Uluslararasi Belgelerde Tutuklama

114

AKIN, a.g.e., ss.365-366. 115

KUNTER-YENISEY-NUHOGLU, a.g.e.,s.863.

116 _{Bakanlar Kurulu Karari No:3/9119,06.04.1949,Resmi Gazete,27.05.1949 tarih ve 7217 sayi.}

haklarinin Uluslar arasi düzeyde benimsenmesi ve savunulmasi da söz konusu olmustur. 114

10 Aralik 1948’de Birlesmis Milletler Genel Kurulunca l edilen Insan haklari Evrensel Bildirisi (IHEB)’nin 3. maddesinde yasamak, kisi özgürlügü ve güvenlik hakki taninmakta, 9. maddesinde hiç kimsenin olarak tutuklanamayacagi, alikonulamayacagi ve sürülemeyecegini ifade etmektedir. Bu düzenleme ile keyfi olmamaktan maksat kanuniliktir. 115

Insan Haklari Evrensel Bildirisi, Bakanlar Kurulunca onaylanarak Resmi gazetede yayinlanmistir. 116 Bu kurallarin uygulanmasi konusunda Birlesmis Milletlerin zorlayici gücü yoktur. Ancak bu kurallar Uygar Uluslar tarafindan Uluslar arasi Hukuk ilkesi olarak kabul edilmektedir.

1967 yilinda yürürlüge giren BM Medeni ve Siyasi Haklara iliskin Sözlesmenin 9. maddesinde, kisi özgürlügü ve güvenligi hakkinin, keyfi gözaltina alinmama, tutuklanmama hakkini tanimakta (m.9/1) tutuklanan kimselerin tutuklama nedenlerini ögrenme hakki ile yöneltilen suçlamalari ögrenme hakkini (m.9/2); gözaltina alinma, tutuklama durumunda derhal yargi yeri önüne çikarilma, makul sürede yargilanma (alikonmanin yargi kararina baglanmasi) veya saliverilme hakkinin yargilananin gözetim altinda tutulmaksizin tutuksuz sürdürülmesi kuralini (m.9/3); gözaltina alinan tutuklananin bunun hukuka uygunlugunun belirlenecegi d mada bulunmasi hakkini (m.9/4); hukuka aykiri gözaltina alinma tutuklanmadan ötürü teminat hakkini (m.9/5) tanimaktadir. Ayrica; sanikla mahkûmlarin ayri yerlerde alikonulmasi, farkli muameleye tabi tutulmasi, sanik gençlerin yetiskinlerden ayrilmasi, sanik gençlerin mümkün olan en kisa sürede yargilanmasi esasi benimsen istir.(m.10/2) Medeni ve

1-Insan Haklari Evrensel Bildirgesi

117 _{Metin içi bkz.GÖZÜBÜYÜK}

-GÖLCÜKLÜ, a.g.e., s.s.220-221.

Siyasi haklar Sözlesmesi, taraf devletlerden birinin s medeki haklar aykiri davranislari nedeniyle diger devletlerin basvurabilece bir insan haklari komitesi olusturmaktadir. (m.28/45). Ancak; komitenin durumu in eyip dünya kamuoyuna bilgi vermekten öte bir yetkisi yoktur.

1981 yilinda kabul edilen sartin 6. maddesinde kisi özgürlügü güvenligi hakkinin önceden belirlenmis nedenler ve kosullar disinda özgürlükten yoksun birakilmama kuralini, keyfi gözaltina alinma ve tutuklama yasagini düzenlemektedir. Yasayla önceden belirlenen nedenler ve kosullar disinda, hiç kimse özgürlügünden yoksun birakilamaz; özellikle, hiç kimse keyfi olarak yakalanamaz ve tutuklanamaz.

