Z
a m a n ın K ısa T a r ih in d e fizikçi Stephen Hawking “zamanın kozm olojik okundan” bahsetm iştir. Burada galaksilerin arasındaki mesafelerle genişleyen evrenin giderek büyüdüğünü görürüz. Evren hakkında daha fazla şey öğrendikçe, hem engin uzay içinde önemsizliğimize vurgu yapan bir hisse hem de aramaya, keşfetmeye ve varoluşumuzla ilgili meseleleri ya
nıtlamaya dönük susuzluğumuzu besleyecek bir m eraka ka
pılırız. Bu süreçte yaşamlarım ızı biçim lendirip yapılandıran yorumları nasıl deneyimlediğimizi ve yorumladığımızı, tarihin seyri içinde nasıl değiştiğimizi ve hangi yollarla kavrayışımızı değiştirdiklerini ve birlikte yaşama şeklimiz için hangi sonuçlar doğurduğunu sorarız.
D eneyim B oyutunda Z am an ve Uzam
Yolculuğumuzu başlatmak için, kozmologlardan tamamen farklı bir başlangıç noktasından işe koyuluruz: Zaman ve uzam küçülmektedir. Bu ilk bakışta olağandışı bir açıklamaymış gibi görünmektedir. Zam an ve uzam elbette küçülmez, değil mi?
Toplumsal bakış açısından değerlendirildiğinde, hadiseleri za
man içinde ve belli bir zaman üzerinde yaşanmalarıyla, benzer şekilde belli bir m ekânda konum lanarak gerçekleşmeleriyle düşünürüz. Hem fiziksel (kentsel ve bölgesel alanlar) hem sem
bolik (etkileşim “mekânları” olan o uzamlar içinde ilişkilere ve nesnelere nasıl baktıkları ve ne önem atfettikleri) niteliklere sahip uzam lar içinde tarihsel farklılıklarını gözler önüne se
rerek, fikirler, tutum lar ve eylemler arasında karşılaştırmalar yapabiliriz. Spaces o f G lobal C a p ita lism [Küresel Kapitalizmin Mekânları] adlı kitabında David Harvey uzamın anlaşılmasını sağlayan üçlü ayrıma gönderme yapar: mutlak, göreli ve ilişki
sel. îlki sabit, değişmez ve hesaplanabilir olandır. Örneğin bir seminer, dünyasının sınırları duvarlarıyla çizilmiş bir oda içinde gerçekleşir. Göreli mekânın ölçümü, Einstein ın gözlemlediği gibi gözlemi yapan kişinin referans çerçevesine bağlıdır ve mekânı zamansız anlamamız imkânsızdır. Seminer örneğine dönersek, Harvey’in belirttiği üzere insanlar konuşulan sözcükleri, odada aldıkları konuma göre farklı şekillerde işiteceklerdir. Son olarak ilişkisel boyut söz konusu olduğunda, her insan kendi fikir ve deneyim lerini, belli zam an-m ekân yansım alarının yarattığı odaya getirecektir.
Bu terimlerle bakıldığında zaman ve uzam “dış dünyanın” ba
sit birer özelliği değildir. Konumlandığımız yere, bunun eylemle
rimiz ve algılarımızı nasıl şekillendirdiğine göre deneyimlenirler.
Eylemlerimizin planlanması, hesaplanması ve uygulanmasında bağımsız boyutlar değillerdir. Mesafeyi onu geçmek için gereken zamanla ölçme eğilimindeyiz. Diğer yanda güzergâhlarımızın uzaklığını veya yakınlığını ölçen değerlendirmelerimiz, onlara ulaşm ak için gereken zamanla ölçülür. Dolayısıyla ölçüm ün
sonucu, hareket etm e hızım ıza bağlıdır. Bu hız da, düzenli erişim im izin olduğu ve hareket etmemizi sağlayan araçlarla aygıtlara bağlıdır. Eğer bu araçlardan yararlanm ak için ücret ödem ek gerekiyorsa, hareket etme hızımız ödeyebileceğimiz para m iktarına bağlıdır. Fakat bu hız açısından, teknolojiler iletişimimizi hızlandırm ıştır ve çeşitli medya formları dene
yimlerimizle fikirlerimize bıraktıkları etkilerle yerkürenin her yanına yayılmıştır. Bu bakımdan zaman ve uzamın küçüldüğünü söyleyebiliriz. Paul Virilio’nun Speed a n d Politics [H ız ve Politika]
adlı denemesinde söylediği üzere, kendimizi bulduğum uz yer ne belli bir (kronolojik) zaman dilimi ne de belli bir (coğrafi) mekândır. “H an gi uzam-zaman” içinde olduğumuzdur. G ünü
müzde bu hızla değişmektedir.
