5. ÇalıĢmanın Ġçeriği
1.2. Vergi Psikolojisi ve Ġlgili Kavramlar
2.1.2. Objektif Faktörler
2.1.2.2. Vergi Ġdaresinden Kaynaklanan Faktörler
Mükelleflerin vergiye karĢı göstermiĢ oldukları tutum ve davranıĢlarda vergi sistemi ve uygulamaları kadar vergi idaresinin de etkisi bulunmaktadır. Vergi idarelerinde personel yapısı ve personelin mükelleflere yaklaĢım tarzı, cezalar ve vergi denetimleri gibi faktörler bu çerçevede ele alınmaktadır.
2.1.2.2.1. Personel Yapısı ve Vergi Dairelerinde Halkla ĠliĢkiler
Vergi kanunlarında yapılan düzenlemeler etkin bir vergi idaresinin oluĢturulması için çok önemli olmasının yanında tek baĢına yeterli olmayacağı da bir gerçektir. Vergi yasalarının uygulanacağı kurum ve kuruluĢlarda etkin ve rasyonel bir yapılanma gereklidir. Bu yapılanmada mükelleflerle doğrudan veya dolaylı olarak iletiĢim halinde olan idari personelin, mükellefleri anlayan ve onların psikolojisini yakından bilen bireyler olması gerekmektedir. Aksi durumda, mükellefi vergisini kolay ödeyebileceği bir psikolojiye hazırlayamayan ve verimli iĢlemeyen bir vergi yönetimi mükellefin vergiye karĢı direncinin artmasına neden olmaktadır.130
Vergi alanında gerekli bilgi düzeyinden yoksun, yasa hükümlerinin kavranması ve uygulanması bakımında yeterli deneyimlere sahip olmayan çalıĢanlarca yasalar uygulanmaya çalıĢıldığı takdirde, keyfi uygulamalar yaygınlaĢarak mükelleflerin beklentileri de yanıtsız kalacaktır. Bu durumlar mükelleflerin endiĢe ve Ģüphe duyarak vergiden soğumalarına ve vergiye karĢı dirençlerinin artmasına neden olmaktadır.
Dolayısı ile baĢarılı bir vergi uygulamasında, vergi tahsil hizmeti sunulan ortam ve
130 ġamil ÜNSAL, Vergi Kaçakçılığında Sosyal Etkenler, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987, s. 51.
hizmeti sunan personelin bilgili, etkili ve kaliteli olması ön koĢul olarak düĢünülmektedir.131
Vergi yönetiminde halkla iliĢkiler çalıĢmaları etkinliğin sağlanması açısından oldukça önemli sayılmaktadır. Vergi yönetimi açısından halkla iliĢkilerin tanımı; gelir idaresinin izlediği politikaların halka açıklanması ve benimsetilmesi, idarenin faaliyetlerinin halka duyurulması ve böylece halkta idareye karĢı olumlu bir tutum yaratılması yanında, halkın gelir idaresi hakkında ne düĢündüğünün ve idareden ne istediğinin öğrenilmesi ve halkla iĢbirliğinin sağlanması Ģeklindedir.132
Vergi idaresinin mükelleflere yaklaĢım biçimi mükelleflerin memnuniyet ve algılamalarını yönlendirmektedir. Bu konuda Lars P. Feld ve Bruno S. Frey tarafından yapılan bir çalıĢmada vergi otoriteleri tarafından mükelleflere uygulanan muameleler zıt iki gruba ayrılmıĢtır. Birinci grup vergi ahlakını destekleyen hatta artırabilen, saygılı bir davranıĢken diğer grup vergi ahlakına zarar veren otoriter davranıĢtır. Sonuç olarak elde edilen bulgular; mükellefler ile vergi otoritesi arasında “saygılı” bir iliĢkinin olması vergi ahlakını artırırken, “otoriter” bir iliĢki ise iki farklı sonucu göstermektedir. Ġlki, cezalandırma olasılığının daha fazla yükselerek vergi kaçırma güdüsünün azalması, diğeri ise vergi ahlakına zarar veren davranıĢların sergilenmesidir.133
2.1.2.2.2. Cezalar, Denetimler ve Vergi Ġncelemeleri
Vergi kaçakçılığının önlenmesinde vergi cezalarının caydırıcı etkisi yadsınamaz.134 Bu yüzden zamanında yapılan denetim ve incelemelerin faydasını maksimize etmek için cezai uygulamalardan faydalanılabilmektedir. Denetim, mükelleflere ait belgelerin, muhasebe kayıt ve defterlerin üzerinde yapılan incelemelerle bir takım muhasebe oyunlarının, yanlıĢ ve hilelerin ortaya çıkartılarak düzeltilmesini ve caydırıcı etkisiyle de mükelleflerin yasalara uymasını, vergisini doğru beyanlarla ve
131 Naci B. MUTER - Gül KAYALIDERE, “Toplam Kalite Yönetiminin Manisa Mesir Vergi Dairesinde Uygulanabilirliği”, Celal Bayar Üniversitesi Ġ.B.F, Yönetim Ve Ekonomi Yıl:2003 Cilt:10 Sayı :1, s. 141.
