Ekonomik Yapıdan Kaynaklanan Faktörler

Bir ülkenin ekonomik durumu o ülkenin vatandaĢları üzerinde özelikle de vergi mükellefleri üzerinde etkili olmaktadır. Vergiler bireylerin tüketim ve tasarruflarından kısılarak karĢılıksız ve zorunlu olarak devlete ödendiği için, vergilerin toplanma ve harcama Ģekilleri mükelleflerin vergiye göstermiĢ olduğu önemi artırmaktadır. Vergi uygulamalarını içine alan vergi sistemi, uygulandığı ülkeden ayrı olarak ele alınamayacağı gibi; o ülkenin milli gelir seviyesi, kamu harcamaları, kayıt dıĢı istihdam gibi ekonomik faktörleriyle mükelleflerin vergiye yaklaĢımını etkilemektedir.¹⁴¹

Beyan esasına dayalı vergilerde, gelirin elde edildiği dönem ile ödendiği dönem üzerinde uzun bir süre geçmektedir. Bu arada ekonomide meydana gelen değiĢmeler vergi ödeme konusunda eğer enflasyonist bir dönem yaĢanmıĢ ise, vergi kaybına neden olmaktadır. Bu durumda mükellefler ödedikleri verginin reel değerinin düĢtüğünü görürse verginin yükünü daha az hissedecektir. Ters bir durumda yani deflasyon ortamında mükellef vergi ödemelerindeki gecikme ve para aldanımına uğramamaya bağlı olarak, daha fazla sübjektif yük altında kalacaktır. Para aldanımına uğranılması halinde bu yükte hiçbir değiĢiklik olmayacaktır.¹⁴²

139 ÇATALOLUK, a.g.m., s. 222.

140 Aydın ÇETĠN, Toplam Kalite Yöntemi ve Türk Vergi Ġdaresi,

<archive.ismmmo.org.tr/.../13%20-%2052%20AYDIN%20ÇETĠN.doc> .

141 Adnan GERÇEK, Mükelleflerin Vergiye Gönüllü Uyumu ve Motivasyon, < http://www.ekonomik pusula.com/adnan-gercek/mukelleflerin-vergiye-gonullu-uyumu-ve-motivasyon>.

142 ÇATALOLUK, a.g.m., s. 221.

2.1.2.3.1. Mükellefin Mali Yanılsamaya Uğrama Ġhtimali

Ġtalyan iktisatçı Amilcare Puviani‟nin çalıĢmalarının sonucunda maliye literatürüne kamu tercihi teorisinin bir parçası olarak giren¹⁴³ mali yanılsama (fiscalillusion) kavramına göre gelecekteki vergiler seçmenlerce hafife alınmaktadır. TV reklamları dahil olmak üzere günümüzde çok sayıda etken bireylerin tüketim davranıĢlarını etkilemekte ve onları gerçekçi olmayan beklentilere sokabilmektedir.

Neticede kamusal harcamaların bir alternatif maliyeti olduğunu idrak edememe sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu durum kamu hizmetlerine olan talebi ve beraberinde de kamu harcamalarını artırmaktadır. Mali yanılsamayla mükellefler ödedikleri verginin büyüklüğünü tam olarak algılayamamakla beraber, kamu harcamalarının kendilerine olan maliyetini tam kavrayamamaktadırlar.¹⁴⁴

2.1.2.3.2. Enflasyonun Mükellef Üzerinde OluĢturduğu Etki

Fiyatlar genel seviyesinin sürekli az ya da çok önemli miktarda genel bir biçimde yükselmesi olarak tanımlanan enflasyon¹⁴⁵ XX. yüzyıl boyunca gerek politikacıların gerekse ekonomiden sorumlu bürokratların üstesinden gelmeleri gereken en büyük sorunların baĢında gelmiĢtir. Enflasyonun vergiler üzerindeki en belirgin etkisi vergi matrahı üzerinde görülmesidir. Çünkü enflasyon nedeniyle kamu harcamaları hızla artar ve bu durum vergi oranlarının da artmasına neden olur.¹⁴⁶ Spesifik tarifelere göre vergi matrahının tespit edilmesi halinde, devlet bu matrahların enflasyondan aĢınması sebebiyle gelir kaybına uğrarken, istisna, muafiyet ve indirim tutarlarının enflasyon karĢısında sabit kalması ve nominal gelirdeki artıĢların artan oranlı tarife nedeniyle daha yüksek oranlarda vergilendirilmesi yüzünden vergi gelirleri artar. Enflasyonun devlet bütçesine sağladığı bu etki “enflasyon vergisi” olarak mali terminolojide yerini almıĢtır. Enflasyon vergisi, dolaylı bir vergi gibi olduğu için,

143 Fatih KAYA, Mali Kural Uygulamaları ve Türkiye Ġncelemesi, DPT – Uzmanlık Tezleri, Ankara, 2009, s. 11, < http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/View/7780/tez-fkaya.pdf>.