Seyahatin sadece insanların veya atların bacaklarıyla yapıl
dığı çağlarda (elbette çok da antik çağlar değildi), “sonraki köy b uradan ne kadar uzakta” diye sorduğunuzda m uhtem elen,
“şimdi yola çıkarsan öğlen civarı varırsın” veya “gün batmadan önce varamazsın, geceyi handa geçirsen daha iyi olur” şeklinde bir yanıt alırdınız. Sonraları “yapay uzuvlar” yani insan yapımı m otorlar insanlarla atların bacaklarının yerini alınca, verilen yanıtlar böyle düz ve yalın olmaktan çıktı. Mesafe bu durum da hangi ulaşım biçim inin kullanıldığıyla ilgili bir meseleye dö
nüştü. Artık aynı değildi ve trenle, otobüsle, özel arabayla veya uçakla seyahat etmeye gücünüz olup olmadığına göre değişiklik gösteriyordu. A rtık John U rry’nin M o b ilitie s’d e bazılarımızın eskisinden daha uzağa ve daha hızlı seyahat edebildiği bir şey olarak tanımladığı durum un içindeyiz.
Dolayısıyla kişileri ve/veya şeyleri bir yerden diğerine ta şıyan ulaşım araçlarımız vardır. Diğer yanda iletişim araçları bilginin taşınması ve aktarılmasıyla ilgilidir. İnsanlık tarihinin büyük bir kısmı boyunca, ulaşım ve iletişim arasında pek ay
rım yapılmadığını söyleyebiliriz. Bilgi onu taşıyan insanlarla iletilebiliyordu. Ö rneğin gezginler, ulaklar, seyyah tüccarlar veya bir köyden diğerine yardım bulm ak ve gelişigüzel işlerde çalışmak üzere hareket eden insanlardı bunlar. Genel kurala
istisna niteliğine sahip olan, Amerika’daki platolarda yaşayan yerlilerin optik mesajları veya Afrika’da davullarla gönderilen telgraflar gibi örnekler vardı. Bilgiyi onları taşıyacak insanlardan bağımsız bir şekilde gönderme becerisi, nadir bir olay olarak kaldığı sürece bu araçlara erişim şansı olan kişilere muazzam avantajlar vermekteydi. Güvercinle haberleşme tekniğinin ye
nilikçi bir tarzla kullanılmasının, bankacı Rothschild’a Napol- yon’un Waterloo’daki yenilgisini herkesten önce öğrenmesini ve bu ayrıcalıklı bilgiyi Londra Borsası’ndaki zenginliğini kat kat artırm akta kullanmasını sağlaması buna örnek bir hikâyedir.
Doğrusu yasadışı olmasına rağmen, aynı avantaj “içeriden alı
nan bilgiye dayalı ticareti” sınırları umursamaksızın zamanı ve ulusal mekânı aşan piyasalarda servet elde etmek isteyen herkes için hâlâ ayartıcı kılan bir unsurdur.
En etkileyici teknik gelişmeler eskiden ulaşım ihtiyaçlarına hizmet vermişti. Dolayısıyla buharlı, elektrikli ve içten yanmalı motorlar, tren yolu ağları, uzak deniz yolculuğu yapan gemiler ve m otorlu arabalar icat edildi. A ncak bu icatların yanı sıra telgraf ve radyo gibi şeylerin keşfi içinde yeni “yazılım” çağının tohum lan atılmaktaydı. Burada rastladığımız şey, uzun mesa
felere herhangi bir şahsın yahut fiziksel bir yapının bir yerden diğerine geçmesine gerek duymadan, saf bilginin kendisini ak
taran araçlardır. Bilimkurgu fantezilerini bir kenara bırakırsak, insanları ve sahip oldukları şeyleri bir yerden diğerine aktarmak her zaman vakit alır. Dahası taşınacak şeylerin sayısı arttıkça ve mesafe uzadıkça, faaliyet daha zahmetli ve maliyetli hale gelir.
