Ünlü Uyumu

Türkçede ünlüler arasında bir uyum bulunur. Ünlü uyumları, ünlülerin çıkış yerlerine ve çıkış biçimlerine göre adlandırılır. Bunlardan birisi kalınlık - incelik (ön - arka) ve düzlük yuvarlaklık uyumudur.

2.1.1.4.1. Kalınlık – Ġncelik Uyumu

Ön - arka uyumu veya büyük ünlü uyumu olarak da bilinen bu kural, Türkçenin temel ses özelliklerinden birisidir.

Kalın ünlüler : a, ı, o, u, Ġnce ünlüler : e, i, ö, ü,

Damak ve ağız boşluğundan dolayı meydana gelen bu uyum, aynı özelliğ sahip olan ünlülerin birlikte kullanılmasını sağlar. Biçimbirime getirilen ekler de yapım ve çekim eki fark etmeksizin uyum içinde olur. Kalın ünlü sırası bulunan bir sözcük kalın ünlüden oluşan ekler alır aynı şekilde ince sıradan oluşan bir kelime de ince sıraları ekler alarak devam eder. Bu sayede kök ve türemiş sözcükler birbilerine uymuş olur.

Bu kural alıntı sözcüklerde geçerli olmasa bile Türkçede çok güçlü bir yapıda olduğu için yabancı dillerden alınan sözcükleri de etkilemiştir. Ağızlarda da bu kurala genel olarak uyulmuştur. Fakat kurala aykırı bir şekilde kullanılan ve türetilen sözcükler de metinlerimizde görülmüştür.

Metinlerimizde Ölçünlü Türkçe içerisinde uyuma aykırı olan ancak bölge ağzında uyuma giren sözcükler de görülmektedir. Aslında kalınlık - incelik uyumuna aykırı olan fakat bölge ağzında uyuma girmiş örnekler şunlardır:

yıħarkana (804) "yıkarken"

barabar (587) "beraber"

hanġı (235) "hangi"

33 ġardaşım (524) "kardeşim"

ataś (356) "ateş"

ħabarı (415) "haberi"

Uyuma giren bazı alıntı kelimeler de olmuştur:

Iħsan (7) "İhsan"

ġıymadlı (123) "kıymetli"

Ölçünlü Türkçede büyük ünlü uyumuna uygun olmasına rağmen çalışmasını yaptığımız bölge ağzında kurala aykırı olarak kullanılan sözcükler görülmüştür.

Örnekler şunlardır:

gűcüðü (607) "gücünü"

ġuçcűğ kan (474) "küçükken"

gñçebe (529) "göçebe"

bñ ğ le (127) "böyle"

2.1.1.4.2. Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu

Küçük ünlü uyumu ve dudak uyumu olarak da bilinir. Ünlülerin çıkış noktasını dikkate alarak uygulanır. Dudakların biçimi bu kuralda belirleyici olduğu için ünlülerin düzlük - yuvarlaklık uyumu olarak nitelendirilir. Türkçe bir sözcükte düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz, yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra ise düz geniş (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) bir ünlü gelir. Genel Türkçede Türkçe kökenli sözcüklerde de bu uyumun bozulduğu durumlar olmuştur. Yuvarlaklaşma etkisiyle ünlü, ünsüze benzeyebilir. Özellikle /b/, /p/, /v/, /m/, /f/ dudak sesleri nedeniyle küçük ünlü uyumuna uymayan biçimbirimler söz konusudur.

Ölçünlü Türkçe içerisinde düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı olan ancak çalışmamızın yapıldığı bölgede kurala uygun olarak kullanılan sözcükler şu şekildedir:

y ğ mır (376) "yağmur"

ħamır (378) "hamur"

savırırdık (345) "savururduk"

34 ġavırırdıħ (402) "kavururduk"

çabıħ (360) "çabuk"

çavış (536) "çavuş"

Alıntı olan ve uyuma giren sözcükler de şöyledir:

toħtur (300) "doktor”

Ġâvır (190) "gâvur"

2.1.1.5. Ünlülerde Görülen Ses Olayları 2.1.1.5.1. Ünlü DeğiĢmeleri

Bazı ünsüzler, ünlü sesler üzerinde kalınlaştırıcı ve inceltici etki başta olmak üzere çeşitli uyum değişmelerine neden olabilir. Ünlülerin kalından inceye veya inceden kalına dönüşmesi aynı zamanda bir uyum değişmesine de neden olur.

