2.3.3.1. Bogardus Toplumsal Uzaklık Ölçeği
Toplumsal uzaklık kavramı ilk defa Simmel' in Toplumsal Farklılıklar adlı çalıĢmasında gün yüzüne çıkmıĢtır. Ġlk tutum ölçme tekniği olan toplumsal uzaklık
ölçeği Bogardus tarafından 1925 yılında insanların, diğer ırklar, dinler ve sınıflardan olan bireylerle iliĢkileri kabul veya red derecelerini kıyaslamak maksadıyla geliĢtirilmiĢtir. Ölçeğin temel mantığına göre, "eğer sizinle aynı mahallede yaĢamayı kabul ediyorsam, aynı zamanda aynı kentte, aynı ülkede yaĢamayı da kabul ediyorum" demektir (TavĢancıl, 2006, s.115).
Bogardus ölçeği, herhangi bir topluluğun toplumsal açıdan benimsenme derecesi ölçülmek üzere bir ön talimden süzülmeden seçilmiĢ bazı maddelerden oluĢmaktadır. Bu ölçek çalıĢan maddelerin birtakımının diğer maddelere oranla incelenen değiĢkenlerin daha iyi indikatörleri olduğu tasavvuruna dayanmaktadır. Orijinal biçimiyle Bogardus ölçeğinin uygulama yönergesi ve ölçeği meydana getiren maddeler Ģu Ģekilde verilmiĢtir (TavĢancıl, 2006, s.116);
1) Evlilik yolu ile yakın akrabalığa,
2) KiĢisel dostum olarak üyesi olduğum klübe, 3) KomĢu olarak oturduğum sokağa,
4) Benimle aynı meslekte bir iĢe, 5) Ülkemin vatandaĢlığına,
6) Sadece bir konuk olarak ülkeme kabul ederim,
7) Ülkemden sınır dıĢı ederdim (TavĢancıl, 2006, s.116; Tekarslan vd., 1989, s.178).
Gözükdüğü gibi bu sınıflamalar çok yakın bir iliĢkiden çok uzak bir iliĢkiye doğru yer değiĢmektedir. KiĢinin belirli bir milliyete karĢı tutumu hoĢgördüğü birlikteliğin yakınlığı ile tespit edilmektedir (Tekarslan vd., 1989, s.178).
2.3.3.2. Thurstone EĢit Görünen Aralıklar Ölçeği
Thurstone EĢit Görünen Aralıklar Ölçeği türü ile din, savaĢ, idam cezası, evrim, doğum kontrolü, sansür, farklı etnik gruplar ve aynı türden bir çok konuda tutum araĢtırması yapılmıĢtır. Bu teknik nesnelerin koordineli bir değerlendirmesini vermesi yanında, ölçek üzerindeki herhangi iki ölçüm arasındaki uzaklığa iliĢkin hitamlara varmayı da olasılıklı kılmaktadır. Bu sebeple, denk görünen aralıklar ölçeği, bir tutum
ölçme aracı olmasının yanı sıra, tutum alanında bir çeĢit ölçek geliĢtirme yaklaĢımını da getirmiĢtir. Bu ölçekte, tutumları ölçülecek kiĢilerin kanaatlerine baĢvurmadan önce, ölçeği oluĢturan maddelerin ölçek değerleri bellidir. EĢit görünen aralıklar tekniğinde, çok sayıda tutum cümlesi birbirinden eĢit aralıklı farklılıklar gösteren 11 gruba ayrılır. Hakemler tutum objesi hakkındaki cümlenin ne derecede olumlu ya da olumsuz olduğuna karar verirler. Ancak hakemler tutum nesnesine iliĢkin kiĢisel görüĢlerini belirtmezler yani objektif olurlar. Gerçekte bu teknik, eğer bir tutum sürekliliğinin bir değeri mümkün olan en olumludan, mümkün olan en olumsuz dereceye kadar değiĢtiği düĢünülürse, kuramsal açıdan birçok eĢit aralıklara da parçalanabileceği temeline dayanır (TavĢancıl, 2006, s.123-124; Tekarslan vd., 1989, s.179).
Thurstone'a göre bu tutum ölçeği ile;
Belirli bir bireyin söz konusu tutum ölçeği üzerindeki ortalama yeri, Kabul edebileceği tutumların değiĢim aralığı,
Belli bir grupta, o grup için elde edilen frekans dağılımına göre, ölçekteki her tutumun onaylanma oranı,
Belli bir grup için elde edilen frekans dağılımı yayılımına göre, o grubun tutumlarının eĢ türlüğü ya da çeĢitliliği gibi özellikler saptanabilmektedir (TavĢancıl, 2006, s.124).