Bugün her gün sekiz milyon insanın uçakla yolculuk yaptığı tahm in edilmektedir. Ancak “donanımsal” anlamda mekânlar önemli olm uştur ve bu da uzama değer katmıştır. Bir “yerde”
olmak daha ucuz ve daha sorunsuz bir şey olmuştur. Fabrika sahipleri nihai ürünün tüm parçalarını tek çatı altında üretmek, onları üretmek için gereken makinelerin tümüyle işgücünü aynı fabrikanın duvarları içinde tutm ak istemişlerdir. Bu ulaşım ihtiyacını sınırlamıştır ve ölçek ekonomileri oluşturm a arayışı maliyetleri azaltacak bir şey olarak görülmüştür.
. 180 .
Bu pratiklerin etrafında, hedefi uzam ve zam anı kontrol etm ek olan disiplin formları oluşmuştur. Kontrol edenler edi
lenlere yakın oldukça, gündelik davranışlar üzerinde kurdukları hâkimiyet o kadar eksiksiz olur. On dokuzuncu yüzyılın eşiğin
de dönem in en etkili siyaset bilimcilerinden ve filozoflarından biri olan Jeremy Bentham, aşırı nüfus sorununa, ekonom ist
lerden ve onların yoksulluk, gıda, verimle ilgili kaygılarından farklı bir çözüm sunm uştu. Yaptığı önerilerden biri, içinde insanların her gün 24 saat gözetim altında tutulduğu ama asla izlenip izlenmediklerinden em in olamadıkları dev bir binanın tasarlanmasıydı.
“Panoptikon” en üstten en alta tü m m o d e rn iktidarlar için ideal bir kalıp oldu. Örneğini merkezdeki kulenin içinde m ahkûm ların olduğu hücrelerin tam am ına yukarıdan baktığı bir hapishane tasarımında bulmuştu. İktidar panoptik bir tarzda hareket ettiği sürece, sürekli gözetime m aruz kalmış özneler itaatkâr olacak, isyan etmek şöyle dursun itaatsizlik yapmaktan bile çekineceklerdi. Çünkü yönetim de yaşanacak her sapma, onlar için ciddi ciddi üzerine düşünülemeyecek kadar maliyetli olacaktı. Sonuç olarak tarihi süreç içinde, Michel Foucaultdan alıntı yaparsak başkalarının bakışından bu bakışın içselleştiril
mesine dönük bir değişim yaşandı. Şirketlerin düzgün örgütsel davranışlara beklendiği gibi riayet ettiklerinden em in olmak için çalışanların e-postalarım ve iletişim lerini gözetleyecek araçlar satmalarını sağlayan süreci nasıl anlayacağız? Kullanılan araçlar, çalışma koşullarının mekânsal düzenlenme biçimine bağlı olabilir. Büyük ve açık çağrı merkezlerinde, denetleyiciler operatörleri dinleyecek ve çağrılarını izleyecek şekilde dolaşa
bilecek durumdayken, çalışan bireyler performans hedeflerine ulaşm ak zorundadırlar. Bakışın şekli bu durum da, işin ger
çekleştiği mekânsal düzenlemelere göre değişiklik gösterirken, içselleştirme personelin doğru bir şekilde eğitilmesini sağlayan ve zamanlarını nasıl “verimli” kullanacaklarını gösteren yön
temlerle bağlantılıdır.
Z am an ve Uzam İçinde Esnem eler ve Sıkışmalar Bilgi artık fiziksel bedenlerden ayrı hareket etmektedir. Bu durum da iletişimin hızı artık insanların ve m addi nesnelerin koyduğu sınırlara tabi değildir. Tüm pratik amaçlarıyla ileti
şim artık anlıktır. Dolayısıyla mesafelerin önemi yoktur çünkü aynı anda yeryüzünün her köşesine ulaşılabilmektedir. Bilgiye erişim ve bilginin yayılması söz konusu olduğunda, “yakında”
ve “uzakta olmak” artık eski önem ini kaybetmiş durumdadır.
İnternet grupları coğrafi mesafelerin, sohbet veya oyun esna
sında partnerlerin seçimine engel teşkil etmediğini düşünürler.
M anhattanda bir şeyler yaşandığında, M elbourne veya Kolka- tada yaşayan biriyle iletişime geçmek onlar için Bronx’lu biriyle konuşmaktan daha uzun zaman alamaz. Tahminlere göre her gün İnternete yüklenen dijital imajların sayısı iki milyara yak
laşmaktadır, Tvvitter’ın her ay 330 milyon aktif kullanıcısı vardır ve 2.5 milyardan fazla akıllı telefon kullanıcısı vardır (w w w .s ta - tista .co m ). Bunların tüm ü bir yerlerde depolanmak zorundadır ve kullanım larım ızın mutlaka sonuçları olur. Dünya elektrik tüketim inin yüzde dördü, bu dev sunucuların çalıştırılmasına ve soğutulmasına harcanırken aynı oran 2030’da muhtemelen üç katına çıkacaktır.
