VEFATI

İbn Mes‘ûd Medine’ye geldikten bir müddet sonra rahatsızlanarak 32 / 652 yılında 60 küsur yaşında141 Medine’de vefat etmiştir142. Kendi arzusu üzerine el- Baki‘ isimli kabristana Osman b. Maz’un’un yanına gece defnedilmiştir.143 Cenaze namazını kimin kıldırdığı ile ilgili çeşitli rivayetler vardır. Bazı rivayetlerde dönemin halifesi Osman b. Affan’ın İbn Mes‘ûd’un cenaze namazını kıldırdığı144 ifade edilmekteyse de diğer bir kısım kaynaklarda namazı Ammâr b. Yâsir veya Zübeyr’in145 kıldırdığı rivayet edilmiştir. Bir rivayete göre ise İbn Mes‘ûd, Osman’ın

140 _{‘Usame Ammûre, es-Sahâbe alâ lisâni Resulillâh, Mektebetü Dâri’l-Mehabbe, ty., s.102.} 141 _{İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, III, 160. İbn Mes’ûd’un tam alarak kaç yaşında öldüğü}

konusunda kaynaklarda kesin bir bir ifade yer almamakta çoğu kaynakta onun 60 kusur yaşında öldüğü ifade edilmektedir. Bununla beraber, Yahya b. Ebi Utbe’den onun 63 yaşında vefat ettiğini rivayet etmiştir. (Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I, 499; İbn Asâkir, Târîhu Medîneti

Dımaşk, XXXIII, 190.) Ayrıca vefat tarihi ve yaşı ile ilgili farklı rivayetler için bk.: İbn Asâkir, a.g.e., XXXIII, 189-194.

142 _{et-Taberî, Târîh, IV, 308; Halîfe b. Hayyat, Târîhu Halîfe b. Hayyat, I, 177; Zehebî,}

Tezkiretü'l-huffaz, I, 14; İbn Mes’ûd’un vefat yeri, kaynakların çoğunda Medine olarak

geçmekle beraber, bazı kaynaklarda onun Kufe’de vefat ettiği söylenmektedir. İbn Hacer el- Askalânî, Tehzibü’t-tehzib, III, 254.

143 _{İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, III, 160; İbn Abdilber, el-İsti‘âb, III, 994; İbn Ebî Şeybe, el-}

Kitâbü'l-musannef, III, 33; Eyüp Sabri Paşa, Mir'atü'l-haremeyn, Bahriye Matbaası,

Kostantiniyye 1888, II, 674; Küçükkalay, Abdullah b. Mes’ûd ve Tefsir İlmindeki Yeri, s. 30

144 _{İbn Sa’d, a.g.e., III, 160; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, III, 390; et-Taberî, a.g.e., IV, 308.}

145 _{İbnu’l-Esir, a.g.e., III, 390; İbn Hacer el-Askalânî, Tehzibü’t-tehzib, III, 254; Ya‘kûbî, Târîhü’l-}

Ya‘kûbî, II, 170; İbn Hibban Ebû Hâtim Muhammed et-Temîmî, Meşâhîru ‘ulemâi'l-emsâr ve a’lâmu fukahâ-i’l-aktâr, Mısır 1991, 29; el-Esbahânî, Ma'rifetü's-sahâbe, III, 230; Muhammed

onun namazını kıldırmamasını vasiyet etmiştir. Bu sebeple de Halife Osman’ın haberi olmadan İbn Mes‘ûd defnedilmiştir. Halife ise durumu öğrendiğinde Zübeyr’e kızmış, bu yaptığından dolayı onu kınamıştır.146 Sa’lebe b. Ebi Malik defnedildiğinin ertesi günü İbn Mes‘ûd’un kabrine gittiğini ve kabri yaş, su serpilmiş bulduğunu söylemiştir.147

İbn Mes‘ûd hastalığı esnasında Zübeyr b. Avvâm ve oğlu, Abdullah b. Zübeyr’in ölümünün ardından mirası ve ailesiyle ilgili işlerle ilgilenmelerini vasiyet emiştir.148 Buna göre, kızlarından hiçbirisinin onların bilgisi dışında evlenmemelerini ve eşi Zeynep’in de buna engel olmamasını istemiştir. 149

İbn Mes‘ûd ölürken geride 90 bin dirhem bırakmıştır. Öldüğünde iki yüz dirhemlik bir elbiseyle kefenlenmeyi istemiş, ayrıca kölelerinden birisinin 500 dirhem verdiği takdirde hür olacağını söylemiştir.150