18.07.1978’de yürürlüge giren sözlesmenin 7. maddesine göre k tutuklama ve hapsetme yasaktir. Gözaltina alinan kimseleri bunun nedenleri ve suçlama konusunda derhal bilgi verilmelidir. Gözaltina alinarak derhal yargiç ya da yargilanma erki olan yetkili merciiler önüne çikarilmali, makul süre içerisinde yargilanmasi saglanmalidir. Suçlama nedeniyle tutukluluk yasaktir. 117

04.11.1950 tarihinde kabul edilerek 03.09.1953 tarihinde yürürlüge giren Avrupa Konseyinin “Insan Haklari ve Ana Hürriyetleri Koruma Dair Sözlesme” sinin hazirlanmasindaki amaç ise Birlesmis Milletler Genel Kurulu tarafindan 10 Aralik 1948’de ilan edilen Insan Haklari Evrensel Beyannamesinin bu beyannamenin metninde mezkûr haklarin her yerde ve fiilen taninmasini ve tatbik edilmesini saglamak” olarak belirtildiginden, güvenlik konusunda ileri bir adim atildigi

3-Av rupa Insan Haklari Sarti

4-Amerikan Insan Haklari Sözlesmesi

118 GÖZÜBÜYÜK-GÖLCÜKLÜ, a.g.e., s.18. 119 GÖZÜBÜYÜK-GÖLCÜKLÜ, a.g.e., s.18. 120 GÖZÜBÜYÜK-GÖLCÜKLÜ, a.g.e., s.18. 121 _{Tartismalar için bkz.GÖZÜBÜYÜK}

-Gölcklü, a.g.e., ss.19-20.

kabul edilebilir. AIH Sözlesmesi ile tutuklama daha ayrintili düzenlenmek suretiyle kisi özgürlügü için bir güvence sistemi getirilmektedir. Sözlesmenin 5. maddesindeki ilgili düzenlemeler sunlardir;

Avrupa Insan Haklari Sözlesmesi Türkiye tarafindan 1954 yilinda 6366 sayili yasa ile onaylanmistir. 15 Mayis 1954’de onay belgesinin Avrupa Konseyi Genel Sekreterligine verilmesiyle sözlesme Türkiye açisindan yürürlüge girmis ve iç hukukumuzun bir parçasi olmustur. 118

Avrupa Insan Haklari Sözlesmesinin diger Uluslar arasi sözlesmelerden ayrilan ve daha önemli hale getiren bireyi Uluslar arasi hukukta hak sahibi yapmis, bireysel hakkini çigneyen devlete karsi Insan Haklari Mahkemesine basvurabilme yolunu açmis olmasidir. 119

Ülkemiz Avrupa Insan Haklari Mahkemesinin kisisel basvuru hakkini 22.01.1987 tarihinde 1987/11439 sayili Bakanlar Kurulu Karari ile kabul etmistir. Avrupa Insan Haklari Mahkemesinin baglayici yetkisini de 25.09.1989 tarihinde tanimistir. Ülkemiz Avrupa Insan Haklari Sözlesmesini imzalamakla, sözlesmede yer alan bütün hak ve özgürlükleri hem kendi vatandaslari, hem de ülkesinde bulunan tüm yabancilar için uyma yükümlülügü altina girmistir. Türkiye, diger sözlesen devletler gibi Uluslar arasi bir güvence mekanizmasi ve sözlesme organlarinin verecekleri kararlari uymayi kabul etmistir. 120

1982 tarihli Anayasamizin 90/son maddesinde “Usulüne göre yürürlüge konulmus Milletlerarasi Anlasmalarin kanun hükmünde oldugu, bunlar hakkinda Anayasaya aykirilik iddiasi ile Anayasa Mahkemesine basvurulamayacagi düzenlenmistir.” Anayasamizin 90. maddesinin bu haliyle kanunlarimiz ile Uluslararasi sözlesmelerin paralel bir hüküm düzenlendiginde hangisine üstünlük taninacagi tartismaliydi. 121 Bu tartismalara Anayasamizin 90/son fikrasina 07.05.2004 tarih 5170 sayili Kanunun 7. maddesi ile “Usulüne göre yürürlüge

122

Metin için bkz.KUNTER- YENISEY-NUHOGLU, a.g.e., s.125;Mustafa T.YÜCEL, “Tutuklama-Uluslararasi Bir Yaklasim”, Adalet Dergisi,C.9,S.2,1988, ss.171-172.