Bunların hepsini verili kabul edip önemsiz sayabilirsiniz.
Gün batımları ve doğumları gibi gündelik yaşamın parçasına dönüşmüşlerdir. Mekân içindeki göreli konumunuzdan belli bir mesafede gerçekleşse de, belli sonuçları olan eylemlerle m ekân ı değersizleştiren bu yeni gelişmenin ne kadar önemli olduğunu muhtemelen zor fark etmişsinizdir. Bir an için duralım ve bu iletişim form u yaşam larım ızın yönetim ini ele geçirdiğinde, bilginin getirdiği çıkarla artan aciliyeti artık mesafelere dayan
maz olduğunda beşeri koşulların nasıl değiştiğini düşünelim.
Örneğin “topluluk” fikrine ne olur? Sherry Turkle A lon e Together adlı çalışmasında, yakın bir dostun anm a töreninde olmaktan bahseder. Dinleyiciler mesaj atm ak için köşelere çekilirken, içlerinden biri ona uzun süre telefonundan ayrı kalmaya daya
namadığını söylemişti.
Reklamcılara ve sektöre bu tarz faydaları olan bir deneyin parçası olmak için duyduğumuz istek hiçbir sınır tanım am ak
tadır. Bev Skeggs ve Simon Yuill, mesele bu tü r faaliyetlere geldiğinde değerler ve değer üzerine yaptıkları çalışmalarını şöyle özetlemektedirler: “Facebook yeni bir kapitalist el koyma formu ölüp, üzerimizden para kazanırken ve bizi borçluluğun artışı da dahil olm ak üzere çeşitli fınansallaşma biçimlerine açarken, mevcut bağlantısallığımızı şekillendiren tekelleşmeyle ranta dayanmaktadır. Bu kapitalist el koyma tarzı bizi yeni bir birikim rejimine, artık değer üzerinde hâkimiyetin artık bil
ginin denetimiyle sağlandığı, üretim olm adan kâr edilmesini sağlayan bir rejime sokmaktadır” (h ttps://valu es.doc.gold.ac.u k).
Bilginin elde edilmesi, aktarılması ve alınması zaman ve mekân içindeki pratiklerimizi şekillendirmektedir. ABD seçimi ile İn
giltere’deki Brexit referandum unun yalan haberler yayan “trol ordularının” müdahalesine m aruz kaldığı iddia edilir. Matthew DAncona’nın P o st Truth: The N e w W ar on Truth a n d H o w to Fight B ack [Hakikat Sonrası: Hakikat için Verilen Yeni Savaş ve Nasıl Mücadele Edileceği] adlı çalışmada ifade ettiği gibi, Twitter hesabı olan herkes haber kaynağı olarak görülecekse gerçekleri ve yalanları nasıl ayırt edeceğiz? Görünüşe göre artık herkes birer uzm andır çünkü aramızdaki fiziksel yakınlıktan tutun, bilgisayarlar, dizüstü bilgisayarlar ve akıllı telefonlardan gelenlerle geniş yelpazede bilgiye sahibizdir.
Öncesinde belirttiğimiz gibi topluluk bölgesel veya “yerel”
bir yapı olarak görülebilir çünkü insanların hareket etme kapa
sitesiyle çizilmiş sınırlara sahip bir alanla çevrelenmektedirler.
Topluluğun “içi” ve “dışı” arasındaki fark, “şimdi ve buradaki”
ile “orada ve uzaktaki” arasındaki farktır. Tüm toplulukların belkemiği, verili bölgenin şekillendirdiği toplumsal ağ içinde üyeler arasında kurulmuş iletişim ağıdır. Bu bakımdan gündelik
“iletişimsel etkileşimlerin” uzanabileceği mesafe topluluğun sınırlarını çizer. Uzak mesafelerle iletişim zahmetli ve maliyet
lidir. Dolayısıyla diğerine kıyasla çok daha nadir bir hadisedir.
Bu açıdan yerellik, yerel içinde doğan ve tartışılan fikirleriyle
. 183 .
“uzaklardan” avantajlıdır. İletişimin fiziki yakınlığı ve sıklığı artık bu şekilde var olmak zorunda değildir çünkü etkileşime taraf olanlar kendi aralarındaki göreli konum larına göre, yer
küre üzerindeki noktalar gibi haritalandırılabilirler. Aynı yerde yaşayan ve mekânsal düzlemde tanımlanmış insan ağma ait olma manasında, hiçbir bölgesel topluluk kalmamıştır.