132 ÇĠÇEK, a.g.m., s. 58.
133 GÜNER, a.g.e., s. 52.
134 Halit ÇĠÇEK - Kübra BOZDOĞAN - Doğan BOZDOĞAN, “Vergiye Mükellef Tepkileri ve Vergi Kaçakçılığında Vergi Cezalarının Caydırıcılık Etkisi: Tokat Ġli Örneği”, Finans Politik &
Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 564, s. 61.
zamanında ödemesini yani vergi suçu iĢlememesini sağlamaktadır. Yapılan vergi denetimlerindeki temel amaç kiĢilerin yasaya uygun hareket etmeye yöneltilmesidir.135
Ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araĢtırmak, tespit etmek ve sağlamak amacıyla yapılan vergi incelemesi; gerekli olduğunda yapılacak fiili envanter, yoklama veya arama sonucu ele geçirilecek defter ve belgeler ile araĢtırma sonucu elde edilecek bilgi ve bulgular da dahil olmak üzere, mükellefin defter, belge, hesap ve kayıtlarının incelenmesi suretiyle mükellef tarafından ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunun saptanmasıdır.136
Denetlenme düĢüncesini taĢıyan mükelleflerde yasalara uygun hareket etme eğilimi artıĢ göstermektedir. Vergi denetimleri yasalara aykırı olarak davranan, vergisini zamanında ve doğru olarak ödemeyen mükellefler açısından ciddi risk oluĢturmaktadır.
Vergi denetimleri üzerine yapılan ampirik çalıĢmalar yüksek cezalar ve denetim olasılığının vergi kaçırmanın önüne geçebileceğini, denetim olasılığı(oranı) ile vergi direnci arasında zıt bir iliĢkinin olduğunu göstermektedir.137
Vergi denetim ve incelemeleri, geliĢmekte olan ekonomilerde kurumlaĢmıĢ ve çok uluslu Ģirketlerin azlığı, küçük ve orta boy iĢletme sayısının fazla olmasından dolayı etkin olarak yapılamamakta ve kayıt dıĢı ekonomilerin artmasına önemli rol oynamaktadır.138
2.1.2.2.3. ÇalıĢma KoĢulları
Vergi sisteminin iyi yönetilmesi ve etkin yapılanmanın sağlanması için personelin bilgi ve çalıĢma Ģartları da önemli bir unsur olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Personelin nitelik ve niceliksel vasıflarının yanında, elde ettiği geliri ve çalıĢma koĢuları da etkin bir vergi idaresi için gerekli olmaktadır.
ÇalıĢtığı kurumda yeterli tatmini elde edemeyen kiĢilerin, vergi mükelleflerine iyi davranması beklenemez. Toplanmasına çaba sarf ettiği vergi gelirlerinin heba edildiğini ve devlet tarafından vergilerin bazı kesimlere haksızca aktarıldığı hissine
135 GÖK, a.g.m., s. 147.
136 Tüm Yönleriyle Vergi Ġncelemesi, Gelir Ġdaresi BaĢkanlığı, Yayın No: 50, Kasım 2007, s. 8,
<http://www.gib.gov.tr/fileadmin/beyannamerehberi/tum_yonleriyle_vergi_incelemesi.pdf>.
137 GÖK, a.g.m., s. 147.
138 Burak Ali Han TECĠM, Kayıt DıĢı Ekonomide Vergi ve Vergi Denetiminin Önemi, Yüksek Lisans Tezi, Ġzmir, 2008, s. 48.
kapılan bir vergi memurunun verimli ve içten çalıĢması inandırıcı olmayacaktır.
Personelin bu kanaati vergi mükelleflerine yönelik olumsuz davranıĢlar sergilemesine yol açabilir.139
ÇalıĢma koĢulları konusunda bir diğer husus da, çalıĢma yeri ve malzeme durumudur. Vergi daireleri aydınlık, ferah, yeterince oturacak yerleri bulunan ve yeterli sağlık koĢullarına sahip ortamlar olmalıdır. Gerek bina içinde önemli afiĢlerin dağılımı gerekse hesap makinesi, bilgisayar, dolap vb. malzemelerin yeterli olması önem taĢımaktadır. Hizmet verimliliğinde kuruluĢun yeri ve sahip olduğu fiziki nitelikler çok önemlidir. Ayrıca etkin bir vergi idaresi açısından, vergi dairesinin hiyerarĢik ve akıĢ organizasyonuna da önem verilmelidir.140