144 Mustafa DURMUġ, “Kamu Harcamalarının ArtıĢını Açıklayan Makro ve Mikro Modellere ĠliĢkin Bir Değerlendirme”, G.Ü. Ġ.Ġ.B.F. Dergisi, 8/3, Ankara, 2006, s. 267.

145 Murat KAYKUSUZ, Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, 2004, s. 2,

<http://www.ceterisparibus.net/arsiv/m_kaykusuz2.doc>.

146 Serpil AĞCAKAYA, “Ülkemizde Konsolide Bütçe Harcamalarının GeliĢimi (1980-2000)”, S.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 223, <http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/

Serpil%20A%C4%9ECAKAYA/215-226.pdf>.

dolaylı vergilerin tüm psikolojik avantajlarını taĢımaktadır. Bu vergi, yükümlülerin ödeme güçlerini doğrudan hedef almadığı için hissedilmemektedir.¹⁴⁷

Gelir vergisi, artan oranlı tarife uygulanması nedeniyle enflasyondan en fazla etkilenen vergi türüdür. Bu nedenle gelir vergisine tabi olan mükelleflerde vergi yükü algılaması gerekli düzeltmeler yapılmadığı takdirde enflasyonist dönemlerde artmaktadır. Bireylerin nominal gelirindeki artıĢ onların bir üst dilime girmelerine neden olur ve daha yüksek oranlarda vergiye tabi olmalarına yol açar. Mali uyuĢma olarak adlandırılan bu durumun yanı sıra, vergiden istisna ve muaf tutulan nominal indirim tutarlarının gerçek değeri enflasyon nedeniyle önemini yitireceğinden bireylerin ortalama vergi oranları ve dolayısıyla vergi yükleri artar.¹⁴⁸

2.1.2.3.3. Milli Gelir Seviyesi ve Kayıt DıĢı Ġstihdam

KiĢi baĢına düĢen milli gelir seviyesi, ülkelerin geliĢmiĢlik düzeylerinin temel göstergesi olarak görülmektedir. KiĢi baĢına düĢen milli gelir ile vergi yükü kıyaslanarak kiĢilerin vergi harcamaları hakkında bilgi elde edilebilir. GeliĢmiĢ ülkelere kıyasla geliĢmekte olan ülkelerde kiĢi baĢına düĢen milli gelir çok düĢüktür. Bu sebeple bu ülkelerde bireyler daha fazla yüke ve vergi fedakârlığına katlanmaktadırlar.

Vergilerini rahat ve harcamalarını kısmadan ödeyemeyen mükellefler, vergiye karĢı olumsuz davranıĢlar sergileyebilmektedirler.¹⁴⁹

Sürekli veya süreksiz çalıĢanların çalıĢmalarının ilgili kamu kurum ve kuruluĢlarına (vergi dairesi, sosyal güvenlik kurumları, belediyeler vb.) hiç bildirilmemesi ya da gün ve/veya ücret olarak eksik bildirilmesi Ģeklinde tanımlanan kayıt dıĢı istihdamın yaygın olduğu toplumlarda mükellefler, vergileme karĢısında olumsuz tepkiler gösterebilmektedirler. Genellikle istihdam üzerindeki ağır vergi yükü nedeniyle iĢsiz kalan veya kayıt dıĢı çalıĢtığı için sosyal güvenlik kurumlarının hizmetlerinden yararlanamayan mükellefler vergiye olumsuz bakmaktadırlar. Bu nedenle vergi oranlarının artması kayıt dıĢı istihdamı tetikleyici bir rol oynamaktadır.¹⁵⁰

147 ġENYÜZ, a.g.e., s. 77.

148 Selma GÜRBÜZER, “Enflasyonun Vergi Gelirlerinin Reel Değeri Üzerindeki Etkisi (Tanzi Etkisi)”, Hazine Dergisi, Sayı:7, Temmuz 1997, s. 3.

149 KAYNAR, a.g.m., s. 35.

150 KAYNAR, a.g.m., s. 65.