Ekli ve Edatlı Durum Æekimi

Türkçede ad çekimlerinde ekler ve edatlar, söz grupları ve cümlelerde kullanılmaktadır. Eklerin ve edatların birlikte kullanıldığı yapılar da mevcuttur. Bu

60 çekimlerin amacı ad ile ad arasında veya ad ile eylem arasında ilişki kurmaktır.

Metinlerde tespit edilen örnekler şunlardır:

2.2.1.3.1. Ek - Edat Birlikte Kullanılarak OluĢturulan Kelime Grubu ħşama ġadar (29) "akşama kadar"

2.2.1.3.1.1. Ek Kullanılarak OluĢturulan Durum Æekimi ılda (120) "ağılda"

2.2.1.3.1.2. Edat Kullanılarak OluĢturulan Durum Æekimi ħamır gibi (996) "hamur gibi"

2.2.1.4. Durum Ekleri 2.2.1.4.1. Yalın Durum

İsimlerin teklik, çokluk, aitlik veya iyelik ekleri alabilen hâlidir. Bu durumda bulunan bir söz, kelime gruplarında farklı görevlerde (sıfat veya özne) kullanılabilir.

hasda (133) "hasta"

2.2.1.4.2. Ġlgi Durumu +Iñ, +nIñ, +Un, +nUn, +yIñ

Adın başka bir adla ilişkisi olduğunu ifade eder. (Karaağaç, 2013: 334) Sahiplik ya da sözle yakın ilişki anlamı kurması nedeniyle iyelik ekiyle aynı işlevi üstlenebilir. İkinci dereceden bir durum eki olarak kabul edilir. ( Ergin, 2008: 229) Bölge ağzında ikinci şahıs iyelik eklerinde görülen /ð/, ilgi durum çekiminde de görülür.

Saçıġara Yörűġlerinið (9) "Saçıkara Yörüklerinin"

Deþenið o yannı (37) "tepenin o yanı"

Emmimið ġızı (172) "amcamın kızı"

61 birinin ġolu (23) "birinin kolu”

bizim ķñğ (18) "bizim köy"

gadınlarımızıð ƙiydikleri (653) "kadınlarımızın giydikleri"

anayıð˯adı (167) "annenin adı"

El f˯Ana ebey ð (292) "Elif Ana ebenin"

İlgi durumu eki, Yörük ağzında +ki aitlik ekini 1.şahıs teklik ve çokluk zamirlerinde aldığında +iðħi şeklinde kullanılmaktadır.

beniðħini hiş sorma (753) "benimkini hiç sorma"

2.2.1.4.3. Yükleme Durumu +I, +U

Belirtme ve yükleme hâli olarak da adlandırılan bu durumda isim doğrudan fiile bağlanır. Böylece fiilin nesnesi meydana gelir.

nodaları şi iderdik (15) "nodaları şey ederdik"

asġerleri buraya yerleştirmiş (45) "askerleri buraya yerleştirmiş"

orucumuzu dutardık (755) "orucumuzu tutardık"

O gűnü beklellerdi (749) "o günü beklerlerdi"

Yapma durum ekinin hece kaynaşmasıyla birlikte, önceki hecenin ünlüsüyle birleşip bu ünlüyü uzattığı tespit edilmiştir.

Kep ġaynatırdıħ (309) "kepeği kaynatırdık”

Ekm d ğ rardıħ (400) "ekmeği doğrardık"

2.2.1.4.4. YaklaĢma Durumu +A

Sözlerin veya söz öbeklerinin fiile olan yaklaşma, yönelme durumunu belirten yapıdır.

Ġoluh ısa‟ya (1) "Kolukısa'ya”

62 Yaklaşma durum ekinin kendisinden önceki heceyle kaynaşarak önündeki ünlüyü uzatması olayı metinlerde görülmüştür.

Eşş yűkled þ (588) "eşeğe yükleyip”

2.2.1.4.5. Bulunma Durumu +DA

İsmin bulunduğu yeri, devamlılığını, zamanını ve bunun gibi süreçlerini belirten durum ekidir.

çadırda oturdular (13) "çadırda oturdular"

Ilgın‟da (49) "Ilgın'da"

ġırħ sekízde (10) "kırık sekizde"

tarafta (128) "tarafta"

2.2.1.4.6. UzaklaĢma Durumu +DAn

Eylemin belirttiği hareketin uzaklaştığını belirtmek için uzaklaşma - ayrılma durumu kullanılır.

burdan geşmiş (44) "buradan geçmiş"

ķñğ lerden (65) "köylerden"

kűmesten (221) "kümesten"

Zaman adlarına gelerek zaman zarfı oluşturur ve yaygın olarak kullanılır.