2.3.3.3. Likert Toplamalı Sıralama Ölçeği
Tutum ölçekleri arasında en yaygın olanıdır nu ölçek türü, bunun nedeni ise Likert tipi ölçeklerin geliĢtirilmesinin diğer ölçeklere göre daha kolay ve kullanıĢlılığının da yüksek olmasından dolayı bu ölçek türü daha çok tercih edilir. Deneklerin ön plana alındığı ölçekleme yaklaĢımının tipik bir numunesi olan bu ölçek türünde tutumları ölçülecek kiĢilerin tepkide bulunacakları farklı ifadeler bulunmaktadır. Tutum ölçeğini alan kiĢi, kabullendiği ifadeleri iĢaretlemek yerine verilen her ifadeye ne oranda (5,4,3,2,1) katılıp katılmadığını dereceler içinde tespit etmektedir. Yanıtlayıcı dereceleme toplamları modeline dayalı olarak hazırlanan bir ölçekte yer alan ifadelerin her birine tepkide bulunurken, bu ifadenin kapsamına iliĢkin tutumunun derecesini de bildirir. BaĢka bir ifadeyle Ģahıs bu ölçek türüyle kendisi
hakkında bilgi vermesi esasına dayanır (TavĢancıl, 2006, s.138-139; Tekarslan vd., 1989, s.181).
2.3.3.4. Guttman Birikimli-YığıĢımlı Ölçekleme Tekniği
Guttman ve arkadaĢları tarafından, Ġkinci Dünya savaĢı sırasında (1942-1943), askerlerin (örneğin, orduya katılan kiĢinin üstlerini nasıl değerlendirdiği gibi) tutumlarını saptamak üzere geliĢtirilen tekniğe "Birikimli-YığıĢımlı Ölçekleme Tekniği" veya "Yığmalı Ölçek YaklaĢımı " veya "Ölçek Analizi" adı verilmektedir. Bu tekniği geliĢtirmede, daha önce geliĢtirilmiĢ olan Thurstone ve Likert tipi ölçeklerde ortak problem olan "tek boyutluluk" konusunu gerçekleĢtirme gayreti mühim bir rol oynamıĢtır. Guttman, bir alan ile ilgili olarak sorulan bazı sorulara verilen yanıtların belirli bir intizama sokulduğu zaman ölçeklenebileceğini ifade etmektedir. Bu ölçek de Bogardus ölçeğiyle paralel olarak aynı varsayıma dayanmaktadır. Ölçeğin en belirgin özelliği, kiĢilerin bir dizi cümleden sadece birine verdikleri yanıtın, diğer sorular hakkında da fikir yürütmeyi sağlamasıdır. BaĢka bir ifadeyle, bu yöntem takip edilerek bir ölçeğin tek boyutlu ve tutarlı olabilmesi için "en üst düzeyde" kabul etmediğini gösteren bir maddeyi iĢaretlemiĢ olan bir bireyin, bunun altında kalan diğer kabul düzeylerini gösteren maddeleri de iĢaretlemesi veya en alt düzeyde kabule iliĢkin bir maddeyi iĢaretleyen bir bireyin, bu maddenin üzerindeki kabul düzeyi yüksek olan diğer maddeleri reddetmesi gerekmektedir. Bu sebeple Guttman tekniğine "yığmalı ölçek yaklaĢımı" denilmektedir. Guttman' a göre tutum ölçeğini meydana getiren maddeler arasında bu tür bir yığmalı iliĢkinin bulunması, maddelerin tek boyutlu olduğu ve bir ölçek halinde düzenlenebileceği sonucunu belirtmektedir (TavĢancıl, 2006, s.156-157).
2.3.3.5. Osgood Duygusal Anlam Ölçeği (Semantik Farklılık Ölçeği)
Osgood, Suci ve Tannenbaum (1957) tarafından geliĢtirilen duygusal anlam ölçeği, tek bir ölçekte farklı tutumları ölçme fırsatı vermektedir ve bilhassa sosyal tutumların ölçülmesinde uygun bir ölçektir. Özünde, Ģahsın sahip olabileceği tutumu hakkında taĢıdığı manasal değerlerin incelenmesi vardır. BaĢka bir ifadeyle ilgili tutum konusunun/objesinin kiĢi için ne anlam taĢıdığını ölçmek asıl gayedir. Bu ölçek türü
esasında, "bir objenin bir birey için anlamını ölçme yöntemi" olarak isimlendirilmiĢtir (TavĢancıl, 2006:168-169).