Abdullah b. Mes‘ûd’un Kûfe’deki görevinden alınmasının ardından, Medine’deki zorunlu ikameti sırasında kendisine üç yıllık maaşı verilmemişti.151 Osman, İbn Mes‘ûd’u vefatından önce hasta yatağında ziyaretinde ona beytülmaldeki bu alacağının verilmesini emretmesini isteyip istemediğini sormuş, İbn Mes‘ûd da artık ihtiyacının kalmadığını söylemiştir. Ancak, İbn Mes‘ûd’un vefatından sonra Zübeyr b. Avvâm, Halife Osman’a giderek, bu parayı istemiş, “Abdullah’ın alacaklarını bana ver, çünkü ailesi bu malı beytülmalden daha fazla hak ediyor.”

146 _{Belâzurî, Ensâbu’l-eşrâf, V, 37; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, III, 390; ‘Abdülhüseyin Ahmed el-}

Emînî, el-Gadîr, IX, 5; benzer bir rivayet için bk.: Ya‘kûbî, Târîhü’l-Ya‘kûbî, II, 171.

147 _{İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, III, 160.}

148 _{Burada, İbn Mes’ûd’un neden yakın bir akrabasını değil de Zübeyr ve oğlunu vâsi tayin ettiği}

sorusu akla gelebilir. Kısaca açıklamak gerekirse, İbn Mes’ûd’un kardeşi Utbe, ondan önce vefat etmişti ve geride ailesinde küçük çocuklardan başka kimse yoktu. Daha önce de belirttiğimiz gibi Hz. Peygamber de İbn Mes’ûd ile Zübeyr’i Mekke’de kardeş yapmıştı. Bundan dolayı da Zübeyr, onun ehli ve terekesi hakkında vâsi tayin edilebilecei en uygun kişiydi. (bk.: Abdulhakim Abdulganî Muhammed Kasım, Fıkhu’l-İmam Abdullah b. Mes’ûd, s. 115)

149 _{İbn Sa’d, a.g.e., III, 159; ez-Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, I, 497-498; İbn Asâkir, Târîhu}

Medîneti Dımaşk, XXXIII, 183. İbn Mes’ûd’un eşi ve çocukları ile ilgili geniş bilgi için bk.: eş-

Şehhat es-Seyyid Zaglul, Abdullah b. Mes’ûd, s. 39-48.

150 _{İbn Sa’d, a.g.e., III, 159; el-Esbahânî, Ma'rifetü's-sahâbe, III, 230.} 151 _{İbn Şebbe, Târîhü'l-Medîneti'l-münevvere, III, 1049.}

demiştir. Halife de bunun üzerine ona 15 bin152 dirhem vermiş, Zubeyr de bu parayı İbn Mes‘ûd’un ailesine vermiştir.153

152 _{Bir rivayete göre 20 ya da 25 bin dirhem. İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, III, 161.}

153 _{İbn Sa’d, a.g.e., III, 160; Belâzurî, Fütûhu’l-Buldân, III, 460; İbn Asâkir, Târîhu Medîneti}

İKİNCİ BÖLÜM

ABDULLAH B. MES‘ÛD ve HUKUKÎ KİŞİLİĞİ

Hz. Peygamber’in vefatından sonra sahabe karşılaştıkları olaylarla ile ilgili hüküm verdiklerinde, Peygamber’in kendilerine öğrettiği usûl ve yöntemlerle hüküm vermişler ve ortaya koydukları görüş ve hükümleri İslâm’ın temel prensiplerine dayanarak açıklamışlardır.

İlk bölümde de belirttiğimiz gibi, Hz. Peygamber’in yanında yetişmiş olan Abdullah b. Mes‘ûd da fakih sahabilerin önde gelenlerinden birisi olarak, gerek Kûfe kadılığı sırasında, gerekse bu görevinden önce karşılaştığı problemlerle ilgili bir takım çözümler ararken tabîî olarak kaynaklara başvurmuş ve belli bir metod uygulamış, öğrencilerini de bu metodu kullanmaya yönlendirmiştir.

Bu bölümde öncelikle İbn Mes‘ûd’un istinbat metodunu ve hüküm verirken başvurduğu temel kaynakları ele alacak, ardından bu istinbat metodunun pratikteki uygulamalarını göstermesi bakımından ibadet, muamelat ve ukûbat ile ilgili meselelerde kendisinden nakledilmiş olan hükümler ve bu konulardaki açıklamalarını inceleyeceğiz.

I- ABDULLAH B. MES‘ÛD’UN HÜKÜM ÇIKARMA YÖNTEMİ