Hazırlardıħşoraya aħşamdan y ğ ı, bulġuru virirdik (382)

"hazırlardık şuraya akşamdan yağı bulguru verirdik"

2.2.1.4.7. Araç Durumu

+lA, ile, +nAn, +nAñ, +InAn, +n

Edatlı ve ekli olarak yapılabilen araç - vasıta durumu, adın neyle, nasıl ve ne zaman yapıldığını göstermektedir. Aynı zamanda zarf yapımında görev alır.

63 ġoyunla (515) "koyunla"

déveyle (518) "deveyle"

sevda ile (984) "sevda ile"

bişirirdik kermeynen (330) "kermeyle pişirirdik"

at˯arabaynan (5) "at arabasıyla"

dűvenneð (14) "düvenle"

ġazannarnað (236) "kazanlarla"

sürürdüħ pulluħlarınan (90) "pulluklarla sürürdük"

Dirgenlerininen (109) "dirgenlerle"

Eski Türk yazı dillerinde araç - vasıta eki "-n, -In" olarak kullanılmaktaydı.

Bugün yerini "ile" edatına bırakan bu ek, kullanımdan düşmüş olmasına rağmen Kolukısa ve çevresi ağzında "-n, -In" eki ile varlığını sürdürmektedir. Zaman gösteren sözlere geldiğinde zarf durumu oluşturur:

yayan gelenler (73) "yayan gelenler"

ƙışşın (1010) "kışın"

zab nan (790) "sabahleyin"

aħşamınan (29) "akşamleyin"

Vasıta ekinin kalıplaşmasıyla ortaya çıkmış ve zarf - fiil görevinde kullanılan "bille, bilene" örneği görülmüştür:

tuttuğ ubille ġâvıra sűðgüyü çeķince (188) "Tuttuğu gibi gâvura süngüyü çekince"

geldiğ ıbilene onuð üstüne atallar˯ıdı (242) "Geldiğinde onun üstüne atarlardı"

2.2.1.4.8. EĢitlik Durumu +cA

Fillerin yapılış ve oluş tarzını ifade etmenin yanı sıra cümlede ve kelime gruplarında eylemin ne şekilde ya da nasıl yapıldığını belirten durum ekidir.

Eşitlik çekimi, nitelik ve nicelik bakımından, durum, zaman vb.eşitliklerini de ifade eder. (Karaağaç, 2013: 347)

64 baħarıca (376) "bahar geldiğinde"

ħaftalarca (63) "haftalarca"

yassıca (449) "yassı bir şekilde"

ġñzelce (394) "güzelce şñ ğ lece (11) "şöylece"

2.2.1.4.9. Yön Durumu +ArI, +rA

Cümle ve söz gruplarında eylemlerin hangi yönde yapıldığını gösteren ve ismi fiile bağlayan durum ekidir. Eski Türkçe döneminden itibaren edatlarla yapılmaya başlayan bu ad çekimi genelde kalıplaşmıştır.

dışarı (328) "dışarı"

çer e (35) "içeriye"

2.2.1.4.10. Neden Durumu için, içün, diyi

Cümlelerde ve söz öbeklerinde eylemin gerçekleşme nedenini belirtmek için çekime giren durumdur. Türkçede "için" edatı neden çekimi için kullanılmaktadır.

Bunun yanında "diye" edatı da neden belirtmede kullanılır.

yirleşmesi için (22) "yerleşmesi için"

genç˯içün (965) "genç için"

ġñtürmesin diyi (112) "götürmesin diye"

2.2.1.4.11. KarĢılaĢtırma Durumu denni, ġadar, ĥadar, gäder

Çekim edatlarıyla meydana gelen, eylemlerin gerçekleşme biçimini ve varlıkları eşitlik, benzerlik, karşılaştırma ve sınırlama bakımından gösteren durumdur.

65 o denni (1043) "o denli"

ħşama ġadar (29) "akşama kadar"

bu ĥadar (94) "bu kadar"

ne gäderse (498) "ne kadarsa"

2.2.1.4.12. Benzerlik Durumu gibi, gibin, kimi, ƙibi

Varlıkların ve eylemlerin gerçekleşme biçimlerinin benzerliğini göstermede kullanılan durumdur. Bu çekimde de edatlardan yararlanılır.

ev gibi (15) "ev gibi"

hindi ƙibi (311) "şimdi gibi"

hindi kimi (361) "şimdi gibi"

2.2.1.4.13. Sınırlama Durumu -e / - a ġadar, -dan beri, -den öte

Türkçenin her döneminde çekim edatlarıyla yapılan bu durum, eylemin gerçekleşmesinin sınırlı olduğunu belirtmek için sınırın adı olan sözle çekime girerek oluşturulur.

öðüne ġadar (476) "önüne kadar"

aylardan beri (544) "aylardan beri"

Aħşehir‟den öte (58) "Akşehir'den öte"