Uzun Ünlüler

Boğumlanma süreleri, ünlülere uzunluk veya kısalık özelliklerini veren etkenlerin başında gelmektedir. Bu sürenin daha uzun olması, ünlülerin de uzun olmasını sağlar. Türkçedeki uzun ünlü konusu, dil bilim alanının en tartışmalı başlıklarından birisidir. "Asli Uzun Ünlü" başlığı altında incelenen bu konu, çalışmamızın haricinde değerlendirilebilir. Ölçünlü Türkçenin söz varlığını oluşturan ve Türkçe kökenli olan sözcüklerde birincil uzun ünlünün bulunmadığı görüşü mevcuttur. (Eker, 2009: 255). Ancak ağızlarda uzun ünlüler vardır. İncelemesini yaptığımız bölgenin ağzında görülen uzun ünlüler; vurgusuzluk, ünsüz düşmesi, ünlü düşmesi, hece birleşmesi gibi ses olayları ve telaffuzlarından dolayı ortaya çıkmıştır.

Kaynak kişilerin konuşmalarında tespit edilen uzun ünlüler, " " işareti ile belirtilmiştir. Metinlerde uzun ünlülere çok fazla sayıda rastlanmıştır.

[ ] : Bu uzun ünlüye bölge ağzında çok sık rastlanılmıştır. Ötümlü ve sürekli ünsüzler olan /r/, /n/, /l/ ve /ğ/ sesleri ile ötümsüz /ķ/ ve /h/, uzun ünlülerin oluşmasında daha çok etkili olmuştur. Bu ünsüzler, iç ve son seste yer aldığı hece düşmesine de neden olabilmektedir. Aynı zamanda yanındaki ünlüyü uzattığı için telaffuzda daha baskısız olarak söylenmektedir. Baskısız olarak söylenen ünsüzler de

23

" " sembolü ile gösterilmiştir. Alıntı kelimelerde yer alan asli uzun ünlüler de varlığını devam ettirmiştir. Örnekler şu şekildedir:

/ğ/ ötümlü art damak ünsüzünün baskısız söylenmesi sonucunda patlayıcı ve sürtünücülüğünü kaybetmesi, ünlünün uzamasını sağlamıştır;

ğ zı (19) "ağzı"

d ğ larına (9) "dağlarına"

ay ğ a (49) "ayağı"

yapac ğ anda (65) "yapacağında"

b ğ a (71) "bana"

başş ğ að (108) "başağın"

Búr ğ (160) "Burak"

n k ğ am (224) "nikahım"

b ğ ırdlaħ (151) "bağırtlak"

namazl ğ a (319) "namazlığa"

ılda (120) "ağılda"

ıspan ğ a (1072) "ıspanağı"

bastır ğ a (326) "bastırağı"

ğ şa (201) "Ayşe"

s ğ dıc (295) "sağdıç"

Son seste -ğ > -y olarak görülen düzensiz ses değişmesi sonucu ortaya çıkan / / :

aşş yı (950) "aşağı"

/y/ ötümlü ön damak ünsüzünün düşmesiyle oluşan uzama:

ġ ri (407) "gayrı"

İç seste –ķ- > -ğ- > Ø şeklinde görülebilen ses olayı düşmesi örneği şu şekildedir:

del nnı (291) "delikanlı"

24 İki veya ikiden çok birimin aynı işi yapan tek bir birime dönüşmesi sonucu kaynaşma olayı görülür (Karaağaç, 2013: 133). Bunun örnekleri metinlerde vardır:

n rıyı (311) "ne arar – ne arasın"

İç ses durumunda bulunan ötümsüz ve art damak ünsüzü –ķ-, yine ötümsüz ve art damak sürtünücü ses olan –ħ- sesine dönüşünce uzun a sesi ortaya çıkmıştır.

Burada –k, patlayıcılığını yitirir. Oğuzca ağızlarının bir özelliği olduğu için metinlerde görülmüştür:

ħşama (28) "akşama"

uf cıħ (115) "ufacık"

Alıntı sözlerde görülen asli olan uzun a sesi örnekleri:

am neŧ (Ar.) (613) "emanet"

evl dı (Ar.) (756) "evladı"

hatır (Ar.) (707) "hatıra"

San ŧlar (Ar.) (632) "sanatlar"

Ölçünlü Türkçede uzun olmayan ve bölge ağzında rastlanan / / örnekleri şu şekildedir:

ta bi (32) "tabii"

az r (159) "yani, doğrusu"

mez r (935) "mezar"

/h/ nin baskısız telaffuz edilmesi ve bu ünsüzün yarı ünlü olması nedeniyle /a/

ünlüsünün uzadığı örnekler;

d h a (220) "daha"

d h (668) "dahi"

mapúsh nede (754) "hapishanede"

[ ] : Örnek sayısı fazla olan uzun ünlüler arasında yer alır. Ön damak sesleri olan /ķ/, /ğ/ ve /h/ seslerinin etkisi, bu ünlünün uzamasında da etkili olmuştur. Ulama, ses düşmesi ve ünsüzlerin telaffuzda vurgusuz söylenmesi sonucunda ünlünün uzadığı görülmüştür.

