi suçu işleyenlerin damgalandığı ya da dışlandığı sıklıkla rastlanan bir durum değildir. Birçok anket sonucuna göre çoğu vergi kanunlarına uymama eylemleri ahlaki inanışlardan kaynaklanmamaktadır. Bir çalışmada vergi kaçırmanın, aynı tutarda

hırsızlık yapılmasından daha az ciddiye alındığı görülmüştür. Başka bir çalışmada ise vergi kaçırmanın bisiklet çalmaktan daha ciddi bir suç olmadığı sonucuna varılmıştır (Üyümez, 2004:346).

Kanuni düzenlemeler toplum tarafından meşru olarak görülürse ve cezaların şiddeti, suçların şiddeti ile orantılı olarak artıyorsa bu durum kişileri olumlu olarak etkileyebilir. Ancak tam tersi bir durumda, yani suç ile ceza arasında bir orantılılık yoksa, insanlar vergi idaresini keyfi uygulamaların olduğu bir yapılanma olarak görürler.

Kaçakçılığın genel olarak ahlaksızlık olarak kabul edildiği durumlarda, vergiye uyum göstermeyenleri ilen etme toplumdan dışlanmalarına neden olmakta, diğer vergi yükümlülerinin ise sorumluluklarında bir artışa neden olmaktadır. Ancak, bu durumun sağlanabilmesi için, adil ve ahlaki bir idari yönetimin sağlanması gerekir. Aksi takdirde ilan etmenin bir manası kalmayacaktır.

Vergi ahlakının tesis edilebilmesi ve vergiye gönüllü uyumun sağlanabilmesi için sadece ekonomik faktörleri değil; sosyal, kültürel, psikolojik ve dinsel faktörleri de hesaba katmak gerekir. Kültürel alt yapıyla vergi uyumu arasında yakın bir ilişkiden bahsedilebilir. Kişi, içinde bulunduğu toplumun değer yargılarına göre vergi yükümlüğünün ahlaki yapısına şekil verebilmektedir. Vergilemede psikolojik algılama çok önemlidir. Algılamada, verginin zihnimize yerleşmesi, somut veya soyut olayların farkına varılması ve bunların nitelendirilmesi süresi söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla, vergiye karşı gösterdiğimiz tutum ve davranışlarımız çoğunlukla onu nasıl algıladığımıza bağlı bulunmaktadır.

Vergi ahlakı, ülkeden ülkeye de farklılık gösterebilir. Vergi ahlakını genel kültür ve iktisadi seviyenin bir fonksiyonu olarak düşündüğümüzde, gelişmiş ülkelerdeki vergi ahlakının, gelişmemiş ülkelere oranla daha yüksek olacağını söyleyebiliriz (Konak, 2009:72).

Dinler ve inançlar da şüphesiz bireylerin vergisel ödev ve yükümlülüklerini de yerine getirme açısından önem taşır. Örneğin, birey sadece kendi çıkarını düşünmez, nasıl insanlara yardım etmeyi arzular ve bunu dinin emri olarak görürse, vergi ödemeyi de onunla eşdeğer bilip ona göre hareket edebilir (Aktan, 08.11.2010). Dolayısıyla din

ahlakın oluşumuna, ahlak da zihniyetin oluşumuna basamaklık oluşturduğu için, belli ölçüde dinin zihniyeti etkilediğini söyleyebiliriz (Mutlu, 2009:22).

Bütün bu anlatılanların yanında, yasa koyucunun ve dolayısıyla devletin vergi bilincini mükelleflere yerleştirmesi gerekir. Buradaki bilinçten maksat, somut olarak çeşitli yasalarla mükelleflere bazı kolaylıklar sağlamasıdır.

Bu bağlamda, 25.02.2003 tarihinde kabul edilen 4811 sayılı Vergi Barışı Kanunu ile devlet, mükelleflerce ödenemez hale gelen ağır vergi yükü ve cezalarını ortadan kaldırıp bir kısım alacaklarından da vazgeçerek, mükelleflere ödeme kolaylıkları getirmek suretiyle, bir yandan vergi tahsilatını hızlandırmayı diğer yandan da mükelleflerin kayıtlı ekonomiye katılmalarını teşvik etmeyi ve geçmişten gelen sorunları kaldırmayı amaçlamıştır (Altun ve diğ., 2003:5). Bu tür uygulamalar devlet ile mükellef barışına olumlu katkı sağlayacaktır.