Metinlerimizde de ünlüler üzerinde pek çok ses olayı görülmüştür.

2.1.1.5.2. Ünlü Ġncelmesi

Oluşum noktası bakımından ağzın arka bölümünde yer alan ve dilin arka kısmının damağa doğru yükseltilmesiyle oluşan ünlülere art ve kalın ünlü denir.

Bunun yanında ağız boşluğunun ön kısmında ve dolayısıyla dilin ön bölümünde damağa doğru görülen yükselme sonucunda ön ve ince ünlüler çıkarılır. /ç/, /ş/, /y/, /l/, /z/ gibi inceltici sesler kalın ünlülerin bu şekilde incelmesine, sözcüğün uyum bakımından kalından ince sıraya geçmesine neden olur. Bu duruma ünlü incelmesi denilir. Derlemede bu olayı örnekleyen sözcükler şunlardır:

deneli (108) "taneli"

mezerin (80) "mezarın"

hüdüdü (522) "hududu"

esger (188) "asker"

temamen (36) "tamamen"

35 2.1.1.5.3. Ünlü KalınlaĢması

Boğumlanma noktası olarak dilin ön bölümünde yer alan ince ünlülerin, ağız boşluğunun ve dilin arka kısmının damağa doğru yükseltilmesi sonucu meydana gelen kalın ve art ünlüye dönüşmesine ünlü artlılaşması (kalınlaşması) denir. Bazı ünsüz ve ünlülerin kalınlaştırıcı etkisi sonucunda da oluşan ses değişikliğidir.

Örnekler şunlardır:

ataś (356) "ateş"

ġoðűl (928) "gönül"

ġñçebe (5) "göçebe"

aşġıya (8) "eşkıya"

ġűn (52) "gün"

bñ ğ le (42) "böyle"

2.1.1.5.4. Ünlü YuvarlaklaĢması

Bir kelimede bulunan ön, iç ve son sesler düz ünlüyken genelde dudak ünsüzlerinin etkisiyle yuvarlak sıraya dönüşebilir. Örnekler şu şekildedir:

ondån (416) "ondan"

d vlet (571) "devlet"

içün (965) "için"

körven (603) "kervan"

bubamın (565) "babamın"

2.1.1.5.5. Ünlü DüzleĢmesi

Boğumlanma noktasında dudakların düzleşmesi sonucu görülen ses olayına denir. Türk dili tarihinde çok seyrek görülür. Metinlerimizde yer alan örnekler şu şekildedir:

y ğ mır (1036) "yağmur"

yımırta (1077) "yumurta"

36 ġâvır (186) "gâvur"

bırçah (88) "burçak"

2.1.1.5.6. Ünlü Daralması

Ağız geçidinde açıklığın fazla olması durumunda çıkan geniş ünlüler olan a, e, o, ö yanlarında geniş ünlüleri daraltabilen harflerin etkisiyle birlikte dar ünlülere ı, i, u, ü dönüşür. Genelde a > ı, o > u, e > i, ö > ü değişimi görülür. Örnekler şunlardır:

yirik (437) "yeriz"

çıhıncı (322) "çıkınca"

yini (74) "yeni"

ğ űŧmeye (12) "öğütmeye"

toħtur (299) "doktor"

suvan (505) "soğan"

sufra (70) "sofra"

guva (15) "kova"

2.1.1.5.7. Ünlü GeniĢlemesi

Ünlülerin çıkış noktasında ağız boşluğunun daha çok açılması durumudur.