Bu tarz topluluklar iletişimsel faaliyetlerle bir araya gelirler ve onları bütünleştiren şey budur. Ancak bu insanlar illa dünyayla ilgili fikirlerimizi aldığımız kişiler değildir. “Beraber varoldu
ğumuz” koşullar içinde başkalarını tanımaktan ziyade tariflerle elde edilen bilgi, harita üzerinde birbirleriyle ilişkili bir dizi noktadan gelmeyebilir. Neticede bilgimizi başka kaynaklardan alırız. Ancak elektronik yollarla aktarılan sesler ve görüntüler sayesinde, dünya ayaklarımıza gelirken biz yerimizde kalırız.
Bilgiyi “içe yerleştiren” ve “çıkaran” bu süreç, kurduğum uz iletişimde bir karşılıklılığın veya diyalogun olmayabileceği an
lamına gelir. Bilgiyi alır ve işleriz ama bakış açılarının buluştuğu bir nokta yoktur ve yaşandığı durum larda eleştirel nutuklarla boğulması müm kündür. Bilgi kaynağı olan şey aynı zamanda, peşin hükümlerim izi doğrulayan ve kolayca önyargı araçlarına dönüşebilecek bir şeydir.
Yalıtılmışlık, etkileşim ve bilginin iç içe geçtiği bu karışıma, kamuoyunun haklarında yazılmış kitapların sayısıyla, seyircile
rin şovlarına verdikleri puanlarla, Twitter takipçileriyle, yapılan filmler ve müzik listelerindeki sıralamalarla önemleri ölçülen ünlülere çevirdiği gözler dahil olur. Ünlüler başarı örneklerine dönüşürler. Başarı kamusal tüketimle ölçülür ve gözden düşüşleri yükselişleri kadar hızlı olabilir. Ancak bu imgeleri, aktarım la
rını ve alımlarım değerlendirirken, insanlar belli bir yerelliğin içinde kalsa da deneyimlerine yön veren bilgi sınırları aşan bir muhteva taşıyabilmektedir. Dolayısıyla yerel bağlarından kopup özgürleşmesiyle giderek küreselleşen bir bilgiden bahsedildiği
ni duymaktayız. Farklı yerelleri, devletleri ve kıtaları özgürce katetmesinin sonucunda geçmiş sınırlara meydan okunmakta ve sınırlar aşılmaktadır. Hızı, denetimi problemli hale getirecek
. 184 .
kadar yüksektir ama mesele elektronik sinyallerle rekabet etmeye geldiğinde kim bu yarışı kazanabilir? Bunların hepsi, yaşamları
mız, doğamız ve iktidar dağılımını idame ettirm e şeldimiz için belli içerimler taşır. Bu meseleleri göz ardı etmek seçenek ola
maz ama doğurduğu soruları yanıtlamak kolay değildir. Ancak enformasyon çağının sonuçlarını anlayıp harekete geçeceksek yani hiçbir şey yapmayıp pasif bir tutum sergilemeyeceksek bu, harekete geçmemenin sebebi olamaz.
Ezici G ücün Çarkları: Risk, Eylem ve Değişim
Toplumsal dönüşüm lerin yarattığı meseleler göz önünde bulundurulduğunda, Ulrich Beck artık “risk toplumunda” yaşa
dığımızı önerir. Risk üzerine düşünürken, yaptıklarımızla hatta yapmaktan imtina ettiklerimizle ilişkili tehlikeleri veya tehdiüeri düşünürüz. İnsanlar genelde, kendilerini istenmeyen durumlara açtıklarını gösterm ek amacıyla “bu çok riskli bir adım” tarzı sözler söylemektedirler. Ancak risk toplum unda bu meseleler, insanların tek tek yalıtılmış bir şekilde yaptıkları şeylerden değil yalıtılmışlık içinde oldukları için eylemlerinin dağınık ve koordinasyondan uzak olmasından gelir. Sahip olduğumuz onca bilgiye rağmen, risklerin bireysel refah duygumuza basınç yaptığını, kesinlikten ziyade kaygıları beslediğini gösteren bir algı vardır. Çeşitli eylem rotalarının sonuçları ve yan etkilerini hesaplayıp tanımlamak çok güçtür. Dolayısıyla bizi gafil avlama potansiyeline sahiptirler. Bilgi zamana ve mekâna yayıldığında, zaman içinde sorumlulukla birlikte kesin eylemlerde bulunm a çağrısında bulunan anlara sıkıştığında bu durum la nasıl baş edeceğiz? Doymuş çağımızda, bilgi kolayca meşruiyet kayna
ğından kurtulm akta ve tek tek özneleri yanlış bilgilerle baş başa bırakmaktadır.