25 /ğ/ sesinin baskısız söylenmesi ve ses grubunun kaynaşması ile birlikte oluşan uzun /e/ ünlüsü örnekleri meydana gelmiştir. Genelde ünlü "+ ğ +" ünlü durumunda temas noktasının zayıflaması ve ünsüzün zayıflayarak akıcılaşması / / ünlüsünün oluşmasını sağlamıştır. Örnekler şu şekildedir:

d ğ él (8) "değil"

gélec ğ ende (29) "geleceğinde"

y m ğ e (68) "yemeğe"

n ğ eð (137) "ineğin"

eķm ğ eme (269) "ekmeğ me"

mercim ğ e (333) "mercimeği"

n ğ ð (581) "neyin"

dibind ğ (599) "d b ndek "

/h/ ön damak sesinin bir yarı ünlü olması ve bölge ağzında vurgusuz söylenmesi bu sesin neredeyse düşmesi ile /e/ sesinin uzamasına ortam hazırlamıştır:

s h ene (401) "leğen"

Aħş ħ er‟e (734) "Akşehir"

/v/ ötümlü diş dudak ünsüzü ağız özelliğindeki vurgu ile birlikte /e/ sesinin uzamasını sağlamıştır:

m v zunu (632) "mezunu"

Ulama etkisiyle görülen /e/ ünlüsü uzaması örnekleri:

eğ r˯ h l yet ð (627) "eğer ehliyetin…"

ş ỷ˯olarak (779) "şey olarak"

Ünlü çıkışı noktasında ağız boşluğunun çok açılmasından dolayı ortaya çıkan ünlü genişlemesi meydana gelmiş ve /ü/ > / / değişikliği söz konusu olmuştur:

söyl yo (510) "söylüyor"

[ı ] : Ağız özelliğindeki telaffuzlar nedeniyle meydana gelen vurgusuzluk ve tonlamadaki farklılık, bu sesin uzamasına neden olmuştur. Uzamanın görüldüğü

26 örnekler genelde aynı tiptir. /ğ/ ünsüzünün temas noktasında patlayıcılığını kaybetmesi bu ünlünün uzamasını sağlamıştır.

yı ğ ma (38) "yığılmış"

ġaşşı ğ ınan (69) "kaşıkla"

sı ğ ır (142) "sığır"

[į] : Asli uzun ünlü olarak kullanılan örneklerinin yanı sıra bölge ağzında genelde tonlama ve vurgu nedeniyle bu ünlü ortaya çıkmıştır. /ğ/ sesinin zayıflaması ve /y/

yarı ünlüsünün tonlamaya etki etmesi örneklerde görülür:

/ğ/ sesi tonlamasından dolayı uzayan örnek;

seferberlįğ e (43) "seferberliğe"

Bu örnekte /ğ/ sesi çok baskısız söylenir ve neredeyse -ği ses grubunun kaynaşmasını sağlar.

asġerlįğ i (59) "askerliği"

Baskısız /y/ sesinden dolayı uzayan /i/ ünlüsü:

dįy i (186) "diyor"

Asli uzunluk sonucu ortaya çıkan uzunluklar:

şįyir (507) "şiir"

[ ] : Genelde yanındaki ünsüzün tonlama ve vurgu kaybına uğraması nedeniyle ses düşmesinin meydana gelebileceği durumlarda bu sesin uzadığı kaydedilmiştir.

Genişleme ve hece kaynaşmalarının yarattığı uzama da vardır:

/ğ/ sesinin vurgusuzlaşmasıyla oluşanlar:

s ğ na (5) "sonra"

dosd ğ ru (157) "dosdoğru"

/ķ/ sesinin tonsuzlaşması ile oluşanlar:

y ğ (169) "yok"

Ünlü genişlemesi ile oluşanlar:

27 şo rda (37) "şurda"

Ses kaynaşması sonucunda oluşanlar:

n ldu (637) "ne oldu"

[ ] : Genelde ötümlü patlayıcı ünsüz /ğ/ sesinin vurgusuzlaşması, düşmesi ve tonlama etkisinden dolayı uzayan bir ünlüdür:

/ğ/ sesinin düşmesi ile oluşanlar:

ğ üdürlerdi (358) "öğütürlerdi"

/y/ > /ğ/ değişiminden dolayı görülen örnekler:

ş ğ le (130) "şöyle"

b ğ le (480) "böyle"

Tonlamadaki farklılıklar nedeniyle uzayan örnekler:

ğ le (74) "öğle"

/y/ ünsüzünün düşmesiyle oluşanlar:

s ylüyruk (925) "söylüyoruz"

[ ] : Bölge ağzına ait olan vurgu ve tonlamalar nedeniyle bu ünlünün uzadığı görülmüştür. Ulamalar da ünlü uzamasına neden olmuştur. /ğ/ sesinin baskısız söylenmesiyle oluşanlar:

ğ urlar (39) "uğurlar"

b ğ da (89) "buğday"

pull ğ nan (359) "pullukla"

çoc ğ um (219) "çocuğum"

Ulama sonucunda oluşan uzamalar:

up˯ zun (150) "upuzun"

[ ] : /ğ/ sesinin baskısız söylenmesiyle oluşmuştur:

ġűd ğ ü (249) "güdüğü”

28 d ğ ür (636) "dünür"

töķt ğ ümüz (123) "döktüğümüz"

ġűçç ğ üdü (347) "küçüktü"