konulmus temel hak ve özgürlüklere iliskin Milletlerarasi anlasmalarla kanunlarin ayni konuda farkli hükümler içermesi nedeniyle çikabilecek uyusmazliklarda milletlerarasi anlasma hükümleri esas alinir eki maddesiyle son veril tir. Böylelikle usulüne uygun yürürlüge girmis temel hak ve özgürlüklere ilisk Uluslar arasi sözlesmeler Kanunlarimizda, üstün oldugu netlesmistir. Tutuklama kurumu da bireyin temel hak ve özgürlüklerine iliskin oldugundan ülkemizde onaylanip yürürlüge girmis uluslar arasi tutuklamayi düzenleyen Uluslararasi Sözlesme (AIHS gibi) oldugu takdirde tutuklamayi düzenleyen kanun ülkemizde yürürlüge girmis kanun hükmüyle Uluslararasi Sözlesme çatistiginda, uluslararasi sözlesme hükmü uygulanacaktir. 5271 sayili CMUK’nun 311/1-f bendine “ceza hükmünün insan haklarini ve ana hürriyetleri korumaya dair sözlesmenin veya eki protokollerinin ihlali suretiyle verildiginin ve hükmün bu aykiriliga dayandiginin, Avrupa Insan Haklari Mahkemesinin kesinlesmis karari ile tespit edilmis olmasi, bu nedenle yargilamanin yenilenmesi Avrupa Insan Haklari Mahkemesi kararinin kesinlestigi tarihten itibaren 1 yil içerisinde istenilebilir.” Hükmü getirilerek, Mahkeme kararlarimizin AIHS aykirilik tasidigi takdirde yargilanmanin yenilenmesi yolu açilmistir. Bu nedenle; tezimizde Avrupa Insan Haklari Sözlesmesinin iç hukuktaki önemi iyle Avrupa Insan Haklari Mahkemesinin kararlarindan konularimizda yeri geldikçe yer verilecektir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 09.04.1965 tarihli ve (65) 11 numarali karari tutuklamayla ilgili olup 4 Kasim 1950’de Roma’da imzalanan Insan Haklarini ve Ana Hürriyetleri Koruma Sözlesmesinde taninan prensiplerin uygulanmasini gelistirmek ve hizlandirmak isteyerek, Istisare Meclisinin Ceza Reformu konusundaki 195 (1959) numarali tavsiyesinin 3 b noktasini göz önünde tutarak su sekilde tavsiyede bulunulmustur. 122

1-Tutukluk konusunda asagidaki prensiplere uyulmasini hükümetlere tavsiye eder.

a) Tutuklama hiçbir zaman mecburi olmamalidir. Yargilama Makamlari, isin bütün özelliklerini hesaba katarak tutuklama konusunda karar vermelidirler.

c) Tutuklama veya tutuklulugun devami karari ancak hak n zorunluluk varsa verilmelidir. Tutuklamaya hiçbir zaman ceza gayesiyle basvurulmamalidir.

d) Tutuklama kararinda kovusturma konusu ve tutuklamayi hakli gösteren sebepler mümkün oldugu kadar açik bir sekilde belirtilmelidir. Karar tutanaga derhal bildirilmelidir.

e) Tutukluluk halinin hakiki zorunlulugun gerektirdiginden fazla uzamasini önleyecek müessir çareler saglanmalidir. Özellikle asagidaki çarelere basvurmalidir:

—Tutukluk süresini kanun veya hâkim tespit etmelidir. —Muntazam fasilalarla karar gözden geçirilmelidir. —Kanun yoluna basvurma hakki taninmalidir.

—Müdafilin yardimindan faydalanma hakki taninmalidir.

f) Tutuklama tedbirlerinin belli hallerde diger hallere ve mesela su tedbirlere basvurulmasinda fayda vardir:

—Ikametgâhta gözetleme,

—Hâkimin önceden izni olmadan belli bir yeri terk etmeme emri, —Belli Makamlar önüne muntazam çikma emri,

—Pasaportun veya diger kimlik belgelerinin geri alinmasi, —Teminat isteme.

2-Bakanlar Komitesi, bu tavsiyelere ne sekilde uyuldugun gösteren bir raporu 3 yilda bir Avrupa Konseyi Genel Sekreterligine yollamaya hükümetleri davet eder.

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi bu kararindaki tavsiyelerini 1980’de verdigi R(80,11) numarali karari ile genisletmistir.

123 _{CENTEL, a.g.e., s.8.} 124

KUNTER-YENISEY-NUHOGLU, a.g.e., ss.762-763. 125

ÖZTÜRK-ERDEM, a.g.e., s.487. 126

KUNTER-YENISEY-NUHOGLU, a.g.e., s.765; CENTE L, a.g.e., s.9.

IKINCI BÖLÜM