Dar ünlüler ı, i, u, ü, boğumlanma açısından geniş ünlüler olan a, e, o, ö, ünlülerine dönüşür. Bu olay Türk yazı dillerinde çok fazla görülmez. Derlemede tespit edilen örnekler şunlardır:

ġñzel (405) "güzel"

ehdiyar (321) "ihtiyar"

nenni (284) "ninni"

ağáŧ ( 487) "ağıt"

d ğ él (322) "değil"

y ğŏrt (326) "yoğurt"

37 bőyük (323) "büyük"

2.1.1.5.8. Ünlü Uzaması

Ölçünlü Türkçede uzun olmadığı halde, bölge ağzındai vurgu ve telaffuz nedeniyle normal uzunluktaki ünlülerin uzadığı görülmüştür. Rastlanılan örnekler şunlardır:

b ğ da (332) "buğday"

fuķ reler (333) "fakirler"

t bi (43) "tabii"

2.1.1.5.9. BüzüĢme

Kelime içerisinde yan yana bulunan iki ya da daha çok hecenin birleşip kaynaşması sonucunda meydana gelen hece sayısının azalması olayına büzüşme denir. Genelde birinci sözün son sesi ile ikinci sözcüğün ön sesi kaynaşır. Bu olayda ayrı heceler tek bir ünlüde veya hecede bir araya gelir. Meydana gelen bu söz birleşmeleri metinlerimizde de geçmektedir.

şoralarda (211) "şol ara şura şora"

b ğ z (13) "bu kez > b ğ z"

nirdeð (156) "nereden > nirdeð"

2.1.1.5.10. Ünlü Türemesi

2.1.1.5.10.1. Ön Seste Ünlü Türemesi

Türkçede ön ses türemeleri genelde alıntı sözlerin ses özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu türemeler sözcükte anlam bakımından bir farklılık oluşturmaz. Metinlerimizde de görüldüğü gibi, ses çıkışında telaffuz bakımından kolaylık sağladığı için bu ses olayına rastlanılır. Türkçede kelime başında yer almayan "c, f, ğ, h, l, m, n, r, v, z" gibi sesler, alıntı sözcükler olduğu için genelde ağızlarda önüne ünlü alarak söylenir. Bu ünlüler akıcı ve sızıcı ünsüzler çevresinde

38 türer. Çalışmamızı yaptığımız bölge ağzında /l/ ve /r/ seslerinin önünde /ı/, /i/, /u,/

türemesi daha fazla görülmüştür:

il zım (1064) "lazım"

Iramazan (437) "Ramazan"

Urum (190) "Rum"

l ğ ennerde (1082) "leğenlerde"

Irızgı (766) "rızk"

2.1.1.5.10.2. Ġç Seste Ünlü Türemesi

Bu ses olayı Türkçenin yapısına aykırı olan, ilk ve son sesler arasında yer alan ünsüz + ünsüz durumunun söyleyişini kolaylaştırmak için iki ünsüz arasına ünlü bir ses getirilmesi ile gerçekleşir. İç türeme örnekleri şu şekildedir;

Ayış (175) "Ayşe"

deyaza (392) "teyze"

2.1.1.5.10.3. Son Seste Ünlü Türemesi

Sözcüğün asıl halinde olmayan ünlülerin, telaffuz kolaylığı nedeniyle, anlamı etkilemeden hece sonuna eklenmesi olayına denir.

otururķana (781) "otururken"

alırķana (1032) "alırken"

2.1.1.5.11. Ünlü DüĢmesi

Türkçede ünlü düşmeleri ön, iç ve son seste görülür. Seslerin kendi özelliklerinin yanı sıra komşu sesler, telaffuzda kolaylık, inceltici seslerin etkisi, ulama ve ses tekrarı yapmamam gibi nedenlerden dolayı bu ses olayı gerçekleşir.

Metinlerimizdeki örneklerde genelde iç ve son seste ünlü düşmeleri görülmüştür.

yanna (198) "yanına"

şorda (300) "şurada"

39

> "kömbe", tonbul (678) > "tombul" örneğindeki gibi.

2.1.2. Ünsüzler

Ölçünlü Türkçede bulunan yirmi adet ünsüz metinlerimizin tamamında kullanılmıştır. Konya ili Kadınhanı ilçesinde Kolukısa, Saçıkara, Pusat ve Hacımehmetli köylerini kapsayan çalışmamızda Türkiye Türkçesinde ölçünlü dilde kullanılmayan ünsüzler bulunmaktadır. Bu ünsüzler: "þ, ƒ, ġ, ĝ, ĥ, ħ, ķ, ƙ, ñ, š, ś, ŝ, ŧ, ţ"