Kalkınma, sosyal yapıda temel ihtiyaçlar başta olmak üzere, yoksulluk, diğer toplumsal konular ve istenmeyen durumların ele alındığı bir kavramdır (Todaro, 1989). Tosun ve diğ. (2003) tarafından kalkınma şu şekilde ifade edilmiştir;
Ekonomik olarak düşük seviyedeki insanların temel ihtiyaçlarının karşılanması,
Toplumun sosyo-ekonomik kazançlarının ve gelirlerinin artırılması yönünde çalışma,
Fakirliğin yok edilmesi, zenginliğin ve ekonomik gelir dengesizliğinin azaltılması,
İnsanların kendi özgüvenlerini artırma ve istediklerini yerine getirme konusunda rahatlamalarını sağlama,
Ekonomik büyümenin hızlandırılması.
Tekin (2011) bu yaklaşımlara ek olarak maddi boyutlar yanında, yaşam kalitesinin manevi boyutlarını da kalkınma kavramını açıklamada kullanmıştır.
Ülkeler arası değerlendirmeye göre kalkınma daha çok az gelişmiş ülkelerin temel hedefidir. Bu ülkelerde ekonomik kalkınma temelinde, gelişmeye ihtiyacı olan
sosyo-kültürel yapıların da gelişiminin sağlanması istenmektedir. Farklı bir ifade ile bölgesel kalkınmayla ilgili yaklaşımlar, gelişmişlik düzeyiyle ilgili olarak ülkeler arası değerlendirmeler üzerinde yoğunlaşmaktadır (Tunçsiper vd., 2011; Nafziger, 2012). Buna göre kalkınma ve bölgesel kalkınma (özellikle iktisadi kalkınma) daha çok az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkeler için geçerli bir yaklaşım iken, gelişmiş ülkelerde ekonomik büyümenin sürdürülmesi önemli olduğundan daha çok “büyüme” kavramı ön plandadır (Pike vd., 2006).
Ülkeler ya da bölgeler arası değerlendirmelerde bu noktada kavramsal olarak farklı yaklaşımların ortaya çıktığı görülmektedir. Kalkınma kavramı, gelişme ile eşdeğer ifade edilirken, farklı anlamlara gelmesine rağmen büyüme (özellikle ekonomik anlamda) ve modernleşme kavramları ile karıştırılmaktadır (Tunçsiper vd., 2011; Doğan ve Yıldız, 2007; Werker ve Athreye, 2004; Tosun vd., 2003). Kalkınma ekonomik ve sosyal dönüşümü ifade eden, ekonomik yapı ile birlikte insan unsurunu ve yaşam standardını da kapsayan bir yapıdadır. Büyüme kavramı ise, daha çok ekonomik büyüme olarak karşımıza çıkan, ekonomik rakamlar ve üretim kapasitesindeki artışı ifade etmede kullanılan bir kavramdır. Büyümede milli hasıla, kişi başına düşen gelir gibi rakamsal değerlerden söz edilirken, kalkınma ekonomik değerler yanında toplumsal (sosyolojik, politik, kültürel vd.) gelişmeleri içine alan, disiplinler arası ya da daha geniş bir kapsamdadır (Doğan ve Yıldız, 2007; Tosun vd., 2003). Dolayısıyla bazı kaynaklarda benzer şekillerde kullanılsa da kalkınma ve büyüme kavramları farklı anlam ve kapsama sahiptir. Yine ifade edildiği gibi, kalkınma ve büyüme kavramlarının farklılıkları geçerli oldukları alanlara göre değişiklik göstermekte, buna göre ülke ya da bölgelerin gelişmişliklerine göre farklı bakış açıları ile değerlendirilmektedirler.
Görüldüğü gibi kalkınma kavramı çok boyutlu bir yapıyı ifade ederken, kavramın kapsamını oluşturan temel unsurlar sosyo-ekonomik temellere bağlı olarak, daha çok ülkesel ya da bölgesel kalkınma şeklinde ele alınmıştır. Buna göre bölgesel kalkınma, kalkınma temelinde ekonomik ve toplumsal potansiyelin uyarılması aracılığıyla bölgesel refah seviyesindeki artıştır (Baykul ve Maden, 2017). Tunçsiper ve diğ’ne (2011) göre, kalkınmanın en önemli amaçlarından birisi ülkedeki tüm
işgücünün istihdamına ve gelir kazanmalarına olanak sağlamaktır. Bölgesel kalkınma ise bölgedeki istihdamı ve bölge insanının gelir kaynaklarını arttırarak bölgesel eşitsizliği azaltmaya çalışmaktır. Araştırmacılar, kalkınma kavramında ifade edildiği gibi, bölgesel kalkınmada sadece gelir düzeyi bakımından değil, sosyo-kültürel açıdan da olumlu yönde değişimi işaret etmektedirler. Yine araştırmacılara göre bölgesel kalkınma kavramı, bölge tanımına yüklenen anlama göre değişiklik gösterirken, gelişme ve kalkınma düzey farkına bağlı olarak kıtalar, ülkeler, aynı ülkede bölgeler, şehirler ve hatta aynı şehrin semtleri arasında farklılıklarla ilişkilendirilebilir.