Zam an ve uzam etrafındaki bariyerler çağımızda giderek daha geçişken hale geçtikçe mekânlar önem kazanmaya başlar.
Küreselleşme farklı uzam larda çekim gücü oluşturur ve bir bağlam dan diğerine geçer. Bu güçler altında, m ekânlar aksi
durumda kaotik ve belirsiz bir evrende ilişkilenecek insanlar için benzerliğin değil ayrımların vücut bulduğu yerlere dönüşürler.
Neticede yerelci anlayış küresel güçlerle iç içe geçmektedir ama bugünkü dönem de imgeler böyle yoğun ve hızlı bir şekilde dolaşırken yereli biçimlendiren form hangisidir? Yerel olan za
manı ve mekânı sıkıştıran fiillerle küreseli çekebildiği noktada, kendisini başarılı bir konum da görebilir. Anacaddelerde aynı malları satan benzer mağazalar vardır ama kim in varlığının görüleceği ekonom ik büyümeyle uyum luluğun göstergesidir.
Yerelin farkı hareketli bir dünyada rekabet halindedir ve bağ
lılığın yanı sıra m irasını da gözler önüne sermelidir. Bu miras kendisini, beraberinde mekânın küresel faziletini gözler önüne sermiş beceriler, nitelikler ve bilgiyi getiren hareketli işçilere cazip gelecek süregelen bir kültürel titreşimde açığa vurur.
Zaman ve uzamın sıkışması kendisini yerelde ifade ettikçe, önümüze mekân farkları açısından belli bir karışım çıkmaktadır.
G örünüş itibarıyla mutlak bir niteliğe sahip küresel gelişimle ilgili yargılar açısından ilişkisel bir algı söz konusudur. Bu bas
kılar karşısında şöyle bir savda bulunulmaktadır: G elenekçiliğin o rta d a n kalktığı bir süreç yaşanmıştır ve bu sayede toplulukları birleştiren bağlar toplumsal dinamikler üzerindeki denetimle
rini, yeni teknolojik buluşlar ve bilgiler daha hızlı bir şekilde dolaştıkça kaybetmeye başlar. Bu hem tehdit hem fırsat olarak açığa çıkabilir. Fırsat beraberinde sürekli potansiyeller ve be
lirsizlikler getiren titreşimli gelecek imgesinde şekillenen, her zaman mevcudiyeti olan bir şeydir. Bu baskılar karşısında geçmiş çağlara duyulan nostaljik bir özlem ve tutarlılığı, kesinliği olan yıllara dönme arzusu baş gösterir. Bu arzu ütopyacı bir geleceğe değil, mevcut çabaların toplulukları geçmişe bağlayan birer fiil olarak belli bellekler üretme kaygısına duyulur. Birleştiren bağlar, olasılıklar üzerinden yaptığı kâr arayışını dinmek bilmez susuz
lukla sürdüren küresel kapitalizmin güçleriyle sorgulandıkça, bellek ve unutm a arasında gerilimler yaşanır.
İstenm eyen sonuçların hepsini önlemeye çalıştığımızda, karşımıza bedeli eylemlerimizi imkânsız ihtimallere sokacak
. 186 .
yapısal sorunlar çıkar ve kimisi için bu teslimiyete ve hareket
sizliğe kapı aralar. Yine de bu risk hesaplamaları bir cehaletin sonucu yahut beceri yoksunluğu değildir. Aslında aksi geçerlidir:
Risk, şu veya bu sebeple önemli sayılan ilgili şeyleri tanımlayıp bunlara yoğunlaşma anlamında, rasyonel olmak için sarf edi
len büyük çabalardan doğar. Popüler bir deyişin söylediği gibi:
“Vardığımızda o köprüyü geçeceğiz.” Elbette bu bir köprünün mevcudiyetini varsayar ve köprüyü orada bulamayınca ne yapa
cağımız konusunda çok az şey söyler! Genetiği oynanmış gıda örneğine bakalım: Yani haşerelere ve hastalıklara daha dirençli
cağımız konusunda çok az şey söyler! Genetiği oynanmış gıda örneğine bakalım: Yani haşerelere ve hastalıklara daha dirençli