1.3.1. Turizm ve Bölgesel Kalkınma
Bölgesel kalkınma kavramının gelişiminde, bölgeler arası farklılıklar ve bu farklılıkların ortaya çıkardığı değişimler (sanayileşme ve göçler, demografik yapıda değişimler), 1970’li yıllardan sonra merkezi anlayıştan çok sürdürülebilir kalkınma için bölgesel ölçekli kalkınma anlayışı, yine belirtilen süreçte küreselleşmenin de etkisi ile bölgesel bazda yeni kurumsal yapılar ve iş birliklerinin ortaya çıkışı ön plandadır (Eryılmaz ve Tuncer, 2013; Pike vd., 2006). Bu anlamda bölgesel kalkınma, iktisadi bakış açısı ile daha çok ulusal bazda ifade edilen bir kavram olurken, sektörler ve farklı değişkenler açısından ülke içindeki bölgeler ya da şehirler düzeyinde değerlendirilebilmektedir. Kalkınma kavramı ülkesel yönetim boyutu yanında, bölgesel yönetim yaklaşımları ile de önemli bir bakış açısı kazanmıştır (Pike vd., 2006).
Tıpkı kalkınma ve büyüme kavramlarının birbirlerine yakın algılanması gibi, turizm ve bölgesel kalkınma ilişkisi daha çok ekonomik değerlendirmeler ve etkiler ile ele alınmaktadır. Bununla birlikte, kalkınma kavramı altında ifade edilen sosyo- kültürel ve çevresel etkileşimler, turizm anlamında çok da değerlendirilen konular olmamıştır. Bunun en önemli nedeni turizmin ekonomik etkileri ile ön plana çıkmasıdır. Ayrıca, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde turizmin önemli bir ekonomik araç olarak kullanılması, araştırmacıların daha fazla ekonomik değerlendirme yapmasına sebep olmuştur (Stoffelen ve Vanneste, 2017; Bohlin vd., 2016; Tosun vd., 2003; Tosun, 1998). Bununla birlikte bazı araştırmacıların da ekonomik etkiler yanında bölgesel kalkınmada turizmin sosyo-kültürel ve çevresel
etkilerini vurguladıkları görülmüştür (Brankov vd., 2019; Baykul ve Maden, 2017; Tosun ve Jenkins, 1996). Kalkınma kavramı açıklanırken ekonomik boyutlarla birlikte, temel ihtiyaçlardan kişisel özgüvene varıncaya kadar farklı değişkenler ve boyutlarla değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmıştı. Turizm de ekonomik bir sektör olmakla birlikte, etkileri itibariyle çok farklı boyutlara sahip ve toplumların her noktasına etki eden geniş yayılıma sahip bir sektördür. Dolayısıyla kalkınmada rolü oldukça yüksek bir sektör olarak ortaya çıkmaktadır. Bölgesel kalkınma ve turizm ilişkisiyle ilgili farklı bir bakış açısını işaret eden Stoffelen ve Vaneste (2017), turizmin bölgesel kalkınma aracı olarak değil, bölgesel bir değişim aracı olarak düşünülmesi gerektiğini vurgulamışlardır. Araştırmacılara göre turizm iş ya da sektör odaklı değil, bölgesel ihtiyaçlar ve gelişmeler doğrultusunda insan odaklı bir yaklaşıma sahip olmalıdır. Bu nedenle de turizm, sadece ekonomik hedeflere odaklı bir yaklaşımı değil, bölgelerde toplum odaklı farklı yapıları da kapsayıcı nitelikte olmalıdır.
Paci ve Morrocu (2014), Yang ve Fik (2014) turizmin bölgesel kalkınmadaki rolünü sadece sektörün kendi içindeki yapısal özellikleriyle değil, ilişki içinde olduğu farklı sektörlere yaptığı etkiler ile de değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmektedirler. Bilindiği üzere turizmin diğer sektörlere olan etkisi (çarpan etkisi) ön plandadır. Diğer birçok sektörle karşılaştırıldığında turizm çok farklı ve yüksek sayıda sektörel ilişkilere sahiptir. Ancak bu ilişkilerde istihdam ve üretim odaklı yaklaşımlardan dolayı, yine bölgesel kalkınmada ekonomik boyutu ön plana çıkmaktadır. Bununla birlikte turizm bölgelerin öz kaynaklarını, bölgelere has özel ürünleri ve toplumsal kaynakları (sosyo-kültürel varlık, politik yapı, doğal zenginlikler, alt ve üst yapı kaynakları vd.) kullanmasından dolayı da bölgesel kalkınmada önem kazanmaktadır. Dolayısıyla sadece diğer sektörlerle olan ilişkileri değil, bölgedeki farklı faktör ve aktörlerle de ilişkisi, bölgesel kalkınmada değerlendirilmesi gereken bir konudur.